87
.pdfMakbule Sabziyeva,
Prof.Dr.
Anadolu Üniversitesi
Eskısehır,Turkey
EDEBİYATTA İKİ İSİM: HALLAC-İ MANSUR ve NESİMİ
(Wolfgang Günter Lerch’in “Bağdat’ta Ölüm. Hallac-i Mansur” ve Muğanna’nın “Hak elçisi Seyit Nesimi. Mahşer” eserleri üzerine)
The idea of humanism which is widespread in Eastern literature and philosophy always attracts the attention of scientists. Everything that forms the basis of this thought for the human being, the idea of life for all, expresses the desires of society's thinkers. However the development of humanism in the Middle Ages was in the process of wars against feudalism. The essence of the ideal of humanism was the desire to go beyond the limitations and prohibitions of the feudal system sanctioned by the ruling religion and to achieve spiritual freedom.
In this paper, we will examine how the German writer Wolfgang Günter Lerch and the Azerbaijanian writer İsa Muganna look at the philosophy of Mansur al-Hallaj and İmadaddin Nasimi - two people from Eastern culture, and how these two writers from Western culture introduce these thinkers to their own peoples.
Key Words: Wolfgang Günter Lerch, İsa Muganna, Mansur al-Hallaj, İmadaddin Nasimi
Идея гуманизма, широко распространенная в восточной литературе и философии, всегда привлекает внимание ученых. Все, что составляет основу этой мысли, для человека, идеи жизни для всех, выражает желания мыслителей общества. Однако развитие гуманизма в средние века происходило в войнах против феодализма. Суть идеала гуманизма заключалась в стремлении выйти за рамки ограничений и запретов феодальной системы, санкционированных правящей религией, и достичь духовной свободы.
В этой статье мы рассмотрим, как немецкий писатель Вольфганг Гюнтер Лерх и азербайджанский писатель Иса Муганна смотрят на философию Мансура аль-Халладжа и Имададдина Насими - двух людей из восточной культуры, и как эти два писателя из западной культуры представляют этих мыслителей своему народу.
Ключевые слова: Вольфганг Гюнтер Лерх, Иса Муганна, Мансур аль-Халладж, Имададдин Насими
Doğu edebiyatında ve felsefesinde geniş yer alan hümanizm düşüncesi her zaman bilim adamlarının dikkatini çekmektedir. Bu düşüncenin temelini oluşturan her şey insan için, her şey yaşam için fikri daha çok eskiden toplumun düşünürlerinin arzularını ifade etmekteydi. Orta çağdan önceki devirlerde hümanizm esasen halk kültüründe, folklorda görünmekteydi. Medeniyetin bu türleri putperestliğin fikir bağımsızlığının, kendiliğinden oluşmuş eşitlik düşüncesinin, doğrudan doğruya kadim hümanizm düşüncesinin halefleri idi. Fakat Orta Çağda hümanizmin gelişimi derebeyliğe karşı savaşlar sürecinde olmuştur. Hümanizmin en gelişmiş ideali ise şehirlerin oluşması, matematikle ilgili bilimlerin ve doğal bilimlerin ilerlemesi ile bağlı sanat ve ticaretin gelişimi sonucu ortaya çıktı. Bu hümanizm hem kendi köklerinden behreleşti hem de diğer halkların antik felsefesine müracaat etti.
Hümanizm idealinin özü, derebeylik sisteminin ileri sürdüğü ve hükmeden din tarafından kutsallaştırılmış sınırlamaların ve yasaklamaların dışına çıkmak ve manevi özgürlüğü elde etmek arzusundan ibaretti. Doğu dünyasına bakarsak, Çin’de bu Konfüçyüs ve Budizm öğretilerine karşı durmada, Japonya’da Şintoizm’e, İran’da Zerdüştlüğe ve İslam’a, Hindistan’da Hinduizm’e ve İslam’a vs. karşı durmalardaydı.
Hümanist idealin felsefede, siyasi ve etik bilimlerde, edebiyat ve tasviri sanatta ne şekilde ortaya çıkabileceği zamanın şartlarına, ülkelerdeki sosyal siyasi ilişkilere, Ortodoks dininin mezheplerinden ve akidelerinden hangisinin aşılabileceğine bağlı halledilirdi. Bundan dolayı farklı halkların kültürü farklı şekilde oluşuyordu. Bu kültürler birçok ilmi araştırmanın, edebi eserlerin konusu oldu, bu eserler bir çok soruları yanıtladı ve onlara netlik kazandırdı.
Edebiyatta iki şahıs: Hallaç-i Mansur ve Nesimi adlı bu bildiride bu iki şahsın günümüzde de yaşamakta olan felsefesine Batılı bir bilim adamının ve yazarının nasıl baktığı, Doğu kültürüne ait bu düşünürleri kendi halkına nasıl tanıttığı incelenecektir.
Bildiğimiz gibi daha X.cu yüzyılda evreni ve Tanrıyı insanda gören Hallac-i Mansur ilk olarak EnelHak demiş ve bunu söylediği için 922 yılında idam edilmiştir.
Bu düşünceyi devam ettiren ve geliştiren Fazlullah Naimi ise 1394 yılında Nahcivan yakınlarındaki Alıncak kalesinde idam edilmiştir. Fazlullah’a göre tanrının tahtı insanın gönlündedir ve Tanrı insanda aranmalıdır. Fazlullah’ın müridi Nesimi ise yaradılışın merkezinde, nuru insana yansımış tanrının
71
bulunduğunu söylüyordu. İnsan kemale ererek, kendini ifade ederek, Tanrı ile birliğe ulaşabilirdi. Bu düşüncelerinden dolayı 1417 yılında Halep’te Nesimi derisi soyularak idam edilmiştir.
Wolfgang Günter Lerch. Bağdat’ta ölüm. Hallac-i Mansur.
1946 doğumlu olan Wolfgang Günter Lerch, Germanistik, felsefe, şarkiyat ve ilahiyat öğrenimi gördü. 1978 yılından bu yana Frankfurter Allgemeine gazetesinin Ortadoğu editörlüğünü yapmaktadır.
