87

Başka örnekleri ele alalım:

Köroğlu buğdayı döküp üyütdü, unluğa biraz su bırakıp acele hamur yaptı, ocak çatdı (kaladı), ekmek pişirdi. Boğanın de birini kesti, kebap çekti ... (Koroğlu. 1965: 165)

Kel Hamza çarığını giydi, patavasını berkitdi, desterhanına (sofraya) bir-iki ekmek koyup beline bağladı, .. (Koroğlu. 1965: 154)

Bildiğimiz gibi, sofra anlamında olan "desterhan" sözü işte Azerbaycan'ın coğrafi mekanlarından olan Nahçıvan ve Tebriz'e özgü sözdü.

Giyim - kuşam kültüründe ise destan boyu aşağıdaki tasvirlerle karşılaşılır:

... Baktı ki, bu sırtında çuha (kürk), ayağında Bağdat'ı başmak (terlik), başında tirme şal, enlikürek karnıyoğun bir kişidi. (Koroğlu. 1965: 130)

Savaş kıyafetleri açıklama:

Nizesinin ucu qanlı,

Delileri demir donlu.(Koroğlu. 1965: 145) vb.

Giyim-kuşamın taktimatında adı geçen çuha, başmak, tirme şal Azerbaycana özgü sözdü. Başmağ’ın (terliyin) Bağdat’ı olması ise Azerbaycan’ın doğudan-batıya, batıdan-doğuya uzanan ticari köprü olan “İpek yolu”nun üzerinde yerleşimini dikkata çekiyor. Dünyanın tüm ticari karvanları buradan keçdiğinden her yörenin ürünleri Azerbaycanda bulunurdu. “Köroğlu” destanında Bağdat tacirlerinin Azerbaycanda ticari yapdığına dair örneler yeterincedir. (bak; seh.6)

Köroğlu" destanı Türk destançılık metodu olan nesir-nazım tarzında yaranmışdır. Destanda sanatsal figürlerin imkanlarından çeşitli biçimde, ustalıkla kullanılmıştır. Bu da rastgele değildir. Çünkü mitolojik konulu destanlarda bir kural olarak, sanatsal figür olan hiperbolanın (sanatsal abartı) varlığı mutlaktır.

Örneğin: "Rövşen taşı yerden alıp, örüşde (otlakda) otlayan bir buzağa attı. Taş buzağa deymedi, ama öyle yeli buzağı yıkıp öldürdü. "(Köroğlu, 1965: 9)

Veya:

... Koşabulağın suyundan kim içerse aşık olur. Kendisinin de sesi öyle güçlü olur ki, neresinden ormanda aslanlar ürker. Kuşlar kanat düşürür, atlar, katırlar tırnak döker." (Köroğlu, 1965: 14)

Genellikle, destanlarda sanatsal ifade vasıtalarının kullanılması olayların etki gücünü artırmak amacı taşıyor. Kahramanlık destanlarında sanatsal ifade araçlarının çoğunluğu görüntünün güzelliğini tavsif işlevi taşıyorsa, hiperbolik ise yaşanan olayın insan gücü dışında olmasını, kahramanın yenilmezliyini, kudretini nazara çarptırmak için önem taşıyor. Mübalağa (hiperbolik) veya sanatsal abartı öyle bir araçtır ki, belli bir olay daha etkili görünmek için aşırı böyütülür, tahmin edilmeyen olay ve olgularla karşılaştırılır. (Mir Celal, 1988: 92-93) Mübalağalara daha çok efsanevi kahramanların hayatlarının ve savaş sahnelerinin açıklama vakti rastlamak mümkündür.

Örneklere dikkat edelim:

"Bunu deyip bir kere güç verdi, zincir paramparça olup yere döküldü ..." (Köroğlu, 1965:55)

"Köroğlu kasıtlı olarak zincirin ucunu Durata da bağladı. Demircioğlu güç vercek Kıratla Durat ikisi de kalktı. Köroğlu gördü ki, yok, bu gergedan gibi bir şeydi. Zincirini baraj eleye bilirse, lap dağı da göğe çeker ... "(Köroğlu, 1965: 53)

Köroğlu'nun yemek tasvirlerinde mübalağaya daha çok yer verilmiştir:

"Elini atıp tencerelerden birini çekti önüne. Bir pençe, iki pençe, üç pencede aşçı baktı ki, çıktı kazmaya ...

Garaz kaç kazan boşalttı, bilmiyorum, kaç yumru boşalttı, bilmiyorum, baktı ki, day (daha) doyub ...

"(Köroğlu, 1965: 177-178

Paşa tarafından esir götürülen Eyvazı kurtarmaya giden Köroğlu kazabını anlatırken insan gücü dışında olan abartıdan yararlanılmıştır:

Göyden ildırım tökdürrem, Yurdunda bostan ekdirrem,

Torpağın dağa çekdirrem,

Paşa, koy gelsin Eyvazı! (Koroğlu, 1965: 136)

Veya:

"Bağdat bağlarında hurmanın sayısı var, ama delilerin sayısı yok" (Köroğlu, 1965: 130)

Bu destanda sanatsal figürlerin kullanım tekniğinde bir çok farklılıklar mövcutdur. Bildiğimiz gibi hiperbolanın tersi litota (küçültme), genellikle, olay ve eşyaların aşırı, olduğundan küçük sunulması

211

fonksiyonuna sahiptir. Fakat bu dastanda hiperbola ile birlikte litotdan da eyni amaçla, yani, olayların etki gücünü artırmak için kullanılmıştır.

Örneklere dikkat edelim:

Hace Aziz: "Nasıl eyleyim? Benim burada elimden bir iş gelmeyecek. Ticaret değil ki, bin tane Bağdat tacirini bir horoza yükleyim. "(Köroğlu, 1965: 126)

“Köroğlu” destanında benzetmenin imkanlarından daha geniş takdimi dikkat çekiyor: "Köroğlu dönüp Nigara baktı. Gördü valla Nigar bir haldadı, bir haldadı ki, elma yanakları Semerkant kağıdı gibi ağarıb. "(Köroğlu, 1965: 128)

Bu cümlede iki mükemmel benzetme var. Öyle ki, Nigar hanımın yanakları hem elmaya, hem de Semerkant kağıdına benzetilir.

