87

Ақала ордам қонған жұрт, Атамыз біздің бұ Сүйініш Күйеу болып барған жұрт, Анамыз біздің Бозтуған

Келіншек болып түскен жұрт, – дейді. Екі жырды да салыстырып көрсеңіз буын сандарының бірдей екені байқалады- 8 буын. Ал екі жыраудың арасында екі жарым ғасыр жатыр. Осы уақыт аралығында қазақ жыры формалық тұрғыдан өзгермеген бе деген ой түседі адамға. Расы солай. Өйткені, қазақ өмірінде бұл кезеңдерде ешбір өзгеріс болған жоқ. Тек соғыстар ғана болып жатты. Ал соғыс кезеңіндегі әндердің сөзі де, әні де қысқа.

Жыршы-жырауларымыздың ең көп білетін жанрларының бірі – «терме» жанры. «Термеге» қатысты пікірлерін осы саланы зерттеген және бүгінгі зерттеп жүрген көптеген ғалымдарымыз өз пікірлерін білдірді, терме сөзінің түп-төркініне анықтама бермес бұрын оның халық көңілінен және жырау репертуарынан алатын орны жөнінде айтқанымыз жөн. Жыршылар қаумалаған көптің алдына барып, ә, дегеннен-ақ ұзақ желілі жырларға түсіп кете бермейді. Алдымен қысқа-қысқа термелерге кезек береді. «Амандасу», «өзін таныстыру», «насихат терме», «тойға немесе көпшілікке арнау» сияқты көлемі аз термелерімен бастайды. Осылайша халықтың көңілін аулап, төрт-бес сағат кейде одан да көбірек термелете отырып, ұзақ жырларға мойын бұрады. Жыршылар үшін қысқа термелерді орындау «этюд» десе болғандай. Таңды-таңға жалғайтын жыршылар топқа түсіп бірден төкпелетіп, құйқылжытып кете бермеген. Қолдарын, саусақтарын, тіпті тамағына, даусын ретке келтіру үшін терме, қара өлең сияқты аз көлемді жанрларды орындаған. Бұндай қысқа шығармалар дауысын ашып, қалыпқа келтіріп алуға да көп пайдасын тигізген. Жыршылардың ұзақ жырларға түспес бұрын «терме», «халық әндерін» айтуы оның жыр айту негізгі дайындығы, жаттығуы десек те болады. Бұл тактика өз дауыс мүмкіндігін бақылау үшін де керек. Үш-төрт сағат бойы термелетіп, денесі қызып, терлеп, даусын ашып алған соң барып «көлемді эпостарға» түседі. «Ортаға тастау» термесін айтқанда тыңдаушылары өздері қалайтын жырды атайды. Жыршы сол жырды жырлайды.