Wolfgang Günter Lerch’in “Bağdat’ta ölüm. Hallac-ı Mansur” eseri bir şarkiyat profesörünün İran’a gitmesi ve orada kaybolması ile başlar. Profesörden uzun süre haber alınmaması üzerine memleketi Almanya’dan onun aranması için bir gazeteci gönderilir. Edgar Eigenbrod isimli bu gazeteci uzun araştırmaların sonunda hiç de doğal olmayan birtakım olaylarla karşılaşır. Edgar, kayıp profesörün günlüğünü bulur. Böylece Hallac sahneye çıkar. Çünkü günlükte yazılanlara göre Profesörün, Abbas Ağa ve Rüstem Efendi adlı iki arkadaşı zamanda yolculuk yapıp 1922 tarihinden 922 yılına gitmişlerdir. 922 yılı Bağdat kentinde bir büyük ömür sona erdirilmektedir. En-el Hakk’ın sahibi Hallac-ı Mansur birçok işkence ve iftira sonrası ebedi âleme göç etmektedir. Bin yıl öncesinin Bağdat’ında insanlar meydana toplanmış, kimi iyi, kimi kötü sözlerle vücudu kan gölüne dönmüş ve türlü işkenceler sonucu ölümün eşiğinde olan Hallac-ı Mansur’a bakmaktadırlar. Hallac’ın suçu En-el Hakk söylemesindedir. Hallac’a göre o, Allah içinde erimiş ve onun tüm vücudunu Allah inancı doldurmuştu. Hallac bunu, ben yaratıcı gerçeği kavradım, içime doldurdum anlamında söylüyordu ama o dönem kadıları ve insanları bu yüce felsefeyi anlayamamışlardı ve onu idam etmişlerdi.
“Bağdat’ta ölüm. Hallac-ı Mansur” eseri, bu sözünden ötürü çarmıha çekilerek ve derisi yüzülerek idama mahkûm edilen tarihi bir şahsiyet olan Hallac-ı Mansur’un hayat hikâyesini günümüze uygun modern roman anlayışıyla sunmaktadır. Eser çok fazla ayrıntıları ele aldığından dolayı anlatım biçimi bilgilendirici ve açıklayıcıdır. Eserdeki olaylar hem 922 yılında hem de günümüzde geçmesine rağmen her iki zaman dilimi arasında bir denge kurulmuş, konu tarihler arasında sıkışıp kalmamıştır. Yazar, olayların sebeplerini net ve dengeli olarak açıklayabilmiştir. Eserdeki kişiler hem gerçek dünyadan hem de kurmaca dünyadandır. Kurmaca dünyadan kişiler, Hallac’ın seyahatleri ve gelişimiyle dolaylı olarak sürekli değişirler. Hallac-ı Mansur’un felsefesini anlatabilmeyi amaç eden yazar okuru X. yüzyıl Mekke’sine, İsfahan’ına, İran’ına, Hindistan’ına götürür, Hallac’ın gezdiği gördüğü yerleri, edindiği fikirleri değişik ağızlardan anlatır.
Muğanna. “Hak elçisi Seyit Nesimi. Mahşer” romanı.
İsa Hüseynov (Muğanna) 1926 yılında Azerbaycan’da doğdu. Azerbaycan’ın en çok tanınmış romancılarından biridir. Yazdığı romanlar daha çok mitoloji ve tarihi kaynaklı olup, konularında geleceğin anlayışını ve evrenin sırlarını birleştiren bir yazardır.
“Mahşer” romanında yazar Hurufiliğin en önde gelen müridi Seyit Nesimi’nin hayatını anlatmakla beraber devrin tarihini anlatır, tarihi gerçeği günümüzde olduğu gibi bize yaşatır. Romanda Hurufiliğin kurucusu olan Fazlullah Naimi’nin ve müridi Nesimi’nin şahsında bir inancın Şah İbrahim ve Timur şahıslarında özdeşleşen zulme karşı mücadelesi konu edilmektedir.
“Ortaçağ ideolojisi din tarafından tanımladığı için derebeyliğe karşı durmalar da bir dini zarla kapatılmıştı,” diyordu Friedrich Engels (160). Buna rağmen delaletlerin Orta Çağda meydana gelmesi ilerleyici bir hadise idi. Çünkü Batı ve Doğu delaletlerinde ortaya çıkan sadece ideoloji bir öğreti değil, onun temelinde sınıf mücadelesi vardı. Bu da derebeylik döneminde insan kişiliğinin hür olmasına hizmet ederek hümanist idealin yayıcısı olurdu. Çeşitli zamanlarda, çeşitli dinlerde ortaya çıkan tarikat delaletlerinde her zaman ortak bir düşüncenin olduğunu görebiliriz. Bu düşünce, insanlar arasında eşitlik düşüncesidir. Mesela Hindistan’ın bhakt tarikatlarının müritlerinin öğretisine göre en aşağı kasta ait insan bile brahmandan iyi olabilir çünkü önemli olan insanın asıllığı değil, onun yaptığı işlerdi. Budizm dinine ait “doğuştan cezalı olmak” düşüncesini reddeden bhaktlar, insanların tanrı karşısında eşit oldukları düşüncesini savunuyorlardı. Eşitlik düşüncesi Zerdüştçülerin (Manihaizm), Müslümanların delaletlerinde de vardı. Mesela Araplarda Arap sofileri, İran’da, Türkiye’de Hindistan’da sofiler, İran’da İsmayıllılar ve Karmatlar, İran ve Türkiye’de Şiiler. Delaletler, hükmeden dine karşı çıkarak dünyevi bakış acısını hazırlamaktaydılar ki, onlar da sonradan Uyanış çağının iyice yerleşmesini sağlamışlardı.
“Bağdatta ölüm” ve “Mahşer” romanlarında ele alınan kahramanlar da tarikatçılar, delalet yanlılarıdır. Hallac-ı Mansur’un düşünceleri “insan-tanrı-evren” konularını içeren, varlık birliğini savunan, bu nedenle de şeriat anlayışına aykırı sayılan bir niteliktedir. Hallac’a göre gerçek olan, var olan
72
“Bir”dir. “Çokluk” bir görüştür. “Bir”in değişik biçim ve nitelikte yansımasıdır. Bu “Bir” de Tanrı’dır. Ancak “evren” ve “insan” bu “Bir”in dışında değil, içindedir, onunla özdeştir. Bu nedenle insanın “Enel Hakk” demesi doğrudur, gereklidir. İnsan konuşan, dolaşan, düşünen, sevilen, gülen üzülen bir Tanrıdır. Tanrının bütün nitelikleri insanda, insanın bütün özellikleri Tanrıda, evrende bir birlik, bütünlük içindedir. Ölüm gerçek değil, bir değişmedir, görünüştür.
Nesimi’nin dünya görüşü Doğunun iki büyük dini felsefi tarikatının: Sofizmin ve Hurufiliğin etkisi altında biçimlenmiş ve olgunlaşmıştı. Şairin bu felsefi anlayışlarının etkisi altında yapılmış eserlerin temelinde Allah fikri vardır ve insanın manevi-ahlakı olgunlaşmak yoluyla O’na kavuşması fikri ön plandadır. Nesimi için insanın en büyük mutluluğu yaratana kavuşması, O’nunla bir vahdet halinde birleşmesidir. İnsan yaratılanları kutsal olarak gören Nesimi, onda Allah’a mahsus sıfatların tecelli ettiğini savunur, böylece, insanı Allahlaştırır. Nesimi’nin bu iddiası insanı değersiz kılan, onu her acıdan kula, köleye çeviren zamana ve zamanın hükümdarlarına karşı bir başkaldırış olarak düşünülebilir.
