үндсәр эс күүнднә гидг нк зовлңта юмн. Учр тиим болсар Санҗ Шикрә х-ойр бас нег-негән санлдцхав.

Хотнас ирҗ йовсп Саиҗ зөвәр тедүхн һарч йовсн Шикрәлә тосҗ хар^һв. Шикрә үюс энд-тендән кү хәләчкн, тогтнв. Эн-тер, соньн сормган күүндәд оркхларн эн хойр ■согтҗ одцхав. Шикрәг удан өөрән бәрхин учрар Санҗ кесг худл, хуучн туульмуд колв.

«Саиҗ» — гиҗ дуудсн Басңгии ду соңсад, Шикрәг хаалһднь орулчкад, хәрәд һарв.

АХ БАЙР

Дорд үзгин салькн әрә үләһәд, нилх көк ноһаг эрәтрүлҗ дольгалулна. Олн зүсн цецгүдәрн өцглгдсн, каңкмсн үирәрн өрән девтәсн, өргн тег эвдән налав.

' Цевр аһар көкриә, зуг этд-теидәс эләс босад, күчтә хойр далвагарн сәвҗ йовад, ээзгәрлдҗ эрглдәд, цег болҗ харллдна.

'Шимтә ноһаһар ик гузәһан чингдмәр дүүргсн үкрмүд зэрмнъ аогсад, зәрмнь налхалдҗ ар көлән жииһәд, кев-

лһән кевсн -кевтлднә.

Делкә деер уга ә»мтхә бүлткр бор туулан бийнь, бичкнтесән борталһсн, амндан көк ноһа зуусп, элкән нарнд ээһәд, ик бёткин уру бййд санамр унтҗ кевтнә.

• ХадЛһпц цувад орксн машид ташуд эрвлзнә, цань

ирмг дор дүүгсн колхоэин трактормудын дунь соңсгдхас биш; бийоь үзгдцхәхш.

’Ш-кол "алас һарси дөрвн-тавн көвүд әәмгин парвлян тал йовҗ вовцхама.

= Э&н ээи-ээмән түшлдсн, эгц һарсн җиңнсп дууһарн

тракторин өмнәс хәрү егчәхшц, сәәхн орчлң эвдәд йовиа.

,;Иигҗ йэвад, һарарн завдад негнь үг келснд, һолһаһап

тзлртл һо^кнлдад, дерд-дерд ишклдцхәв. Тиигҗ йовад, бдоҗсн угһн мет генткн «тард» һарад урлдж. йовад,

харһсн нүчн-зуухит эгцтнь һәрәдцхәнә.

. Юн бшад одсм болхв, аль негнь соньц наад ухалҗ һ£рһ&, эс пиж сурһулян чнләсн болв, аль нам гертәснь

элгн-саднь ирв гинт, йир ямр байр болв гинәт? Уга. Эд-

нә''ардас |үн чигн ирсн уга, эдн сурһулян чигң. чяләсн у.га,^күн с*ньн наад чигн ухалҗ һарһсн уга. Тинм болсн бкйнь эдш байриг келх үг нанд олдҗ өглго бәәнә.

:Ң|юһәдаада йовцхаҗ, иньгүд парвляна һаза ирцхәв.

— Әмн цугтан күрч ирцхәҗ, хургаи эклх болҗл,— пр^келә!, комсомолын ячейкин сегләтр Дорҗ гертос я.$Р.чдав/.

■Ц4

Комсомолын хургиг һаза герин сүүдрт кех болҗ шиидлдәд, дөрвлҗн стол авч ирәд тәвцхәв.

Ахлач, пиисрән шиидҗ авад, төрмүдән күүндцхәв. Хургин президиумд Сергеев гидг күн бас сууна. Сертеев Павел гидг күн — Ленинградын заводыи көдлмшч, большевик. Павел нидн җил Элстас ирҗ эи әәмгт колхоз

бүрдәла.

Олиа төлә чидлән әрвллго көдлсп төләднь, колхозникүд Сергеевәр ахлач орулҗ авла. Колхозин көдлмш

кедү ик болсн бийнь Сергеев баһчудт, <ком>сомолд дөнгән күргхәр түрүн мартхш.