С. Мұқанов «Халық мұрасы» еңбегінде: «толғауларды «нақыл толғау» һәм «ереуіл толғаулары» деп екіге бөліп жазады. Нақыл толғауларда өнегі істерді жырлау арқылы замандастарға өсиет айтады десе, екінші атаған толғау түрі хандардың, қанаушылардың қорлық-зорлығына көнбей, халықтың бас көтеруін жырлауы» дегенді айтады. К.Сейдеханов: «Терме – философиялық ой түйіні жағынан толғауға жақын болғанымен терменің өзгешелігі – өн бойының кілең нақылдап тұратындығы. Толғауда ақын өзі жайында да заман туралы да айта алады, арғы-бергіні шолып, оқиғаға, құбылысқа баға береді, өз тұжырымын жасайды. Кейбір толғаулар сюжетсіз риторикалы дастан тәрізді болып келеді. Ал, термеде ондай мол мүмкіндік, арналы өріс жоқ» [3, 130], – деп сипаттаған. Шын мәнінде термелерде нақыл сөз көп қолданылатыны мәлім. Ілгеріде өмір сүрген жыршылардың арасында тек қана терме-толғауларды орындаумен ғана шектелгендері аз болмаған. Бұл нышан бүгінгі жыршыларға да тән. Қазіргі жыршылардың репертуарынан ұзақ желілі жырлардан гөрі қысқа-қысқа термелер мен толғауларды көп кездестіріп жатамыз. Бұны бүгінгі күннің тыңдаушыларымен байланыстырғанымыз жөн сияқты. Топқа түскен жыршы-жыраулар оқиғалы ұзақ дастандарға түспес бұрын қысқа-қысқа термелермен тыңдаушыларының көңілін аулап отырған. Бұл өзі үшін де, тыңдаушы үшін де пайдалы әрі тиімді болған. Белгілі жырау Наурызбек Раманқұловтың жырлау әдісін мысал ретінде келтіріп көрелік. Ол топқа түскенде алдыменен «Амандасу термесімен» бастаған. Термеші А. Елшібаева Қазақтың жыр мақамдары атты еңбегінде Наурызбек жыраудың жыр-жырлау жүйесі тоғыз тараптан тұрады деп жазған: «Амандасу», «Таныстыру», «Сөз тыңдауға шақыру», «Шежіреден сөз қозғау», «Насихат толғаулар», «Халық әндерінен», «Діни-шариғаттан», «Ортаға тастау рәсімі», «Эпостық жырлар», «Айтыстар» [4, 21], – деп тоғызға бөліп қарастырған. Мұнда айтылып тұрғанындай, жыраулар топ ортаға келгенінде ә, дегеннен – ақ ұзақ жырларға түсіп кете алмаған. Домбыраны қолына енді алған жыршының бірден шабыттануы қиын іс. Ал жыршымен жаңа кездескен әлеуметтің ықыласы мен аңсары да бірден жырға ауа қоймайды. Сондықтан жыршылар бірден насихат толғауларға, оқиғалы жырларға түспей, алдымен қаумалаған жұртпен амандасып, тыңдаушының «аужайын» байқап көруге тырысқан. «Қарасай-Қази», «Едіге», «ОрақМамай» сынды ұзақ жырларға ықыласы байқалса ғана жырлаған. Ықыласы болмаса, көлемі аз толғауларды ғана орындаған.

Наурызбек жыраудың «ортаға тастау» термесінен үзінді келтірейік. «Алдымдағы ағайлар,

121

Қатарласқан құрбылар. Құлақ салып сөз тыңда, Қалағаның табылар, –

деп бастап, тыңдаушыларына өзіне қарата сөз бастап алады да, ары қарай:

...Алдымдағы ағайын, Сөз толқытып шабайын. Бұрынғы өткен батырдан, Таңдап шапқан жылқыдай, Алдыңа айдап салайын...

...Ғашықтардан сөйлесем, Қосылмай кеткен арманда. Міне, содан жыр тыңда.

Сол батырдың біреуі, Халықтың болса тілеуі. Арғы атасы пір еді, Арғы анасы пір еді. Анасының ішінде, Едіге батыр жүр еді. Анасы ұшып құс болып, Көргендерге түс болып, Ніл дария бойында, Ақ құндаққа құндақтап, Тастап кеткен жер еді...

...Алдымдағы әлеумет, Әлгі бір айтқан жырлардың,

Сендер қайсысы болды ұнатқан [4, 20],

– деп репертуарында бар жырларды көпшілікке ұсынады. Әрине, біз Наурызбектің «Ортаға тастау термесінен» үзінді ғана келтіріп отырмыз. Бұл термеде «Бақар батыр», «Құлбек батыр» т.б көптеген жырларды ұсынған. Репертуарында көп жырлары бар жыршыларымыз өзінде бар ұзақ желілі жырларды тізіп көпшілікке ұсыну мақсатында өзіне «Ортаға тастау термесін» жазатын болған. Әлеуметке барын айтып, жыр қорындағы жырлары осылай ұсыну ертеден келе жатқан үрдіс болса керек. Біз мұндайды кешегі Сүгір, бүгінгі Өсербай секілді жыраулардан да кездестіреміз. Жыраудың осы «Ортаға тастауында» аталған жырларды тыңдаушылары өздері қалап, жыршыдан сол жырды жырлауын сұрайды. Қызық осы кезде басталып, тыңдаушы жұрттың бірі «ананы», бірі «мынаны» тыңдағысы келіп, тыңдаушының арасында тартыс басталатын болған. Осы аралықта тыңдарманы өзара бір мәмлеген келгенше шамалы тынығып алған. Келісімге келген адамдар «осы жырды тыңдаймыз» деген соң барып, жыршы жолға түседі.