“Bağdat’ta ölüm” ve “Mahşer” isimli romanlar, konu, konunun ele alınışı, anlatım teknikleri, eserin kahramanına bakış acısından büyük benzerlik göstermektedirler. Yazarlar, Hallac-i Mansur’un ve Nesimi’nin yaşadığı dönemin ruhunu yakalayabilmiş, olaylara oryantalist bakış acısıyla yaklaşmışlardı. Her iki romanda işlenen kişilerin tarihten alınması, hem fiziki hem de ruhsal özellikleriyle, yaşadıkları yerler ve çevreleriyle tam bir uyumlulukla gösterilmiştir.
Her iki roman tarihi romandır. Her iki eser de konunun anlattığı tarihi zaman ile günümüz zamanın harlanmasıyla oluşturulan kurgusal yapıda sunulmuşlardır. Her iki yazarın tarihi roman yazmaları ve oryantalist bakış acısını kullanmaları nedeniyle üsluplarında ve eserlerinin kurgulanış tarzında çok benzerliğin olduğu görülmektedir. “Bağdat’ta ölüm” eserinde olaylar Hallac-ı Mansur’un gezip gördüğü, tarihsel gerçeklik ifade eden yerlerde, İsfahan’da, İran’da, Bağdat’ta, Basra’da, Hindistan’da ortaya çıkar. “Mahşer” romanında da tarihi olayların geçtiği yerleri görmekteyiz. Yazar Azerbaycan’ın değişik bölgelerini, İran, Irak, Anadolu ve Suriye’yi kaleme almaktadır. Romanlarda çeşitli coğrafi bölgelerin ele alınmasına yazarlar tarafından olayların gerçekçi yanını olabildiğince işleyebilmek için bilinçli olarak gidilmişti.
Hallac-ı Mansur ve Nesimi fikir ve eserleriyle tarihe ve insanlığa mal olmuş iki önemli tarihi kişiliktir. Doğulu olmaları, kendi zamanlarındaki insanlardan farklı yaşamaları ve düşünmeleri ama bunula birlikte her ikisinin yaşadığı dönemler arasındaki yüzyıllara rağmen aralarındaki fikir benzerlikleriyle son derece ilginçlerdi. Romanlardaki diğer kişiler romanın ana kahramanları etrafında döner ve kahramanları daha derinden tanıması sağlarlar. Her iki roman akıcı ve sade dil ile anlatılmaktadır.
Bir yazarın toplumda gördüğü ters bir durumu kendi doğrularına göre romanda anlatması o romanın fikrini oluşturur. Bu konuda önemli olan yazarın bakış acısıdır. Wolfgang Günter Lerch Doğu sorunlarından, Doğu düşüncesinden uzak batılı bir çağdaş edebiyat yazarıdır. Hallac-ı Mansur’un yaşamını anlatan eserinde ise onu karşımızda sadece bir batılı yazar olarak değil, evrensel duygu ve düşüncelere sahip yazar gibi görmekteyiz. Diğer taraftan Türk dünyasının kültüründe önemli rol oynayan tarihi olaylara Muğanna’nın bakış acısı ile karşılaşmaktayız. Her iki yazarın eserinde insanları ve olayları eleştiren müelliflerin ateşli ve değer biçen sesi yüksekten duyulmaktadır. Her iki romanda asıl öğretisini ve felsefesini yeni nesillere gerçekliğiyle öğretmek ve haksızlığa uğramış düşünürlere geç kalmış haklarını teslim etmek niyeti göz önündedir.
Sene 922:
“Adamın çaresiz şekilde oynattığı kolunun ucundaki korkunç yaranın çürümeye başladığı açıkça belliydi. Fakat bu kanlı et yığını tüm işkencelere rağmen insanlığından bir şey yitirmemişti. Çarmıhın önünde duran bir cellat, işkence gören adamın vücuduna iki çivi daha çakmakla meşguldü. Çekici indirdiği anda adamın vücudundan fışkıran kan sütunu geniş bir kavis çizerek meydanı kaplayan tozların arasına karışıyordu. Fakat kurban, kahkahalar atarak öyle bir gülüyordu ki yanaklarından aşağıya yaşlar süzülüyordu. Bunun sebebi çektiği acı olabilir miydi?” (Lerch, 230)
Ve 500yıl sonra:
“Nesimi ağır ağır başını salladı: Güçlü güçsüz insan yoktur, Emir! Cahil vardır! Cahilin yaşam tarzı tüm hayvanların yaşam tarzına gerçekten de benzemektedir. Çünkü her ikisi de idrakten yoksundur. Hakka kavuşan kâmiller ise dünyadaki korkunun nedenlerini öğreniyorlar, yağmurun, kasırganın, karın, boranın, rüzgârın, depremin, yerde ve gökte olan her şeyin güneşin etkisinden ve cisimlerin kendi içindeki değişiminden oluştuğunu anlayarak, bilimin gücüyle korkudan arınıyorlar!
O kâmillerden birisi senin huzurundadır, yüzüme bak, korku belirtisi görebiliyor musun, Emir?” (Muğanna, 310)
73
Hümanist felsefi ve dini görüşleri olan düşünürleri doğru olarak eserde yansıtabilmek ve yeni kuşaklara bu iki değerli insanı tanıtmak da bu iki eserin diğer bir fikridir. Eserlerdeki ana fikir ise evrensel düşünceleri savunan insanların her zaman zulme uğradıklarının fakat bir gün doğrunun kendini ispatlayacağının ve güzelliğini tüm çağlara yayacağının iletilmesini istemektir.
KAYNAKÇA
1.Engels, Friedrich (1995). Anti-Dühring. Sol Yayınları.
2.Lerch, Wolfgang Günter (2000). Bağdat’ta Ölüm. Hallac-i Mansur. Yurt Kitap-Yayın, Ankara.
3.Mélikoff, İrène (1994). Uyur İdik Uyardılar. İstanbul.
4.Muğanna (Hüseynov), İsa (2004). Hak Elçisi Seyit Nesimi. Mahşer. Yurt Kitap-Yayın, Ankara.
5.Özcan, Hüseyin (2002). Bektaşilikte Dar Kavramı ve Hallac-ı Mansur’un Etkisi. Folklor/ Edebiyat. No.29,
Mart.
Мухамбеткалиева Р.К.
Ф.ғ.к., М. Өтемісов атындағы БҚМУ доценті;
Абдубали А.О.