...Koç yigidler yarasından bellener,

Şerbet tek kanına yalanmak gerek (mükemmel benzetme)

Ve ya:

Mert yiğidler nere çeksin davada,

Şahin kimi sikar tutsun yuvada...(mükemmel benzetme)

(Koroğlu, 1965: 136)

Hamza baktı ki, önünde bir oğlandı, bir oğlandı ki, adam yüzüne bakmaya korkuyor, ..siyah bıyıklar kel boynuzu gibi, "deşerem ha deşerem" diyor. Gözleri terlan (kartal) gözü gibi oyur-oyur oynuyor. (Köroğlu, 1965: 155)

Bu destanda sanatsal portre tasvirleri ile tüm anlarda karşılaşıyoruz. Hem halk kahramanlarının, hem karşı taraf olan beylerin, hanların, paşaların, hotkarların, hem sade halkın temsilcileri olan karıların, çobanların, çiftçi ve biçinçilerin, kel Hamzanın, hem de atların: Kırat, Dürat ve başkalarının tanıtımında portre cizgilerinin dolgunluğu aynı objekti okuyucu ve dinleyiciye tam halde taktim etmeye imkan sağlıyor. Hatta tanımlama o kadar ince detaylı anlatılıyor ki, herhangi bir ressam kolaylıkla bu portreleri çekebilir.

Örneğin: Kıratın Köroğlu'nun diliyle tanıtımına dikkat edelim: Paşa, sene nişan verim Kıratı, Ebrişim ipekden yalı gerekdi.

Bir mina boyunlu, uca sağrılı, Bir yarım hokkadan nalı gerekdi.

Armıdı tırnaklı, hündür boyunlu,

Meydana girende yüz min oyunlu ,

Deyirman medeli, ac kurd yeyimli,

Ortası kulana dolu gerekdi.

Karanlık gecede yol şaşırmayan, Düşmen kabağında er düşürmeyen, Üstünde el - ayak yığşırılmayan

Köroğlunun atı deli gerekdi. (Koroğlu, 1965: 178)

Veya Destanda Köroğlu'nun yiğitlik işaretleri ile ilgili portre tasviri daha ilgi çekicidir: Sene deyim koç yigidin nişanın:

Aça yağılarla meydan gerekdi. Nere çekib atılanda ortaya

Kaça kabağından düşman gerekdi.

Teslim deyib kanimine enmeye, Ecel çağı yoldaşından dönmeye,

Düşmen kabağında heç vakt sinmeye,

Meydanlarda kızmış aslan gerekdi... (Koroğlu. 1965: 179)

"Köroğlu" destanının poetik özelliklerinden biri de nazmin nesire nispeten avantaj teşkil etmesi ve aynı zamanda aşık şiirinin tüm türlerinin yer almasıdır. Malum gerçektir ki, sözlü olarak mevcut olan destanlara yaşam hakkı kazandıran aşıklardır. Kütlevi teknik araçların mevcut olmadığı zamanlarda, uzun kış gecelerinde, 3 gün, 3 gece süren el şenliklerinde veya bayramlarda aşıklar bu destanları söylerlerdi. Nazım

212

bölümünün nesire nispeten daha sık kavranarak hafızalara kazınmış olması, seir dilinin daha çok yüyrekliyi ve aşıklar tarafından söylenerken koşma, geraylı ve bayatılara yapılan artırmalar dolayısıyla, bir sözle, nazmin nesire uzun süre yaşayabilmesi ile ilgilendirmek daha doğru olardı .

Kaynaklar

1.Ceferov, Muharrem. Azerbaycan muhabbet destanlarının poetikası. 2000, Bakı, Elm, 264 s. 2.Hüseynova, Nezaket. Eski Türk kahramanlık destanlarının tipologiyası. 2009, Bakı, Apastrof, 154 s. 3.Koroğlu. (Muhammedhüseyn Tehmasib). 1965, Bakı. Azerbaycan Devlet neşriyyatı. 374 s.

4.Mir Celal, Penah Halilov. Edebiyatşünaslığın esasaları. Maarif. Bakı. 1988. 280 s. 5.Türk dünyasında Köroğlu. (Metin Ekici). 2004. Ankara. Akçağ. 367 s. 6.Veliyev Vagif. Azerbaycan folkloru. 1985. Bakı. Azerb. Devlet Neşriyyatı. 413 s.

Жүзбаева А.С.

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 1-курс докторанты

Ғылыми жетекші: Құлжанова Б.Р.

Ф.ғ.к., доцент

ЖІҢІШКЕ ТҮБІРЛЕРДІҢ АРХЕТИПІ – ЖУАН ТҮБІРЛЕР

Тіл тарихында дауысты дыбыстардың жуан-жіңішке болып дыбысталуы барлық түркі тілдеріне тән құбылыс. Оның себебі – түркі тілдеріне, алтай, орал тобына кіретін өзге тілдерге де тән үндестік заңы.

Қазақ тілінде дауысты дыбыстар мен қатар дауыссыз дыбыстар да сәйкестік жұп құрайды. Дауысты дыбыстар сәйкестігіне А-Ә, А-Ы, А-О, А-Ү, Ы-Е, Ы-И, Ы-Ү, Ы-І, О-Ө, О-Е, І-Ө, Ұ-Ү дыбыс алмасуларын жатқызсақ, дауыссыз дыбыстар сәйкестігіне Қ-К, Ғ-Г, П-Б, Т-Д, Ш-С және т.б. сәйкестіктерді жатқызуға болады.