Комсомолд баһчуд орулҗ авх төр болв. Баһчудын эрлһс дара-дараһарн хәләгдв. Хамгин сүл болҗ Түмдә

Санҗин нерн һарв.

Байрлад чирәнь уласн Санҗ, босад цөн үг эврә бпйиннь болн гер-бүлиннь тускар келәд, хәрү суув.

Комсомолын ячейкин сеглатр үг авч босв. Эн келҗәнә:

— Мини хәләцд болхла, Санж. му биш көвүн. Болв Санҗиг хулхач күүнә көвүһлнь бас чигн сән медмәвдн. Тиигхлә, хулхачин көвү Ленино комсомолын зергләнд

орулҗ авхмн гиҗ я-һж. келнәт. Миниһәр бо-лхла, Санҗиг комсомолд орулҗ авч болш уга.

Ар захас һар өргәд, махта итар көвүн үг авв. Эн иигж. келв:

— Санж. бийнь йир сән көвүн, сурһулян кезәдчи сә;> нәр дасна, бузр үг келж альвлхш, бийән сәәнәр бәрнәЗуг нег гемнь эцкнь, эцкнь, — гиж. альдаранднь чмгн келл уга суув.

«Комсомолд орулҗ авлго бәодмн болвзго»,— гих уха санчксн Санҗин махмуднь ирвәтрәд бәәнә. Эи заагур хулхач эцкән санчкад, хорнь шүрүһәр буслв. Хулхачин

бүлд һарсндан һундад бәәв. Тиигҗ бәәһәд: «Хулхач намаг һарһхае биш, мини уха һарһсн угалм, минь түүг эдн медхнь яһна!» — гих уха санчжад, хург толһалҗасн улс

бүкл тав'н җилд танла ха-мдан, ман дотр сурһуль сурвпг. Даалһвр күцәсәрнь, сурһулян яһҗ .сурд-гарнь авад хә-

ләхнь Сапҗд күн ицәд бәәнә. Санҗ йоста советск уха-

та күн болж. нанд тоолгдна. Миниһор болхла, комскж*)- лын зергләнд орулҗ авч болхмн.

Дэкәд чигн кесг ул-с келлдад, негнь орулхм^йааДкһь орулхм биш болҗ шууглда бәәж, һар өрглдәңд

-^5

һар ©рглдән эклхлә, Сзнҗ һазр хәләһәд: «Оруллго бәә- хий?»—писн ухата, менрәд суув.

Хургин ахлач һар өргүләд, ик уда-нболлго, хойр күүнә то үлү болад, Санҗиг комсомолд орснг соңсхв. Басң Шикрә хойр Санҗин һар авч мендлв.

Ленинә ко.мсомолын нер зүүсндәи, үүрмүд кетрлдсн, ирсносн ик байрта хәрҗ йовцхана.

— Ба-сн, би оруллго бәәәвзго ги-һәд ик гмдгәр әәжәләв. Байр кедү ик бахта болв, Ленинә комсомолд орснла әдлцдг байр бәәхий?—гиҗ келәд, Санҗ иньгүдән хәлов.

— Уга, уга боллго. Комоомолд орсн, ах байр,— гиж кёләд, Басң Санҗин өрчд толһаһан шахв.

ИНЬГҮД

Жил җилләд, җнрһл утдад, көвүн өсод, һарнь һанзһд.курәд, көлнь дөрәд күрәд ирв. \.

Дугла көвүндән хадмуд хәэҗ сахньв.’ «Сән күүкн, зркн биш зәңг орул» гисн Санҗии үг

соңсад, Ду-гла йовдцн терг дахад, күүкн бәәсн хотнд ирв.

Күүкн таасгдв. «Нам бас нанла әдл угатя күүнә күүкн болсн сән болвл»,— тиҗ санад, Дугла герт орҗ ирв. Улан кёләр күүндллдәд, булән нүДәр хәләцәд, аш сүүлднь, зөвән авсн Дугла, байрта хорҗ ирй. ‘

Дарунь хүрм ачх цаг болв. Түмд амрч гертән бәәдмн бнш. Кемржән гертән ирхлорн, әркчкөзр хойрин ард эс одсн болхла, лавта шалдаһад унтҗ кевтдг болх. Түмд гертәсн мордж. һарад, тав-зурһа хонҗ йбвна, ода альдяльд йоэхинь күн медхш.