М. Өтемісов атындағы БҚМУ магистранты
«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫНЫҢ ПАТРИОТТЫҚ АКТІСІ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕНІҢ ҚҰНДЫ ҚҰРАЛЫ
Аннотация.Бұл мақалада еліміз үшін маңызды болып отырған ұлттық идея мәселесі көтеріліп отыр. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан жолы -2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Мен қоғамда: «Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болу керек?» деген сауалдарына да тоқталған. Біз үшін болашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлттық мақсаттарға жетелейтін идеяның – «Мәңгілік Ел» идеясы турасында айтылған. Білім мен тәрбиенің құнды құралы ретінде «Мәңгілік Ел» идеясындағы Н.Ә. Назарбаев басты жеті құндылығы да айқын көрсетілген. «Мәңгілік Ел» патриоттық актісі қазақстандықтардың біртектілігі мен бірлігінің ауқымды да бірегей генетикалық бағдарламасы ретінде білім мен тәрбиенің құнды құралы екендігі сөз етіледі.
Аннотация. В статье поднимается проблема важная для нашей страны - Это национальная идея. Также, Президент Республики Казахстан Н. A.Назарбаев В своем обращении к народу Казахстана «Путь Казахстана-2050: общие цели, общие интересы, общее будущее» Нурсултан Назарбаев затронул вопросы общества: «Какой должна быть национальная идея казахского народа?». Речь идет об идее «Мәңгілік ел» - идее, которая руководит нашим будущим, консолидирует нацию и приближает ее к национальным целям. Как ценный инструмент образования и воспитания, в идее «Мәңгілік Ел».Б. Назарбаев четко обозначил семь главных ценностей. Патриотический акт "Мәңгілік Ел" - это ценный инструмент образования и воспитания, как масштабная и уникальная генетическая программа единства и однородности казахстанцев.
«Мәңгілік ел» идеясының тарихи негіздері 2014 жылдың 17 қаңтарында Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың кезекті халыққа жолдауын: «Бір жыл бұрын мен еліміздің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын жария еттім. Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Ол – «Мәңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті», – деп бастады. Бұл орайда елең еткізген жаңалық – тұңғыш мемлекеттік ресми идеология, яғни «Мәңгілік Ел» идеясының жариялануы. Бұл – Қазақстан Республикасының ұлттық идеясынан келген түйін-тұжырым. Мәңгілік Ел отандастардың бірегей тарихи мақсаты мен қаһармандық ұраны десек қателеспейміз. Аталған идея қазақ елінің ғасырлар бойы армандаған мақсаты ғана емес, Тәуелсіздік жолындағы жанқиярлық еңбегі мен тынымсыз шығармашылығының нәтижелері арқылы қол жеткен асу. «Мәңгілік ел» ұғымын тереңнен түсіндіру, тарихи негіздерін көрсету мәселелері маңызды болып табылады.
Түркі тарихын, көне түркі мұраларын зерттеуші филология ғылымдарының докторы, профессор Қаржаубай Сартқожаұлының «MANGI EL» халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналында: «Мәңгілік ел – түрік жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты Тоныкөк (Тұй-ұқық) негізін қалаған идея...» – екендігін жазған [1, 20-21 бб.].
74
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Тарихтың алға қойып отырған өктем талабы әрбір түрік еліне әртүрлі салада саяси, экономикалық, мәдени және гуманитарлық тәсілдермен бірігу проблемасын шешудің бәріне бірдей тең институттық тетіктерін жаппай-тұрмай іздестіруді міндеттейді» [2, 120 б.], – деп көрсетті.
Мәңгілік Ел – жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың арманы. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен Астанада асқақ рухымыз бен мәңгілік мұраттарымызды паш етіп тұрған «Мәңгілік Ел» салтанат қақпасының салынуы «Мәңгілік Ел» идеясының мелекеттік идеологияға айналғандығының бір дәлелі. «Мәңгілік Ел» сөзінің терең тарихи тамыры және үлкен мағыналы мәні бар. Түрік шежіресінде «мәңгі» сөзі «Тәңір», «Құдай», «Алла» сөздерімен мағыналас қолданылды. Осыдан кейін, «Мәңгілік Ел» «Алла Тағаланың елі, халқы» дегенді білдіреді және мемлекет пен ұлттың уақытпен шектелмеген тұмары болады деуге толық негіз бар.
Көне түркілер аңсаған Мәңгілік Ел – бүгінгі біздің түсінігіміздегі мемлекет. Мәңгілік Ел идеясын жаңғырту арқылы Қазақ мемлекеті өзін ежелгі Ұлы Даланың мұрагері, көне ұлттық дәстүрлердің жалғастырушысы ретінде танытуда. Дамыған, ықпалды мемлекет құруға ұмтылу, көптің бірі болып қалмау қазіргі ұрпақтың асыл мұраты болу керек. Оқушыларды рухани-өнегелік тәрбиелеу қазіргі білім беру жүйесінің негізгі міндеттерінің және осы саланың маңызды құраушыларының бірі болып табылады. Білім беру саласы қоғамның рухани нығаюында маңызды рөл атақарады. Мектептегі ұстаз тек қана білім беру ісімен емес, сонымен қатар тәрбие жұмыстарымен айналысады. Сынып жетекшісі ретінде оқушының болашақта тәрбиелі азамат болып қалыптасуына мұғалімнің берері өте көп.
Қоғамда рухани бағыт дұрыс жүйе ретінде қалыптасқанда ғана мемлекет өз алдына үлкен ауқымдағы ұлттық міндеттер қоя алады. Бұл дегеніңіз халқымыздың тіліне, мәдениетіне және салт-дәстүріне аса зор құрметпен қарап, ұлттық құндылықтарды ары қарай дамыту деген сөз. Осы арқылы ата-бабадан қалған рухани да материалдық мұраларды сақтай біліп, тарихымыздың өткен күндерін ұмытпайтындай болуымыз керек. Бұл туралы Елбасы Н.Назарбаевтың «Мәңгілік ел» Ұлттық идеясында айтылған болатын.
«Мәңгілік ел» Ұлттық идеясына сүйене отырып, осы айтылған мақсаттарға жетуде жеткіншектерді қазіргі заман талаптарына сай әрі өзінің ұлттық болмысын жоғалтпайтындай етіп тәрбиелеу ұстаздардың алдындағы жауапкершілігі өте ауыр келелі қызметтердің бірі. Патриоттық актіде «Мәңгілік Ел, бұл – Зайырлы Мемлекет және Жоғары Руханият» [3] деп айтылғандай руханияттың жоғары деңгейіне жету үшін қазірден бастап жас ұрпақты ата-бабадан мұра болып қалған құндылықтар негізінде тәрбиелеп, оларға Қазақстан Ұлы дала елі екенін түйсіндіру. Орта білім беретін оқу орындарында тәрбие сағаттарымен қоса, балалардың дамуына әсер етіп, болашағына негіз болатын шаралар ұйымдастыру өзінің оң нәтижелерін беретіні анық. Айналып келгенде бұл жас адамның бойында патриотизм мен өзге де адами құндылықтардың берік қалануына негіз болады.