Түркологияда дыбыстардың жуан-жіңішке айтылуы сингармониялық варианттар немесе паралельдер деп аталады. Алайда бұл терминнің өзінің мазмұнына сәйкес емес екендігі туралы ғалым М. Моллова былай дейді: «Спонтанды ауысулар – яғни бір фонеманың екінші фонемаға сәйкес келуі

– фонетикалық құбылыс. Ал дауыстылардың ешқандай фонологиялық мән жүктемей алмасулары – тарихи құбылыс. Осы сбепті аталған термин сәтсіз, мәселені толық қамти алмайды» [1, 59]. М. Моллованың пікірін проф. Б. Сағындықұлы бір жағынан орынды деп табады. Дыбыстардың себепсіз алмасуы нәтижесінде пайда болған варианттас, яғни сингармонизм заңына бағынбайтын сөздердің «сингармониялық» деп атаудың өзі қолайсыз. [2, 119]. Демек, шартты түрде пайдаланып жүрген бұл терминге басқа атау табу болашақтың құзырындағы мәселе. Десек те, ғалым Г. Раева сингармониялық варианттар деп отырғанымыз бір түбірден өрбіген, семантикасы ортақ сөздердің жуан-жіңішке айтылатын нұсқалары [3, 16]. деген анықтама береді.

Сингармонизм заңының түркі тілдерінде екі түрлі көрінісін байқауға болады. Олар палатальдық гармония және лабиалдық гармония. Палатальдық гармония жуан дауыстылар мен жуан дауыстылардың, жіңішке дауыстылар мен жіңішке дауысылардың үндесуі болса, лабиалдық гармония бірінші буындағы ерін дауыстыларының өзінен кейінгі буындағы езу дауыстыларын меңгеріп, өзіне ұқсатуы.

Түркі тілінің аса ежелгі дәуірлерінде сөздер тек қатаң әрі жуан түрінде дыбысталғанын ескерсек, сингармониялық варианттардың жіңішке не ұяң нұсқалары тілдің даму жолымен кейіні ғасырларда пайда болғанға ұқсайды. Сингармониялық варианттар мен паралельдерді зерттеген ғалым Г. Раева

1) сингармониялық варианттар мен паралельдер дауысты, дауыссыз дыбыстардың түбірде еркін алмасуынан қалыптасады;

213

2)жарыспалы түбірлердегі дауысты дыбыстардың алмасуынан лексика-семантикалық мағынаға нұқсан келмесе, екі түбір де тепе-тең дәрежеде болса, бұл бірлік сингармониялық варианттар деп аталады;

3)жарыспалы түбірлердегі дауысты дыбыстардың алмасуы семантикалық мағынаға өзгеріс әкелсе, екі түбір бір-бірімен сәл де болса ерекшеленіп, стилистикалық-функционалдық өң алса, бұл бірлік сингармониялық паралельдер деп аталады;

4)сингармониялық варианттар мен паралельдерде орныққан тіл арты, жуан дауыстыларымен дыбысталатын түбір алғашқы;

5)сингармониялық варианттар мен паралельдер тарихи сөз варианттарының жасалуының бір

жолы;

6)Сингармонизм заңына бағынбаған араб, парсы кірме сөздері де сингармониялық варианттар мен паралельдерге айналады [3, 38].

Біз бұл мақалада тек дауысты дыбыстардың арасындағы кейбір сәйкестіктерге тоқталмақшымыз. Түркі тілдеріндегі дауыстылардың әртүрлі нұсқада айтылуына ықпал ететін факторларды ғалымдар әр түрлі себептермен байланыстырды. Біріншіден, ол - комбинаторлық құбылысқа байланысты (нақты бір дауыссыз дыбыспен көрші орналасуынан); екіншіден, түркі тілдеріндегі түбір сөздерге тән варианттылық дамудың өте байырғы кезеңінде де болған, ұдайы кездесіп отыратын сәйкессіздіктер көне дәуірге тән алмасулар (Э. Севортян) болып табылады; үшіншіден, бір буынды түбірлердегі дауыстылардың көбеюіне, олардың сингармонизм қатарлары бойынша бөлініп таралуына, сондай-ақ көпбуынды сөздердің бір буынды негізге қарай қысқарып, ықшамдалуына байланысты (В. Черкасский); төртіншіден, дауыстылардың варианттылық құбылысы жалғамалы құрылымның қалыптасу кезеңдеріне тәуелді (Р. Тенишев) [4, 60]. Алайда, сөз болып отырған жуан түбірлердің жіңішкеруі нәтижесінде пайда болған сәйкестіктерді жергілікті тілдің ерекшеліктерін

салыстыру нәтижесінде байқаймыз.

Адыбысы түзетін сәйкестіктер.

Адыбысы жақтың кең ашылып, тілдің төмен түсуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай ашық дауысты дыбыс болып табылады. А дыбысын айтқанда ерін бейтарап қалады. Еріннің қатысына қарай езу дауысты дыбыс болып табылады. А дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады. Адыбысы тілдің тік қалпына қарай – ашық, ерін қатысына қарай – езу, жасалу орнына қарай – тіл арты дыбыс [5, 36]. Ә дыбысы да а дауыстысы сияқты жасалғанымен тіл ортасы дауысты дыбысы болып табылады. Дауысты дыбыстардың тұрақты орнын М. Томанов бір буынды түбірлер дейді. Өйткені бір буынды түбір құрамындағы дауысты ғана басқа дыбыстың ықпал, әсеріне ұшырамайды, дербес сапасын сақтайды. Дауыстыларға жасалатын талдау да осы бір буынды түбірлерге негізделеді

[6, 44].

Түркі тілдері арасында дыбысталуы мен сапасы жағынан а фонемасы қазіргі қазақ, алтай, әзірбайжан, балқар, қарайым, қырғыз, қарақалпақ, құмық, түрік, түрікмен, ұйғыр, хакас, шор тілдерінде бір-біріне жақын дәрежеде. Айырмашылық башқұрт, татар және өзбек тілдерінде кездеседі. Башқұрт пен татар тілдеріндегі а фонемасы басқа тілдермен салыстырғанда біршама «жасық» немесе әлсіздеу естіледі, яғни о дыбысына жақындау дыбысталады [7, 32]. Мәселен, апа – опа, ат – от, артықша – ортиқча, алма – олма, т.б.