Біз мұнда «жырау» атауына қатысты пікір айтқан ғалымдардың сөздерін бір-бірімен салыстыра қарадық, сонымен қатар ақын-жыраулардың репертуарларынан берік орын алған, «терме», «толғау» сияқты жанрлардың да шығуына қатысты өз пікірлерін білдірген ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектерінен тұшымды пікірлерін алып, оған қоса өз пікірлерімізді айтуға тырыстық.

Академик С.Мұқанов: «Көршілес елдерден алынған кейбір оқиғалы сюжеттерді қазақ ақындары төл шығармаларына арқау етті. Мысалы, «Көр-ұғұлыны» түркмен топырағында туған оқиға негізінде алынған. Соны қазақ халқы да өзімсініп, оқиғаны түрікмен туыстардан басқаша етіп дамытады. Түрікмендерде Көрұғұлы соқыр адамның баласы болып сипатталады, ал, қазақта бұл бала, айы-күні жетіп отырғанда өлген әйелдің көрінде туады да, туа сала көрден шығып, батырлық құрады. Ол жорықта қырық күн жүріп, қырық бірінші күні қайтып оралса, өзі шыққан көр аузында оралып жатқан айдаһар: «енді кіруге рұқсат жоқ» дейді. Баланың: «анамды тым болмаса соңғы рет еміп шығайын» деген зарына айдаһар: «бұйрық солай» деп құлақ аспай, оны кіргізбейді... Бұлай баяндау қазақтан басқа халықта жоқ [5, 140-141] – дейді.

Байқап отырғанымыздай, терме жанры қазақ ән өнеріндегі ежелгі дәстүрлердің бірі. Өйткені, терме, дәстүрлі ән жыршы, жыраулардың дауысын ашу мақсатында қолданылған. Жаугершілік дәуір біртіндеп аяқталысымен қазақ ән өнерінің биік сахнасына дәстүрлі ән өнері келді.

122

Әншілік өнердің кең өріс алған кезінде пайда болған кәсіби ән өнері – халық әндері болып саналады.

Әдетте, екінің бірі, яғни әншілік дайындығы жоқ кез келген адам орындай беретін, қарапайым әндерді қара өлең дейді. Қара өлеңдер көпшілік жиналған жерде, думан, тойларда, дастарқан басында, көбіне, аспап сүйемелінсіз айтыла береді. Қара өлеңнің тақырыптық аясы өте кең, оған ел жайы, жер сағынышы, ғашықтық сезім жалпы адам өмірі мен болмысына тән барша құбылыстар арқау бола береді. Қара өлеңмен айтысатын айтыс түрлері де болған. Осы жанрды зерттеп жүрген ғалымдарымыздың пайымдауынша, “қара” деген сөздің өзі “ескі” деген ұғымды да білдіретін көрінеді. А.Затаевичтің “Қазақтың 1000 әні” атты еңбегінде “ескі ән” деген атаумен де кездесетін әндер бар. Ертеректе қара өлеңді “қара әуез” деп те атаған. Қазіргі күнде де Моңғолия қазақтары қара өлеңді “қара әуез” деп айтады.

Неғұрлым көне болғандықтан жоғарыда айтылған ғұрыптық, фольклорлық қара өлең үлгілері музыка мәдениетіміздің дамуындағы алғашқы баспалдақ ретінде қарастырылып жүр және олардың халық әндерімен етене жақындығын ешкім жоққа шығара алмайды. Ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып, уақыт өте келе, авторлары ұмытылып, бүгінгі күнге халық әндері санатында жеткен рухани жәдігерліктер дәстүрлі музыкамыздың ең бір мол қазынасын құрайды.