«Мәңгілік ел» табыстар мен жетістіктерге жету үшін қажырлы еңбек етудің қажеттігін айтады. Сол себепті мектеп оқушыларын еңбекке баулу сабақтарында да олардың жалқаулықтан бойларын аулақ ұстайтындай етіп бағыт-бағдар беру және қызығушылықпен еңбек етуге үйрету жұмыстары жүйелі жүруі қажет.
Президент идеясында мемлекеттік тіл Қазақстан қоғамын біріктіретін негізі, ал үштілділік бәсекеге қабілетті болудың алғышарттарының бірі деп атап өтілген. Осыған байланысты еліміздің мектептерінде біртіндеп үш тілде оқытуды жолға қойылып, оның маңыздылығын білім беру саласы ған емес, қоғам болып ұғынып келеміз. Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде әрбір патриот адамның білуі оның еліне, жеріне деген сүйіспеншлігін арттырып қана қоймай жауапкершілікпен сезіне білетін міндеті болуы тиіс.
«Мәңгілік ел» пайымдамасында Қазақ елінің бейбітшілік пен келісімді өзіне ту еткені айтылып, халқымыздың «Кең болсаң, кем болмайсың» деген қағидамен мыңдаған жылдар өмір сүріп келе жатқаны келтірілген. Сол себепті де келер ұрпақты осындай бауырмалдық рухта тәрбиелеп, басқа халықтармен бейбіт қатар өмір сүруге үйрету тек мектептегі мұғалімдер ғана емес, сонымен бірге ата-ана мен қоғамның да үлкен міндеті болып табылады.
Жас ұрпақтарымыздың осындай Ұлы идея негізінде білім алып, тәрбиелі ұрпақ болып қалыптасуы Қазақстанның болашақта Мәңгілік ел ретінде қала беруіне негізгі фактор болып септігін тигізеді.
75
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев ««Мәңгілік Ел» патриоттық актісі – бұл – қазақстандықтардың біртектілігі мен бірлігінің ауқымды да бірегей генетикалық бағдарламасы. Біздің рухани құндылықтарымыз бен ұмтылыстарымыздың негізгі форматын ұрпақтан ұрпаққа жеткізуі тиіс. Онда экономика мен саясаттың, мораль мен діннің мәселелері, Қазақстанның жаһандық әлемдегі орны жөніндегі көзқарастарымыз бір арнаға тоғыстырылған. Патриоттық акті біріншіден, халқымыз қалыптастырған және өз жан-жүйесінен өткерген басты жалпыұлттық құндылықтар, екіншіден, мемлекеттің, қоғамның және азаматтардың Қазақстанның тағдыры мен оны дамыту, өркендету жолындағы өзара жауапкершілігінің өзегі. Біз жаңа белестерге қарай ілгері басқан қадамымыздың дұрыстығын компаспен тексергендей, Патриоттық акт арқылы анықтайтын боламыз» - деді.
Құжатта Қазақстан халқының тарихи тағдыры мен жалпы мүдделері, біздің елімізді дамытудың базалық құндылықтары көрінетін «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясының жеті мызғымас тұғыры, жеті принциптері ұсынылған. Тәуелсіздік және Астана, Жалпыұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім, Зайырлы мемлекет және жоғары руханият, Инновация негізіндегі тұрақты экономикалық өсім, тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы, Ұлттық қауіпсіздік және Қазақстанның жалпы әлемдік және өңірлік проблемаларды шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы.
Сонымен қатар «Мәңгілік Ел» идеясында Н. Ә. Назарбаев басты жеті құндылықты да атап көрсетті:
Біріншіден, бұл – Қазақстанның тәуелсіздігі және Астанасы. Тәуелсіздік дегеніміз – елдің егемендігі, халықтың бостандығы, сана еркіндігі. Елдің аңсарлы азаттығы, елшілдік – ұлттық санасы, тарихы мен қоса, рухани құндылықтары, рухы. Бұл бірнеше ғасырлар бойы халықтың армандаған қасиетті ұғымы. Арман болып жеткен тәуелсіздігімізді, ендігі жерде сақтап қалу біздің халқымыздың ең қасиетті борышы.
Екінші құндылық, бұл – қоғамымыздағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім.Біздің халқымыз – өзгеге қыспақ көрсетпек түгіл көмекке мұқтаж кез-келген ұлттың өкілін бауырына баса білген дана, мейірімді халық. Қазақ халқы сан ғасырлар бойы егемендігі мен тәуелсіздігі үшін күресіп келеді. Өзінің ең жақсы қасиеттерінің: Қатер төнген сәттерде бірігіп, ұйымдаса білуінің, сондай-ақ басқа халықтармен бейбітшілік, келісім мен тату көршілік жағдайында тұруға деген ынтаықыласының арқасында ол тарих тасқынының астында қалып қоймай, өзінің дербестігін, тәуелсіздігін сақтап, мемлекеттігін қалпына келтіре алғандығы тарихтан да аян. Сондықтан біздің ең басты мақсатымыз – тату-тәтті ынтымағы жарасқан көп ұлтты халқымыздың тыныштығы мен көркейіп өсуі. Қасиетті тәуелсіздігімізді – мықтап ұстап тұру.
Ел дегенде, жер дегенде – білегін сыбанып, іске дайын тұратын, еліміздің жарқын болашағы үшін күресе білетін, намысты ұрпағымыз болса, қоғамымыздағы ұлттық бірліктің іргесі шайқалмаса, ұлтымыз өз әдет-ғұрпын, таза тілін сақтаса Мәңгілік Ел боламыз, бұл – жеңіске жетуіміздің негізгі кепілі. Міне, біздің басты байлығымыз да – осы. Рухы еркін халық қана кезкелген мәселені шеше алады, әлемдік деңгейде өз орнын таба алады.
Қазақ халқы өзінің тарихи негізгі ұлттық құндылықтарын өзі де танып, өзгеге де танытып, ұлттық тілін құрметтеп, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелегенде ғана руханияты жоғары, зайырлы қоғам бола алады. Бұл – біздің үшінші құндылығымыз.
Ғасырлар бойы басқыншылық – шапқыншылық, соғыстарға, отарлау езгісіне, әдейі ұйымдастырылған ашаршылық пен босқыншылықтарға, саяси қуғын – сүргіндерге және тағы басқа озбырлықтарға ұшыраса да осы күнге дейін негізгі халықтық – ұлттық ділін сақтаған қазақ ұрпақтарының ұлттық рухта тәрбиеленуі – аса зәру мәселе екендігі айқын сезіледі.