Бір буынды түбірлердегі а-ә алмасуын көптеген түркологтар ш, ж дауыссыздарының жұмсартушылық қызметімен байланыстырады. Мәселен, шай-шәй, жай-жәй. Мұндай бейімділікке қосымша әсер – сөздің й-ге аяқталуы. Сингармониялық варианттардағы жуан а-мен айтылатын түбірінің көнелігі – ол тілімізідегі қолданыстан шығып бара жатқандығының белгісі. Мысалы ажаәже сөздерін проф. Б. Сағындықұлы варианттас сөздер дейді. Ғалым өз ойын «ай дер ажа, қой дер қожа жоқ» мақалындағы сақталып қалған ажа сөзін «ажым» сөзімен түбірлес екендігімен дәлелдейді. «Ажым» жергілікті сөйлеу ерекшеліктерінде ғана сақталғанын, ал оның әдеби нормасы «әже» екендігін алға тартады. Бұл сәйкестіктер көбінесе бірінші буынға немесе диалектілік ерекшелікке тән болса, сингармониялық варианттардағы а-е алмасулары сөздің әр шенінде кездесе береді, халық тілінде де, әдеби тілде де ұшырасатын сәйкестік [3, 45]. Мысалы: қақши-кекши, орасан-ересен, тоңқай-еңкей, сандал-сендел, сорай-серей. Жарыспалы түбірлердегі а-е алмасулары тарихи даму кезеңдерінде қалыптасқан күрделі дыбыс сәйкестіктері қатарына жатады [3, 48].

Мысалы:

214

өзб. т. жадал, капалак, касал, каса қаз. т. жедел, көбелек, кесел, кесе қырғ. т. саал, бат қаз. т. сел, бет

ұйғ. т. келиң, йеқин, йерим, йешил, егиз қаз. т. қалың, жақын, жарым, жасыл, ауыз [3, 48].

В. Серберенников пен Н. Гаджиева өз еңбектерінде а-ы дыбысы арасындағы сәйкестікті түсіндіру қиын екендігін айтады. «В некоторых тюркских языках наблюдается нерегулярный и трудно объяснимый переход «а» в «ы» деп мына мысалдарды келтіреді: тап – тып (тув), тарт – тырт (тув), алтын – ылдан (чув.) Көріп отырғанымызай а дыбысы төрт дыбыспен сәйкесік түзіп отыр. Олар: а-о, а-ә, а-е, а-ы сәйкестіктері.

Ы фонемасы түзетін сәйкестіктер. Түркі тілдерінің ішінде қазақ тілі ы дыбысын і вариантымен айтуға бейім. Олай дейтініміз сары ұйғыр тіліндегі мын, ыны сөздері қазақ тілінде мін, іні, алтай, тува, қырғыз, тофа тілдерінде айтылатын пыс сөзі қазақ тілінде піс болып дыбысталады. Сингармониялық варианттарда жуан ы-мен жіңішке і-нің еркін алмасуы болмаса, лексикасемантикалық мағынада өзгеріс жоқ. Қысаңдардың түбір сөздердегі еркін алмасулары оның акустика-артикуляциялық арақатынасының табиғи жақындығынан [3, 50]. Мысалы: аңырау-еңіреу, қылти-кілти, сетінеу-шытынау. І дауыстысы қазақ, татар, башқұрт, чуваш, ноғай, хакас, тілдерінде ғана фонемалық мәнде қолданылады да, басқа тілдерде фонемалық мәні жоқ и дыбысының нұсқасы есебінде айтылады [7, 35]. Ы-Е алмасуын Г.Раева біріншіден, қазақ-поволжье, екіншіден, қыпшақ тобындағы тілдер мен өзге оғыз, қарлұқ тобындағы жуанды-жіңішкелі жарыспалы түбірлерге тән дейді. Мысалы: сыр-сер, мың-мең, жыр-чер, қыз-хер. Ы-И сәйкестігіне қатысты көпшілік ғалымдар ы дауыстысы алғашқы деген пікір білдіреді. Оған мына мысалдар дәлел бола алады: ыш>иш (іс), ыз>из (із), тыл>тил (тіл).

Проф. М. Томанов V-VIII ғасыр жазбалар тілінде Е-І сәйкестігі болғанын айтады. Бір ғана сөзде бірде е, бірде і дауыстымен айтылған. Мұның өзі әлгі екі дыбыстың бір буынды сөздер құрамында немесе бірінші сөздер құрамында, тайпа тілдерін бір-бірінен ерекшелейтін белгі болғанын көрсетеді. Қазіргі түркі тілдерінің кейбірінде, айталық башқұрт тілінде бір кезгі түркілік е дыбысы өзгеріске түсіп, қысаңға айналған: басқа тілдерде е-мен келетін сөздер қысаң і-мен ғана айтылады. Ал қазақ тілінде е дыбысы сақталған, қысқармаған. Алайда, кейбір сөздер құрамында башқұрт тілін түгел қамтыған осы процестің ізі бар: көне түркі тілінде ег, егіл, егү сипатында айтылған сөздер қазақ тілінде ій, ійіл, ійгі түрінде айтылады. Мұнда көне түркілік қазақ тілінде қысаң і-ге сәйкес [6, 51].

И-І, И-Е сәйкестіктері туралы да осыны айтуға болады. И-І сәйкестігі әсіресе, қазақ тілі мен жазба ескерткіштер тілін салыстыруда анықталады.