Біз қазақ әуенінің, музыкасының, әнінің дамығанын кәсіби деңгейдегі халық әндерінің өзегінен байқаймыз. Кәсіби деңгейдегі халық әндерінің құрылымы, әуендік тілі қарапайым, диапазоны шағын, әуезді келеді. Дегенмен, халық әндерінің ішінде құрылымы күрделі, диапазоны кең дәстүрлі кәсіби әндермен пара-пар келетін үлгілер де кездеседі. Мысалы: «Алқоңыр», «Ақбақай», «Сұржекей», «Гауhартас», т.б. – осы сипатты әндерге жатады. Бір есептен осындай үлгідегі әндерді әлдебір себептермен авторлары беймәлімге айналған кәсіби әндер деуге де болар еді. Сонымен бірге, әр өңірде қалыптасқан орындаушылық мәнер, интонациялық ерекшеліктерге байланысты халық әндерінің әуен-сазы, пішін, құрылымы алуан түрлі болып келеді.

Ал мәтіндік, формалық тұрғыдан өзгеріс әкелген тұңғыш қазақ әні «Елім-ай» екенін айтып өттік. Тұлғасы мен толғау жағынан бөлек, мақамы тұрғысынан да ерекше қазақ әні «Қаратаудың басынан көш келеді» деп басталатын азалы ән болса керек. Бұл тасқа шабылған алдаспанның жүзінің майрылған кезінде туған ән11 буынды. Міне, жоғарыда айтқан кең тынысты, әуезді қазақ әндері ХІХ ғасырда қалыптасты десек, осы әндердің астарында, негізінде осы «Елім-ай» әні жатқандай.

Қаратаудың басынан көш келеді, Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді, Елім-ай, елім-ай.

Ел-жұртынан айрылған жаман екен, Қара көзден мөлтілдеп жас келеді, Елім-ай, елім-ай.

Мына заман қай заман? бағы заман, Баяғыдай болсайшы тағы заман, Елім-ай, елім-ай.

Атадан ұл, енеден қыз айрылды, Көздің жасын колғылып ағызамын, Елім-ай, елім-ай.

Әннің музыкасында да, сөзінде де халықтың еңсесі әбден түскені айқын аңғарылады. 1723-1725 жылдары өткен «Ақтабан шұбырындының» ән өнеріндегі шежіресіне айналған бұл ән бүкіл қазақтың ән өнеріне төңкеріс болып келіп, қазақ музыкасы тарихындағы тұңғыш халықтық деңгейдегі нотасы төмен әнге айналды. Осыған дейінгі қазақ әндерінің барлығының қысқалыққа құрылғанын, жаугершілік заманға ыңғайланғанын және ең бастысы аттан түспейтін, нағыз жаугер халық табиғатынан екені аңғарылатын. Бірақ, еңселі жыраулық дәстүрге мұң араласты. Осы кезеңдерден бастап қазақ топырағында біртіндеп буын саны көп, ұзақ, мұңлы әндер дүниеге келе бастаған. Бұл қазақ ән өнеріне өзінше серпіліс десек те, қазақ халқы үшін үлкен нәубет болған. Яғни, музыка тарихы үшін қызықты, ел тарихы үшін қасіретті кезең еді.

123

Белгілі ғалым-зерттеуші А.В.Затаевич «Казақ халқы» әлемдегі ең бай халық болып есептелуі тиіс, онық халық әндерінің мазмұны мен ой тереңдігі, әуен әсемдігі, сымбатты түр сипаты үлкен интелектуалдығымен, дарындылығымен байқатады» [6, 95] деген.

Иә, қазақтың халық әндері өзінен кейінгі халық композиторларының шығармашылығына зор әсер етіп, «Елім-ай» әні мен қазақ кәсіби дәстүрлі әнінің арасын жалғап тұр. Қара әуез деп отырғанымыз қара өлең болғанда, олардың халық санасына, тұрмысына сіңгені соншалық, кейіннен барлығы дерлік халық әндеріне айналып кеткен. Термеге де бұл қара өлеңдердің әсері мол.

«Қара өлең, – Шоқан Уәлихановтың айтуынша, – төрт жолдан тұратын кәдімгі өлеңдердің бірі. Мұның әр шумағы өз алдына жеке бір идеяны баяндайды. Бұлар, көбіне, дауысқа салып, әнмен орындалады» [7, 95]

Қазақтың халық әндерінің мәтіндерінде қызық дүниелер өте көп. Олардың формалық ерекшеліктерімен қоса мәтіндерінде образды бейнелер көптеп кездесіп жатады. Және ол бейнелер ешқашан бірізді болмайды. Мысалы, «қарға» деген құс атауы қазақтың жоғарыда атаған қара әуезі мен халық әндерінде өте көп қолданылады.