ХХІ ғасырдағы тәуелсіздік осы ежелден келе жатқан ұлттық идея мен ұлттық идеологияның маңызын арттыра түсті, ұлттық рухымызды асқақтатты. Мәңгілік ел болу үшін ұлттың рухын асқақтатып, тілін, дінін, тарихын, әдебиеті мен мәдениетін яғни ұлттық құндылықтарын жете зерттеп, насихаттау міндеті тұр. Өйткені, қай халықтың болмысын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгі – әдебиеті мен мәдениеті, рухы мен тілі. Ал, «Әрбір ұлт – өзінің халқы үшін Ұлы Халықтың мәңгі ғұмыры – оның тілінді» ( Ш. Айтматов).
Елбасы төртінші құндылық, бұл – индустрияландыру мен инновацияларға негізделген экономикалық өсім екендігіне тоқтала отырып, әрбір қазақстандықтардың әл – ауқатының жақсарып дамыған отыз елдің қатарына қосылудың бірден – бір сара жолын анықтап берді.
Бесінші құндылық, бұл – Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы. Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы Елбасының қазақстандық қоғамның бүгінгі, жаңа заманғы бейнесі деуге болады. Президент Н. Ә.
76
Назарбаевтың жаңғырту үрдістерінің табыстылығын жүзеге асыратын басты қағидалардың бірі ынталандыру. Адал еңбекке ынталандырудың жолын табу, еңбек табыстарын қоғамдық ынталандырудың жүйесін құру Қазақстандағы әлеуметтік жаңғыртудың аса маңызды әселелерінің бірі. Бұл рейтинг жүйесі. Әркім атқарған еңбегңне орай және көрсеткен нәтижесіне қарай бағалануы заңдылық. Адал еңбек еткен ғана бақытты болмақ.
Алтыншыдан, бұл – тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы; «Өз тарихын, өз философиясын білмейінше және оған белгілі бір көзқараста болмайынша ешқандай да мәдениеттің дамуы мүмкін емес», - дейді көрнекті түріктанушы ғалым Л. Н. Гумилев. Шындығында, өз елінің тарихын, философиясын білу, ұлттық құндылықтарын зерттеу, солар арқылы ұлттық идеологияны қалыптастыру, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу, оны ұрпақ санасына сіңіру елдің, ердің басты мұраты. Еліміздің сан ғасырлық дәстүрін, ата – баба салтын, әдебиеті мен өнерін өзінің бар болмысымен сақтай отырып, оларды әлемдік өркениет өрісіне қарай өрістете отырып, мәңгілік ел болу идеясын ұсынды. «Ана тілі – бәріміздің анамыз, өйткені, ол – ұлтымыздың анасы». «Толыққанды тілсіз – толыққанды ұлт болуы мүмкін емес». Ана тіліміз – біздің бүгініміз үшін де, ертеңіміз үшін де мәңгіліктің тілі. Нұрсұлтан Әбішұлы «Қазақстан - 2050» Стратегиясын жариялаған Жолдауында айқын атап көрсеткендей: «Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мәніндегі мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілгенде, біз елімізді Қазақ мемлекеті деп атайтын боламыз». Біздің түпкі мұраттәуелсіз елімізді Мәңгілік Ел ету.
Жетінші құндылық, бұл – еліміздің ұлттық қауіпсіздігі және бүкіләлемдік, өңірлік мәселелерді шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы. Қазақстан егемен ел ретінде дамудың алғашқы күндерінен бастап жаһандық деңгейде де, өңірлік деңгейде де жауапты саясат жүргізіп келеді. Қазақстанның барлық бастамалары, Президентіміз ұйытқы болған бастамалары әлемдік қоғамдастық тарапынан кеңінен қолдау тапты. Еліміз өзінің шешімдерімен және белсенді қызметімен жаһандық және өңірлік қауіпсіздікке орасан зор үлес қосты. Оны қару-жарақты еселеп көбейту және басқа елдерге қатер төндіру есебінен емес, ашықтық, тең құқықты әлемдік ынтымақтастық, жасампаздық және басқа елдермен сындарлы үнқатысу орнату арқылы айғақтауда [3].
Қорыта айтқанда ел ертеңі көреген басшы мен кемеңгер халқының негізінде болмақ. Басшысына бағына алған халық пен халықының мүддесінен шыға алған басшысы бар ел мәңгілік болмақ! Елбасымыздың «Мәңгілік ел» идеясы өзінен бұрын өткен бабалар реформасы мен мақсаты бір болғанымен мағынасы мен жүйесі жағынан зор айырмашылық жасайды.Бабаларымыз халқын ауызбіршілікпен алға бастырып, әдет-ғұрпымен руханиятын шыңдап, заңдарымен ел бүтіндігін жер амандығын қорғап отырса, Елбасымыз сындарлы саясатымен өз халқын дамыған елдердің қатарына қосып, басқа елдермен терезесін тең етіп, бақытты да шат-шадыман тірлікке жеткізу, бұл дегеніміз бабалар арманымен мақсаты мен маңызы бір, мәні мен жүйесі бөлек іс.
Мәңгілік Ел ұлттық идеясының негізгі мәні – мәңгілік мақсат-мұраттарымыз бен мәденирухани құндылықтарымызға негізделген, мемлекет құрушы қазақ халқы мен өзге де ұлттардың ұлттық идеяларын бір арнаға тоғыстыратын идеология арқылы қалыптастырылатын қазақтың ұлттық мемлекеті [4]. Мәңгілік Ел ұлттық идеясы дегеніміз – өткенімізден сабақ ала отырып, болашағымызды баянды ету жолындағы хақ мұраттарымыз!
Елдің ертеңі мен болашағы үшін, тәуелсіз елдің тұғыры берік, тілі мәңгілік, Астанасы айшықты, Ата заңы айқын болуы үшін білім нәрімен сусындаған тәрбиелі ұрпақ өсіп шығуы тиіс. Кешегі Мағжан сенген жастарға бүгін Елбасы да сенеді, Сенім арытады. Сол үшін мәңгілік елге қызымет ету біздің және ұрпақтың қастерлі борышы, қанатты қағидасы деп білеміз. Тіл мәңгілік болғанда ғана ел мәңгілік болмақ. Мәңгі тәуелсіз болмақ. Сөз соңында елдің ертеңі нұрлы, келешегі кемел болсын! Қазақ елі Мәңгілік Ел болсын деген тілек қосамыз.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Бас редактор: Ерлан Сыдықов. «MANGI EL» халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналы. – Алматы, «Pride Print», баспасы, 09.2013. – 108 бет.
2.Назарбаев Н. Ә. Тарих толқынында. – Алматы, «Жібек жолы» баспа үйі, 2010. – 232 бет
3.Қазақстан Республикасының Президенті Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы// Егеменді Қазақстан. – 2015. №230.