У дыбысы түзетін сәйкестіктер. Бұл сәйкестіктерге негіз болған дыбыс – у формасы. Ежелгі у көпшілік түркі тілдерінде ө-ге сәйкес келсе, татар, башқұрт тілдерінде бұл сөздер ү дыбысымен айтылады; керісінше, у фонемасы татар, башқұрт тілдерінде ө-ге сәйкес келсе, өзге түркі тілдерінде бұл түбір ү жіңішкелігімен ерекшеленеді. Ал қазақ тілінде у дыбысын дифтонг дыбыс деп қарайды. Оның себебі алдынан көмескі болса да, бірде ұ, бірде ү естіледі. М. Томанов у дифтонг дуыстысын көне түркі тілінде қолданылған уғ дыбыс тіркесі негізінде қалыптасқан деген пікір айтады. И.А. Батманов у дыбысы басқы буында ғана емес, екінші буында да айтылатындығын көрсетеді. Ал бұл дыбыс қазақ тілінде екінші буында ұ,о немес ы, ү дыбыстарына айнауға бейім тұрады. Мысалы, V- VIII ғасыр жазбалары тілінде сөздің басқы буынында айтылатын у дыбысы жоғарыда аталған фонемаларға ауысқан. Мысалы: қул – құл, қулун – құлын, уруш – ұрыс. Бұлардан бөлек сәйкестік түзетін тағы бірнеше дауыстылар бар.

У-Ө сәйкестігі:

215

У-Ү сәйкестігі:

Қазіргі қазақ тілінде О-Ө, Ұ-Ү сәйкестіктерін диалектілік ерекшеліктерден жиі кездестіруге болады. Мысалы: доңғала-дөңгеле, солпи-сөлпи, жоңқа-жөңке. Түбір сөздерде о-ның ө-ге алмасуы сөздерге сәл де болса лексика-семантикалық өң енгізген. Ұ-Ү сәйкестігі де қазақ тілінде жиі ұшырайды. Мысалы: ұңғылау-үңгілеу, ұлғай-үлкей, сұр бойдақ-сүр бойдақ, мұжы-мүжі, ұбырлышұбырлы – үбірлі-шүбірлі, т.б.

Б. Сағындықұлы варианттас сөздер үнемі тепе-тең түсе бермейтіндігін ескертеді. Кейбір сәйкестіктер сөздерге семантикалық айырмашылық, стилистика-функционалдық өң береді дейді. Осы орайда бірнеше мысалдар келтіреді:

Жаңқа – жоңқа. Жаңқа – «ағаш жарғанда не өңдегенде түсетін ірілі-уақты жұқа кесінділер; Жоңқа – «ағашты өңдегенде (сүргілегенде) түсетін ұсақ қиқым. Мұнда ағашты өңдегенде қалатын қалдықтың ірі не ұсақ екендігі а-о сәйкестігі арқылы жеткізіліп тұр. Алайда олар семантикалық байланысты сақтай отырып, белгілі бір ұғымды білдіреді. [2, 119].

Тағы бір мысал келтірейік: Апат – опат. Апат – «елге төнен қауіп-қатер, қырғын, ауыртпалық»; опат – «өлімге, қырғынға ұшыраушылық». Апат деген сөзден енді болатын, яки болып жатқан іс аңғарылса, опат деген сөзден шаруасы біткен, болып өткен іс аңғарылады. [2, 119].

Бұл жерде шығатын қорытынды, жарыспалы түбірлердегі дауысты дыбыстардың алмасуынан лексика-семантикалық мағынаға нұқсан келмей, екі түбір де тепе-тең дәрежеде байланысқан сөздерді сингармониялық варианттар қатарына жатқызуды (мыс: ождан – ұждан, тұмау – тымау, тұнық - тынық, үндеме – індеме, бажылда – быжылда, аңыра – еңіре, алаңдау – елеңдеу, даңғыр – дүңгір, т.б.), ал жарыспалы түбірлердегі дауысты дыбыстардың алмасуы семантикалық мағынаға өзгеріс әкеліп, екі түбір бір-бірімен сәл де болса ерекшеленіп, стилистикалық-функционалдық өң алған сөздерді сингармониялық паралельдер қатарына (мыс: ана – ене, тат – тот, өрен – ерен, ерік – ырық, т.б.) жатқызуды жөн санаймыз.

Сингармониялық варианттар мен паралельдерді жете зерттеген ғалым Г. Раева статистикалық талдау жүргізіп, қазақ тілінде жарыспалы қолданылатын мағынасы тепе-тең төл сөздердің мағынасы 170-ке жуық екенін анықтаған. Ал мағынасында сәл өзгешелігі бар сингармониялық паралельдер 130 сөзді қамтиды екен.

Сингармониялық варианттарда түбір сөзде жуанды-жіңішкелі дауыстылармен қатар дауыссыздар да еркін алмасады. Бірқатар жуанды-жіңішкелі түбірлерде дауыссыздар талғаммен тіркеседі. Жуан түбірлерде қатаң дауыссыздар айтылса, жіңішке түбірлерде ұяң дауыссыздар орнығады.

Түркі тілдерінің арасындағы дауыссыз дыбысардың алмасу себептеріне Б. Сағындықұлының мына бір тұжырымдамасын жатқызуға болады: Тілдердің қисапсыз ұзақ уақыт бойы даму нәтижесінде тіл арты, тіл ортасынан айтылатын дауыстылар да, дауыссыздар да тіл алдына қарай ығысқан. Сөз жоқ, бұған табиғат жағдайлары, адам организмінің өзгеруі (аласаруы, кішіреюі) әсер еткен. Қиыннан оңайға қарай ұмтылу заңы да бұл ретте бейтарап қала алмайды [2, 125].

Қорытындылай келе, біріншіден, түркі тілдерінің барлығында жуанды-жіңішкелі дауыстылар сөздің кез келген позициясында бір-бірімен еркін алмаса беретінін байқадық; екіншіден, олардың мағыналары өзара тепе-тең дәрежеде байланысатынын аңғардық; үшіншіден, жуанды-жіңішкелі түбір сөздер - тарихи сөз варианттарының жасалуының бір негізі (Г.Раева) екенін байқадық; төртіншіден, сингармониялық варианттар мен паралельдер көне түркі тілдерінде де кездесетін тарихи каегория екенін анықтадық.