' Мөрд, мах, кү цуглулх кергүд олп болад, Дугла кесг сө нер уга, кесг өдр чик хот уга зовад оркснь эн.

' Күн дөңгәр, шовун далвагар гншң, хаҗу ташун болн элгн-садни дөңгәр Дугла көвүндән гер буулһв.

Өдриг элвг нәәрәр давулад, асхн бүрүл болад ирв. "' Көвүн&һәс залу улс һарлдсна дару, күргж ирсн эм-

гйг Дугла дахулад Карв. Зүн бийд төвкнүц суусн бсрәд хурлзлдад, көшг дотр суусн’ күүкдиг' 'көөһәд ирцхәв. Күүкд бас хүвән өглго яргад керлдцхәв. «Балдр» ахта

күүкднь ик керүл угаһар һарч одцхав,’ болв үлдсн күүкДяь ата' булалда бәәцхәнә. 'Зәрминь’ берәд чидл үзүләд, чирәд һарһцхав, болв альмн эрәтә хНар цоохр 'бүшмүдтә, хзалһ эрәтә көк бүшмүдтә хойр"күүкн үлдв. Эн хойр Булһяла бүсәрн холвлдчкад, теврҗ авчкад тәвҗ

416

өглго зовав. Татж. ядчкад: «Эдн ю кецхәх билә»,— гих шиидвртә берәд зогсцхав.

Берәд Булһна үснүр аарглад орв, Күүкд Булһна үснос атхҗ авчкад, тәвҗ өгл уга уульлдад -сууна. Татлдад, чирлдәд эс болдг бәәдл һархла, берәд күүкдт уурллдад, Булһна үс хувадгак уурсл бәәдл һарһцхаҗана.

Күүкд уульдган уурад, Булһна үс тәвәд санамрдцхав. Гетҗәсн берәд генткн дәврәд, күүкдт сана өгл уга, Булһнас салһад авв. Зәр.мнь уульлдсн күүкдиг дарлдад, наадкснь үкс Булһна үс хував. Булһн уульх биш, уульҗаси күүкдт алң болад сууна. «Ямаран бәәдлтә берв энчн>,— гиҗ, маштг шар бер арһул үүртэн келҗ, Булһнд өөлв.

ҮС хувасна хөөн, күргиг хойр бер авч ирв. Эдвиг дахлдад, күргүлин нег көвүн бас орҗ ирв. Күрпн күргүлин көвүн хойр зерглдәд чеклҗ сууцхана. «Өвцү шатах болҗл»,— гиҗ келәд, маштг шар бер көвүдин өмн хөөнә царцлн. өвцү тәвж. өгв.

Хойр көвүн хавтхасн хустг һарһҗ авлдад, хустгин гер-кг зүн һарин-нь дунд хурһн эркә хойрин хоорнд бәрҗәһэд, хар деернь нег хустгиг босхад, хумха хурһарн дарҗаһад, барун һариннь дунд хурһари индстәд шатах кергтә. Кен түрүлҗ шатаһад, холд күргснь, өвцү утлх

зөвтә болҗана. Хойр көвүн зерглдҗәһәд индстцхәв. Хустгуд зерг шатагдсн бийнь Санҗин хустг холд, көшг деер оч тусв. Санҗ өвцү утлад берадт тәвҗ өгв.

Дарунь күртүлин көвүн һарв, түүнә ардас дахад бе-

рәд бас һарцхав.

Генткн герт бәәсн әмтн цуһар һарад одхла, Булһна дотр бийәс эвго болад одв, ясата орна көл деер суусн Булһн асхрулад уульв.

Үүдиг дотраснь оньслҗ оркад, Санҗ Булһн тал ирәд белкүсиәснь теврж. авад орн деер суулһв. Булһн өмшк кевтән экрәд ууляд б»әш).