4.Амангелді Айталы, «Мәңгілік Ел» идеясының тарихи тамыры, «Егемен Қазақстан», 2014 ж. 26 ақпан.
77
Жакупова А.О.
Международная образовательная корпорация г.Алматы
ОСНОВАТЕЛЬ КАЗАХСКОЙ ДРАМАТУРГИИ
В статье рассматриваются драматургия Жусыпбека Аймауытова, дается оценка его вклада в развитие казахской драматургии.
Ключевые слова: драматургия, воспитание, наследие, произведение, исследование, история.
The article discusses the dramaturgy of Zhusypbek Aimauytov, assesses his contribution to the development of Kazakh drama.
Keywords: dramaturgy, education, heritage, work, research, history.
Жусыпбек Аймаутов – видный казахский писатель, стоявших у истоков формирования современной казахской литературы. Писатель родился и вырос в ауле «Кызыл ту» Баянаульского района Павлодарской области. Грамоте учился у аульного муллы. Образование получил в Баянаульской русской школе, казенной сельскохозяйственной школе в Кереку (Павлодар), закончил учительскую семинарию в Семипалатинске (1914-1919). Участвуя в деятельности алашординцев, основал журнал «Абай», работал вместе Мухтаром Ауэзовым. В 20-е годы становится «попутчиком» Советской власти, в этот период вступает в ряды коммунистической партии (1919); участвовал в работе Курылтая советов Казахстана в качестве делегата, в 1920 году был назначен заместителем комиссара Комиссариата народного просвещения. Ж. Аймаутов занимал должности заведующего губернским отделом образования в Семипалатинске (1921), редактора газеты «Қазақ тілі», учителя школы в Каркаралинске (1922–1924), заведующего отделом газеты «Ақ жол», выпускаемой в Ташкенте (1924–1926), директора Шымкентского педагогического техникума (1926–1929). В 1929 году по обвинению в национализме он был заключен в тюрьму, после длительного следствия был приговорен к смертной казни в 1931 году.
Творческое наследие Ж. Аймаутова в 1996–1999 годах издано в 5 томах. К. Мухамедханов отзывается о богатом литературном наследии критика следующим образом: «Литературное наследие Аймауытова не исследовано, его предстоит исследовать. С 20-х годов начинается провокационная кампания против Аймауытова, клеветнические нападки не прекращались в течение всей его жизни и после его смерти. Эту проблему еще предстоит изучить» [1, 3]. До реабилитации имени Ж. Аймауытова его творчество оценивалось с позиций социалистического реализма и характеризовалось как средоточение произведений «националиста», «буржуазиста», «врага народа», проповедовавшего архаичные общественные устои. Произведения Жусыпбека Аймауытова не включались в школьную и вузовскую программы по казахской литературе.
Рахымжан Турысбек пишет о жизни и творчестве Ж. Аймауытова: «Вот каковы мысли и раздумья преемников и последователей Ж. Аймауытова, чье сердце «горело» интересами нации, о природе его таланта, о судьбе, о страницах жизни и некоторых гранях творческого жизнеописания». На одном лишь примере страниц биографии Жусыпбека Аймауытова и его творческих принципов демонстрируются разные стороны всевозможных преград того периода, видна тень от «черной» политики, павшая на природный талант, рассудительность самородка»
[2,28–29].
При всестороннем рассмотрении литературно-критической деятельности Жусыпбека Аймауытова первое, что мы можем заметить: в дооктябрьский период писатель смело брался за разные литературные жанры, в том числе и за драматургические произведения. В 1916–17 годах им был создан ряд пьес.
Анализируя пьесы, написанные в начале литературного пути молодого писателя, таким образом начавшего свой путь, мы можем назвать его основателем казахской драматургии. Еще одно доказательство этого также можно обнаружить в «Анкете» Ж. Аймауытова: «В 1916 году начал писать пьесу. Первая пятиактная пьеса не была опубликована» [3,262].
Нам неизвестно название пятиактной пьесы, о которой пишет Ж. Аймауытов. Но очевидно то, что с первых писательских проб обнаруживается его стремление создавать сценические постановки. Ставшая известной позднее пьеса – «Рәбиға» – одноактная драма из восьми действий. В ней описана судьба 19-летней Рабиги, вынужденной переступить порог дома 55-летнего чабана Байдильды. Бесспорно то, что это одна из пьес, которая убедительно описывает тяжелую жизнь казахского аула до 1917 года.
78
«Мансапқорлар» («Карьеристы») повествует о борьбе за власть зажиточного волостного Каскырбая и некоего Муслима [4,101]. Муслим, уверенный в своих знаниях, любыми путями решивший стать волостным, решается на этом пути на действия против человеческой жизни: соблазнив молодую жену Каскырбая Кулянду, он подталкивает ее на убийство супруга. В финале произведения Каскырбай все же погибает, а карьерист Муслим радуется достижению своей цели. Но на этом его коварство не заканчивается: отрекшись от данных клятв, он отказывается от Кулянды.
В пьесе «Қанапия-Шәрбану» описана реальная картина казахской жизни времен царского указа о призыве в армию солдат в 1916 году, воссоздаются типичные характеры. Здесь читатель наблюдает как страстное чувство между Шарбану и Канапия было разрушено жизненными обстоятельствами. Вместе с тем мастерски описаны явления, отражающие социальные противоречия. Пьеса завершается справедливой развязкой, когда Сазамбай, привыкший полагаться на силу положения, в итоге получает заслуженное возмездие за собственное насилие.
Создание подобных своевременных реалистических драм свидетельствует о таланте Аймауытова-драматурга. Многогранный талант Ж. Аймауытова, проявивший себя в разнообразных жанрах казахской литературы, после Октябрьского переворота приобрел интенсивный характер. Р. Нургалиев в труде «Золотой век казахской литературы» приводит такой факт: «В фонде Машхура Жусып Кобеева из отдела редких рукописей библиотеки Национальной академии наук в материалах, найденных писателем Зейтыном Акышевым, имеются письма, написанные Жусыпбеком Аймауытовым в 1927–1929 годах. В одном из них говорится: «Когда в прошлом году был объявлен литературный конкурс, я представил свою книгу«Шернияз». Ей отдано первое место. Я отказался от награды, передав ее Мухтару Ауезову, занявшему второе место со своим «Қарагөз» («Черноглазый»), поскольку он учится за границей, ему более чем мне, нужны деньги». И если до сих пор эта история передавалась из уст в уста, то теперь этот факт подтвержден документально.