Сингармиониялық варианттар мен паралельдерді зерттеу түркі тілдерінің ең ежелгі дәуірлерінде дауысты дыбыстардың жіңішке айтылмағандығын тағы да дәлелдеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Моллова М.К. К истории тюркского вокализма // Вопросы языкознания. – Москва, 1966 №2

2.Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы, Қазақ университеті, 2005.

3.Раева Г. Түркі тілдеріндегі жуан түбірлердің жіңішке түбірлерге айналуы (сингармониялық вариантар мен паралельдер). Алматы, 2004.

216

4.Тенишев Р. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы (қазақ тіліндегі нұсқасынжасаған А. Алдашева). – Астана

2009

5.Жүнісбек Ә. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Қазақ фонетикасы. – Алматы, «Абзал-ай», 2018

6.Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы, «Мектеп», 1988.

7.Қортабаева Г.Қ. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2016.

8.Серебренников Б, Гаджиева Н. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Баку, «Маариф», 1979.

Zhiyembay B.S.

PhD doctoral student of L.N. Gumilyov

Eurasian National University

Nur-Sultan / Kazakhstan

АРМЯН ЖАЗУЛЫ ҚЫПШАҚ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Аннотация. Түркі халықтарының бізге келіп жеткен мұралары аз емес. Қазіргі қазақ тілінің тарихы сол мұралармен тікелей сабақтас. Біздің қазіргі тіліміздің пайда болу, өсу, даму заңдылықтарын, қалыптасу жолдарын білу үшін орта ғасыр жазба ескерткіштерін жан-жақты зерттеп, қазіргі ана тілімізге қатысы қанша екенін анықтау қажет. Бүгінгі таңда армян-қыпшақ жазба ескерткіштері дәл осындай зерттеулерді талап етеді. Мақалада армян-қыпшақ ескерткіштерінің өзектілігі, зерттелу жайы баяндалады.

Түйін сөздер: тарих, қыпшақ, ескерткіш, ғылым, зерттеу, қазақ.

RESEARCH OF KYPCHAK INSCRIPTIONS WRITTEN BY ARMENIAN

Abstract. We have a lot of legacies that comes to us from the Turkic peoples. The history of the modern Kazakh language is directly related to this heritage. To find out how our current language is shaped by the laws of origin, growth, development, it is necessary to study the inscriptions of the Middle Ages and understand how this is related to our modern language. Today, Armenian Kypchak monuments require such research. The article describes the relevance of Armenian-Kypchak monuments.

Key words: history, Kypchak, monument, scientist, research, Kazakh.

To get to know your nation, it is important to know first what peoples they were connected in history, how it is connected with culture and how it contributed to social civilization. In today's public life of Kazakhstan, it is important to pay close attention to the valuable data accumulated in history.

Careful study of all valuable records related to the history of a country helps to establish the history and future of our sovereign state. The study of the history of the Kazakh people is known to us on behalf of the head of the state N.A. Nazarbayev, by the government program “Cultural Heritage”, established by the Government of the Republic of Kazakhstan on October 6, 2008, №1016. Under this program, thousands of archival documents were obtained from foreign archives and scientific institutions related to the history of the country. Archives and researchers from state archives, scientific institutions, museums, libraries of the Republic of Armenia, Egypt, the United Arab Emirates, Turkey, France, Hungary, Great Britain, the United States, Russia, China, Uzbekistan, historical and cultural documents, archive.

One of these valuable artifacts is Kipchak, written in Armenian graphics, preserved at the Matenadaran Institute of Manuscripts in Yerevan, Armenia.

In the Middle Ages, Kypchaks, one of the largest ethnic groups of Turkic-speaking tribes who owned territory from Central Europe to North China, were well known in East of the village as Deshti Kypchak.

Medieval written monuments written in the Kipchak language are considered valuable artifacts that have come in our time since the Kazakhs are the direct heir of the Kypchak nomadic civilization.

The medieval written monuments written by the Kypchak language are considered to be the most valuable artifacts of our times. The monuments that written in the ancient Kypchak language basically comprise between XI-XVII centuries and they are grouped as follows: 1. Monuments written in the ancient Gothic font (XIII-XIX centuries). 2. The heritages that written in the Arabic inscriptions (XI-XIV centuries). 3. The heritages that written in the Armenian inscriptions (XVI-XVI centuries). 4. The heritages that written in the Russian alphabet (XI-XIII centuries). 5. The words in the language of some peoples inhabiting the

217

Eastern European region, and the words in their native language (names of people and land-water names, etc.). At the same time, the monuments were appeared in certain political and administrative centers and were written according to their wishes. G. Aydarov, A. Kuryshzhanov contingently subdivided them into the following groups: monuments written in the language of the Kuman Kypchaks, monuments written in the language of the Polovtsian Kypchaks, monuments written in the language of the Central Asian Kypchaks, monuments written in the language of the Golden Horde Kypchaks, monuments written in the language of Mamluk Kypchaks, monuments written in the Armenian colonial language.

Murat Sabyr, who researched the monuments of Middle Ages and based on the conclusions of scholars, said that the monuments are divided into two major groups: a) monuments that written ancient Kypchak spoken language; b) ancient Kypchak inscription monuments [1, 6].

Today who researched the Armenian-Kypchaks – historians and language researchers, both of them who adhere to the ArmenianKypchak definition, who adopted the Armenian-Gregorian branch of Christianity in their era. The data show that the Armenian-Kypchak language translators refer to their language as «Kypchak language», «our language», «Tatar». The history of the Armenian-Kypchak monuments of different genres, genre of history, the heritage of the writer, and the economic, political and cultural spheres of life. The scientist Alexander Garkavets interprets the ArmenianKypchak texts into six groups. 1. Historical Yearbooks. They are divided into three sections: a) Yearbook of Kamenets; b) Wenedic's Yearbook; c) Chronology of Poland; 2. Legal books and notebooks and protocols; 3. Linguistic works and liturgy; 4. The literature of the Masjab (religion); 5. Special works; 6. Natural Education Proceedings [2, 102].