— Хол һазрас хойр җирһл нег хаалһ хәләһәд ирҗлм, тиигхлә юңгад уульхв? Уульхин ормд, байрлх кергто. Бидн хойр нег хонгт, нег сард, эс гиҗ нсг җилд бәәһәд һарч одн гиҗәхш, бүкл әмд жирһлиннь туршарт хамдан бәәх улслм бидн. Тер учрар нег-негән медҗ, нег-негән таньх керг,— гиһәд, барун һарарн толһаһинь илж, оркад, зүн һарарн Булһна һариг авч Санҗ өрчдән шахв. Булһ-н уульдган уурад нульмсан арчв. Санж үкс хавтхасн хустг һарһж авад шатав.

— Энч яһсмб?—болҗ нүднә күмсг деер баәсн монцхр үзәд Санҗ сурв.

417

— Өрүнә дүүрлһн деер эмәлин бүүрглә харһҗ оч,— гиж келәд, Булһн экрв.

Дәкн нег хәләҗ оркад, Санҗ теврҗ авад Булһниг

бий талан өөрдхнә. Саиҗин зүркмә цоклһна ә, һаза мертә улс дозтлҗ йовхшң Бул1һнд сонсгдв. Булһн эв-

җәрмсн болҗаһад, пульмста нүдтә чирәһәрн Санҗин өрч деер ииисв.

Җирһл негдсн иньгүд хоорндан ни, кен-негән күндлдг, кен-негндан дөңгән күртдг болхла, түүнәс ах җирһл эврә гер-бүлд мсл угал.

Эн шинҗәр авад хәләхлә, үзлцәд, медлцәд эс гер-мал болсн бийнь, үнн седклән медлцсн, заң-бәәрәрн ирлцсн иньгүд, эи хойр бәәҗ.

Түрүн цөп хоигт Санҗ гертәюн иигән-тиигән һарч юмнд одлго билә. Өдр ирх дутман, сө давх дутман Булһн улм-улм таасгдад, шннҗнь олдад бәәнә. һал болсн

дурна зальд авлгдсн Саиҗин җирһл элдү сәәнәр җиирв.

Намр үүд цокад бәәв. Санҗин үүрмүд Элст, Әәдрх, Шарту орлдад сурһульд һарад йовад бәэцхәв. Санҗин эрлһни хәрү уга. Ташр үн деер немр болад, зүр1кнь бульглҗ цакна, элгн-садна ээрлһн ахлна. Саиҗ гертән үлдв.

Ик эрт йовҗ одсн Түмд одачн уга, үвл болад цасн унч-кв.

А-сх.н бүрүл дахад темәнд том теңнсн Түмд хәрҗ ирнә. Нигт зогдрта харгч ингиг кевтүлҗ оркад, Түмд аца- һ-инь герт орулв. Чансн цә болад, Түмд һулмтын деед бийд замлҗ сууһад, ааһиг йоралдҗ бәрод, халун цә сорҗ сууна. Цәәһән ууҗ дуусад, Түмд олзан тәәлв.

— Мә, өмсҗ үзлч,— гиһәд Санҗур боокс һос шивәд оркв.

һосиг хәлеҗ оркад, Санҗин .нүднь цаадк «зөөрднь» күрв. Шеркш занч, эд, нам ааһ-ухр күртл Санҗд үзгдв. Санҗ орна ирмәг деерәс босҗ ирәд келҗәнә:

— Ааҗа, ода энч юн гидг бәәдлв? Эн бәәдлән кезә хайхмч’ Эдү метәр гесән теҗонәв гиҗ эн цагт санҗ ‘болш угаг ода күртл юнгад эс меднәч. Эврәннь көлсәр

бәәснәс ах юмн гиҗ уга. Күүнә белн юмар җирһнәв тиҗ

биш нань ямаран гем кеҗәнәв? Сән эцкәс му ковүң һар-

чл эн,— гичкәд лашкнҗ инәв.

— Олз, олз икәр орулдгч! Чини көзрин өрндчнь һазак сааҗасн үкр әмтн бәрҗ авн гиҗәнә,— гиҗ келчкәд,

Санҗ һарв. Нань дала үг кслҗ, т©р гүүлгҗ болшго,

418