На самом деле лучшей пьесой Жусыпбека Аймауытова является драма «Шернияз», которая частично рифмованна, частично написана белым стихом и посвященна Султанмурату Торайгырову и опубликованная в 1926 году в Семее, а впоследствии поставленна на сцене. В основу сочинения легло разделение первой национальной интеллигенции по двум направлениям, двум целям, притяжение к двум полюсам, можно сказать, здесь изображается конфликт двух разных чувств. Для Шернияза родина дорога и священна, на пути исполнения долга необходима борьба, на этом пути необходимо сплочение, необходимо служить, собрать все силы, начать собирать знания и талант, Базарбай, образованный герой пьесы, на родину приезжает с целью обогащения за счет родственников, соседей-сородичей, у которых он берет взятки, цель женитьбы для него – не создание дома, установка кереге (решетка в основании юрты – Ж.А.), не установка шанырак (верхняя часть юрты – Ж.А.), а развлечение. Для него выпивать сок из плодов и бросать их – обычное дело (в отношениях с девушками). Совесть, дружба-товарищество не в счет, если надо – не гнушается очернить близких знакомых.
Ж. Аймауытов жил в трудное для казахского общества время, когда крайне обострились социальные противоречия. Несмотря на это, поэт и критик сумел оставить видный след в духовной жизни казахского народа, наряду с другими соотечественниками-приверженцами идеи Алаш. Великие писатели ценны не только эстетическими достоинствами своих произведений, но и тем, что они художественно отобразили исторический путь народа, а их судьба и творчество может служить уроком для будущего народа. С этих позиций творчество Ж. Аймауытова ценится тем, что появившееся в суровые для казахов времена, оно по праву вошло в духовное сокровище национальной культуры и литературы.
Библиографический список
1.Мұхамедханов Қ. Әдеби мұраға абай болайық[Текст] // Қазақ әдебиеті. – 1992. – 1 мамыр.
2.Тұрысбек Р. Жүсіпбек Аймауытұлы (Өмірі мен қаламгерлігі хақында). [Текст]/ Р. Тұрысбек. – Алматы: Рауан, 1997. – 104 б.
3.Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы (жалпы редакциясын басқарған – акад. С.Қирабаев). 4-том. [Текст]/ Ж. Аймауытов. – Алматы: Ғылым, 1998.– 4 т. – 448 б.
4.Бес арыс: естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар / Құраст. Д Әшімханов. [Текст]/ – Алматы: Жалын, 1992. –
543 б.
79
Н.Ж.Бейсебек.
Алматы облысы, Панфилов ауданы, Пенжім ОМ КММ қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
Ж.ӘБДІРЕШОВ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Резюме
В статье рассматриваются особенности использования стилистических приёмов, тропов в поэзии Ж.Абдрешова
Summary
The article discusses the features of the use of stylistic techniques, tropes in the poetry of J. Abdreshov
Стиль - әдеби дамудың деңгейі мен бағыт-бағдарын тануда, көркем шығармашылықты бағалауда ерекше орны бар ұғым. Ең алдымен, стильдің не екенін еске түсірер болсақ, ол гректің «Stilus» сөзінен өрбитіні стильге қатысты теориялық еңбектерде қайталана айтылып келеді. Стило жазуға арналған үшкір таяқша. Әу бастағы хатнама, жазуларды осы стило арқылы түсірген. Осыған орай антикалық дәуірдің өзінде стиль сөзі ауспалы мағынада ұғынылып, қолтаңба, хат жазу ерекшелігі дегенді білдірді. Сондай-ақ, бұл мағына ұзақ уақытқа дейін сақтала келе, сәл өзгеріп, адамның сөз саптау мәнерін білдіретін терминге айналды. Стиль термині әр түрлі ғылым саласында (әдебиеттану, өнер, тіл білімі, мәдениеттану, эстетика) қолданылады. Эстетикалық категория ретінде стиль – «шығармашылық поцестің, көркемдік ойлау процесінің, көркемдік қарым-қатынастың, туындының факторы» [1, 181-182] болып табылады.
70-жылдары қазақ поэзиясына өзіндік үн, |
ерекшелігімен келген ақындардың |
қатарында Жарасқан Әбдірашев есімі ерекше аталады. |
Ж.Әбдірашевтің шығармашылық жолына |
назар салғанда, әрине, ең әуелі, бұл ақынның ерекшелігі, даралығы неде деген сұраққа жауап іздейміз. Ақын қаламынан туған шығармалар әр жылдары «Найзағайлы жаз» (1971), «Дала, сенің ұлыңмын»(1975), «Көңіл көкпары», «Перзент парызы»(1980), «Соғыстан соңғы туғандар» (1993),«Сана соқпағы» (1998ж. Таңдамалы) т.б. жинақтарына топтастырылған. Соңғы оқырман қолына тигені — «Құлпытас» жыр жинағы. Ақын шығармаларының тақырыбы әр алуан. Әр
жылдары жарық көрген жыр жинақтарының |
мазмұнына |
үңілгенде ең |
әуелі |
туған |
еліне, |
||||
жеріне деген сүйіспеншілікті, сол |
елі |
мен |
жері басынан кешірген тарихи-әлеуметтік |
||||||
шындықты, адамгершілік |
асқақ мұраттарды, махаббат |
пен жастықты, |
перзенттік |
борыш |
|||||
пен парызды |
бөлекше |
нақыш, |
көркемдік |
айшықпен бейнелегенін көруге болады. |
|
||||
Ж.Әбдірашев |
шығармашылығы |
туралы |
әдебиет |
зерттеушілері |
мен |
сыншылары |
|||
тарапынан пікірлер айтылып келеді. Әдебиетші ғалым Б.Майтанов «Қазақ поэзиясына ХХ
ғасырдың 70-жылдарына қарай еркіндей басып, |
еркелей келген дарынды жас Жарасқан |
||
Әбдірашев болатын» |
дей |
келе, ақын поэзиясының көркемдігі мен тілі, шеберлігі туралы ой |
|
қозғайды [2,3] |
|
|
|
Ақындық бөлекше |
бітім |
«Көңіл көкпары» |
жинағының кіріспесінен-ақ көзге ұрады: |
«Кіріспе» демей |
|
|
|
Кірісу қойдым жыр атын. Кірісу менің — Міндетім, Хақым, Мұратым!
Өмірде мынау бәріне, Бәрі,Бәріне Кірісу керек, Кірісу керек шын ақын! (Ж.Әбдіреш)
Осы қолтаңбадан-ақ Жарасқан ақынның өзгеге ұқсамайтын даралығы көрінеді. Бұлдаралық
үзік-үзік бой көрсетіп |
қалып қоймайды, бүкіл шығармашылығының өн бойында өзгеше |
мәнер, тың өрнекпен |
жүйеленіп отырады. |
Ж.Әбдірашевтің ақындық тұғырнамасы — өмірдегі қым-қиғаш тартыс, өмір өткіншілігін аңғарту, сөйте тұра ақын оны «Ақ бұлақтар» атты өлеңінде былайша толғайды:
Ақ бұлақтар! Алқынған ақ бұлақтар!
Қазір - көктем, алдың - жаз,
80