From the 1970s, scientists who have been thoroughly studied in the context of texts written in the Armenian alphabet with the Kypchak language. E. Tryarsky, E. Schutz and Zh. Deny and other scientists used in their work they used the term «Armenian-Kypchak». Also, in studying the Armenian-Kypchak monuments we can speak about scientists like G. Alishan, M. Levitsky, T. Grunin, A. Garcavets, I. Abdullin, Ya. Dashkevich, S. Kudasov. The Kypchak, the Armenian-Kypchak inscriptions, who had made a significant contribution to its recognition and research like a V.V. Radlov, V.V. Bartold, F.E. Korch, N.A. Baskakov, E.N. Nadzhip, V.A. Gordlevsky, A.A. Zayonchkovskiy, V.R. Grigoryan, A.E. Krymsky, K.K. Yudakhin, S.G. Klyashtornyi, N. Sauranbayev, A. Kuryshzhanov, M. Tomanov and many others, are unique in their value.

The earliest Kypchak monuments were in cultural centers of the Armenian descent in the Armenian populated areas of Poland. The first edition was published in Venice in 1896 by Gevond Alishan about the events in Kamenets-Podolsk from 1560 to 1624 (brief information about the events of 1430 and the next centuries). From 1611 to 1624 the episode of events (chronicles) was written in the ancient Kypchak language, and the other volume was written in Armenian.

The following edition was edited by a Vienna's professor, philologist F.von Keltitz-Greifenhorst, engaged in Armenian-Turkish relations. The manuscript of its edition is an ancient Kypchak translation of 50 psalms from the Armenian-Kypchak psaltery, preserved in the king's library in Vienna. It was translated into the Kypchak language in 1590. F.von Keltitz-Greifenchorst's edition is the first scientific publication that published with the requirements of modern science. It is equipped with original Armenian graphics, transliteration on the Armenian genocide, with German translation and linguistic commentary. He first time identified the Turkic dialect of the monument and called it «Tatar» or «Armenian-Tatar», based on the armenian tradition (so G. Alishan named the language of the Kamenets-Podolsk chronicles, and Agop Dashian kept in the Viennese Library by the term «Armenian-Tatar»), based on the Polovetsian Codex Kumanikus, which combines the monument with its own language. However, in the Codex Kumanikus, the Kumany language is also called Tatar. In the context of linguistic applications, Keltitz-Greifenhorst has shown the peculiarities of the Kypchak Psalms, which also preserved in modern Turkology.

The next edition of the Armenian-Kypchak monuments appeared 45 years after the publication of the Keltitz-Greifenhorst. The famous Ottoman and Turkologist who prepared it, made a few statements about the language of the Parisian manuscripts, by Jean Deni, a prominent reporter of the ancient Kypchak texts in the Armenian letter, preserved in Paris in 1921 [3]. The basis of the 1957 edition was the text of the manuscript №194 Kamenets-Podolsk chronology of 1604-1613 years, but the scientist used other manuscripts of the Paris Foundation for the study the monument language.

In the philological section of the book, Professor J. Deni puts forward the historical introduction as a preamble, this forward devoted to the colonies of the Armenians, Armenian-Poles relations and other problems. Further, the section of the monument, its graphics and phonetics, the section on the lexicology and

218

grammar of the Chronicle, the transcripted text with attachments and the French translation, and finally two glossaries: 1) appear in the memoirs and 2) given the words that considered with the personal names. The fundamental work of the author is one of the main studies of the Polish Armenians in the ancient Kypchak language.

In 1957, a Polish translation of the Oriental «Roсznіk Orіеntаlіstyсzny» magazine, a valuable monument to the ancient Kypchak language, was erected in Ossolínéum Library No.1916 in Wroclaw, and by the date of beginning or the middle of the XVI century’s handbook appeared the short translation of Polish Armenian’s legal set. The handbook has a Polish and Kypchak version. The publisher of the monument is Professor M. Levitsky and R. Conova has made good photocopying from the original, with some elements of transcription, with transliteration on the Armenian basis. In the introduce of publication given the necessary information. The language of the translation can be stylistic and literary language of ancient Kypchak.

Starting from 1957, new publications on the Armenian-Kypchak branch have been launched. The Polish Turksist Edward Tryarsky, who worked in oriental studies, was active in this direction. In 1960 two Venus: God. Arm. 3 manuscripts and extracts from the Library of Bibliotheque and he prepared the manuscript of the Venetian Michaiterists of the library №311 - a fragment of the Armenian-Kypchak dictionary (including Polish and French contexts). The author of the Kipchak text was photocopyed on one page of the manuscript as an illustration of the Armenian almanistic transliteration. The dictionary articles contain important, valuable materials for the creation of Polish dialect of the ancient Kypchak language [4].

In 1964, J. Deni and E. Tryarsky published the Kypchak translation of the work entitled «History of Dana Hikar» widely circulated in the East. The edition was prepared according to the manuscript No. 4682, which was stored in the Vienna Mathiologists' Library. His introductory essay contains a grammatical essay about literary works, about various versions of Armenian and ancient Kypchak, transcription (transliteration), French translation, and glossary. At the end of the edition there is a clear copy of the monument. «Dana Hikar's History» refers to the ancient Kipchak literary language of the Galicia and Podolia Armenians. But in stylistic terms, it differs from Podolia. This work first time translated into Kazakh language and made linguistic study by domestic scientist S.Kudasov in 1990 and called «The Language of Dana Hikar word» [5].

A special place took in the study of the Armenian-Kypchak relations, the work of Turkologist Edmund Schutz [6, 291-309]. Edmund Schutz was able to notice the mistakes of Turkologists in spelling of the old Kypchak texts written in Armenian letters. E. Schutz's work is dedicated to the analysis of such mistakes. The scientist's practical descriptions about the field of transcription was translated into the Kypchak language of the «Prize Quota» and published on the Armenian Prayer Book in the Lviv, in 1618.

The Armenian-Kypchak original or translation texts written by the Armenian language, preserved till today, can be referred to as two-languages; ArmenianKypchak dictionary as a grammatical assistant textbook to facilitate the translation into the main place by volume. The valuable information about the grammar of the Armenian-Kypchaks was given by Turkologists O.S. Eganian, the Armenian-Kypchak Grammar Handbook of the XV century, which is based on the Eranian's Matenadaran collection in Yerevan. From the time the Kypchaks dominated the Crimea and the Caucasus, the Armenians began to learn the Polovec. The Armenian-Kypchak dictionary was especially important for translators among the survivors of the Armenian-Kypchak originals and texts of translation. One of them O.E.Eganian described and published in Russian [7, 152-154].

The debate that the Communist group that used the Armenian-Gregorian branch of Christianity in the Kipchak language during this period would be the «assimilated Armenians» or «the Kypchaks who knew the language of the other people» is still a problem that has not yet been fully understood in history and linguistic.

One reason for the proximity of the Armenian and the Kypchaks are that they have a strong trade relationship. It is well-known from the historical documents that the Armenians began to trade in the Crimean Peninsula after their settlement.

Well-known scientist A. Garkavets said that the Kypchaks were divided into four different groups before the Golden Horde dominance. The first group considered themselves as "urums" and adopted Christianity, while the second group accepted the Gregorian branch of the Armenians. The third group wrote that they were "karayim" and that the latter accepted Islam later. This shows that their native language ArmenianKypchak language, was closer to the kuman, the Crimean Tatars, the karayims and the Crimean tribes. Moreover, the scientist in his work notes that the Armenians of Ukraine called themselves "Armenians" and,

219

using the Armenian alphabet, almost entirely forgot the Armenian language, which was the mother tongue, and talked to Kypchak and Kypchak prayer [8, 8].

Widespread popularization of the view of «Armenian descent» and «forgetting their language» is also influenced by the influx of travelers who spread information related to the Armenians and the Kypchaks in the area from XV to XVIII century. For example, the Italian cleric Antonia Maria Gracci (1537-1611), the Polish historian Martin Cromer (1512-1589), wrote in his travel notes after exploring the region, that the entire population, who call themselves «Armenian», speak Tatar-Kypchaksha, worship, said that the language was used only by certain religious people.

Known as the Armenian-written Kypchak written language, there is another perspective that is emerging from the perspective of Serge Gerard Klauson. Klausen critically looked at the texts and firstly sought answers to the question of why a community of Kypchaks, the attackers, started writing their language with the Armenian alphabet and why they were Armenians. S. Klauson believes that, as a result of the influence of one of the powerful speaking speakers, the languages that are used by other languages can be mixed. The next word in the Kypchak language written by the Armenian alphabet is Slavic root (Polish and Ukrainian), key words and sounds of Kypchak. The vocabulary of the Armenian words is much smaller than the Slavic words. If those who spoke this language were Kypchak Armenians, the lexicon of the root words in the language would be Armenian. In Poland, the so-called «Armenian Kypchaks» and many of whom are considered Romanian, wearing Armenian or Armenian garments, are not «Armenian" but» Kypchaks». For example, in the Timekeeper's Chronicle the name of the person is «Achete dér Krýkor ulu Hovännés némérésı». If they were originally Armenians, they would have used their national terminology as «Aksent Krikorian» [9, 7-14].

S. Klauson also pointed out that some of the major Christian missionary activities were at the end of his article. In this connection, Christianity Worship Books and Gospels are studied and explained in the main language of the majority. "When the Armenians moved their dwellers to Dasht-i- Kypchak, their neighbors were related to Islam. Knowing that it would be possible to cover their missions, the Armenians decided that the Kypchaks would be a worthy community for religious propaganda. They began to translate their religious books into Kipchak. " It is a mistake to conclude that the Armenian community in the so-called «ArmenianKypchak language» was the Armenian who became the Armenian. If the victorious people were typical of the Armenians, most of the dictionary would have to be Armenian instead of Kypchak. On the contrary, it is clear that the scope of the Armenian words is very narrow. The main language of the Kypchak texts was the Kypchak language.

Researchers on the adoption of the Armenian-Gregorian Christianity by the Kypchaks G. Alishan, E. Khurshudyan wrote that they had been named Kypchak in the Arich district of the present-day Shirak Province of Armenia, and in the XII century there was a monastery «Hypchakawank» (Armenian «Khichakh» Kypchak, «Vank» monastery). This monastery has survived to this day [10].

However, it is surprising that among the Christian Gregorians, some of the pre-Islamic names have been used, such as the Turkish calendar, and the name of 12 animals. The name of the year in Gregorian calendar: sıçhаn yılı (mouse), büzа yılı (cow), bаrs yılı (leopard), hoyаn yılı (rabbit), yılаn yılı (snake), bаlıh yılı (fish), аt yılı (horse), hoy yılı (sheep), mаymun yılı (monkey), tаvuh yılı (chicken), ıt yılı (dog), tonguz yılı (pig). The weekend' kıçıаynаkün, аynаkün, şаbаtkün, bаyrаmkün, аyаskün, kаnkün can also be proven by those who say Gregorians know the Kypchak language from «ancient».

The study of Armenian written monuments of Kypchak was made not only in Kazakhstan but also in the world of Turkic studies. It is known that many documents in the Matnadaran Fund of the Republic of Armenia have been preserved. Through these monuments, one can find the missing pages of the Kazakh history, restore the peculiarities of the Kypchak language: phonetic and morphological models. It is also true that the study of ArmenianKypchak relations leads to new research and historical and comparative research.

References

1.Sabyr M.B. The language of ancient Kypchak inscriptions. – Uralsk, 2009. – 152 p.

2.Garkavets A.N. Kypchak written heritage: Monuments of spiritual culture of Karaims, Kuman-Polovtsians and Armenian-Kypchaks. V. II. – Almaty: Kasean; Baur, 2007. – 912 p.

3.Dеny J., Tryіаrskі E. «Hіstoіrе Du Sаge Hіkаr» Dаns lа vеrsіon Аrmеno-Kіpshak. // Roсznіk Orіеntаlіstyсzny, 1980. – №27 (2). – p.291-309.

220