Мыс па екен, алтын ба екен, қола ма екен, Алтынға қола тұтқа бола ма екен? Тұйғын деп ұстағаным қарға шықты, Қарғаға пенде ғашық бола ма екен? [8, 26]

Байқағанымыздай қарға бейнесі басқа құстармен салыстармалы түрде бейнеленіп отырады. Жақсының жақсылығын арттыру үшін құрбандыққа кеткен жағымсыз кейіпкер ретінде беріледі. Тұйғын деп қыран деп ұстағаны жаман, түкке жарамсыз құс болып шыққаны қарғаға теңеліп, аллегориялық образ ретінде беріліп отыр. Жаман адамның бейнесін қарғаға теңеп бейнелейді. «Қазақ фольклорындағы деманологиялық кейіпкерлер адам табиғатын ашуда халық ақындарының таптырмас құралы болған» [9] – деген пікірдің қарға образына тікелей қатысты екендігін байқау қиын емес.

Дегенмен, қара өлең, халық әндерінде біржақты пікір жоқ екенін айтып өттік. Қарға образының жақсы бейнесі де жоқ емес. «Қарға баласын аппағым дер» дейтін қазақ аққуға қатысты қарғаға телігендей мол мақал шығармаса керек. «Аққу мен қарға» ертегісіндегі қарға мен аққудың айырмашылығын жырлаған өлең жолдарын қарайтын болсақ екі құстың айырмашылығын біршама байқауға болады.

Алда бірақ бақ туар күн Аллам серік мәңгі барға Жоқ боп шықты аққулардың Арасында әлгі қарға. Ұшқандарында дамыл бар ма, Қауіптен соң қауіп туып Бір күннен соң әлгі қарға

Аққуларды жетті қуып [10, 122] – десе, Қарғаның аңғалдығы мен мақтаншақтығы аққудың сұңғыла мінезіне қарама-қарсы шыға

келеді. Қарғаның өзге ертегі, жырлардағыдай мақтаншақ, қулық-сұмдығы шамалы бейшара құстардың қатарында көрінеді.

Халық әндеріндегі образдарда бірізділіктің болмауы заңды құбылыс. Және бұл халық әндерінің өзіне тән ерекшеліктері. Сонымен қатар, бұл халық әніне айналған қара өлеңдер таза халықтың төл туындысы. Онда белгілі бір образдар жүйесі болғанымен, олар туралы түсінік саналуан келеді.

Қара өлеңнен халық әні биігіне көтерілген бұл образдардың әртүрлілігі мен әртүрлі түсіндірілуі халық әндерінің мәтіндік ерекшеліктерінің жарқын үлгісі болып саналады. Және мұндай образдарды көптеп келтіруге болады.

Бір қызығы қара өлеңнің алғашқы екі жолы мен соңғы екі жолының арасында байланыс жоқтай көрінеді. Қара өлең фольклорының айрықша бір өнер түрі екенін жақсы аңғарған М.Әуезов бұл жанрдың екі түрлі ерекше сырын ажыратып: «Бір ауыз өлеңі екі үлгіге бөлінеді. Оның біріншісі – бастауыш түрі, ең оңайы – қайым өлең, екінші үлгісі – қара өлең», – деген. Шынында да, қара өлең мен қайым өлеңінің айтылу, орындалу формасында болмаса, өлеңнің жасалу жолдарында, өлең өлшемдерінде ешбір айырмашылық жоқ. Қайым өлең – қыз бен жігіттің бір-бір ауыз өлеңмен жауаптасу түрінде орындалса, қара өлеңде мұндай айтыс түрі болмайды. Бірақ екеуінің шығу тегі,

124

үлгісі бір. Қара өлеңнің де, қайым өлеңінің де құрылысы – он бір буынды, төрт тармақты болып келеді. Әр шумақтың алдыңғы екі жолы ауыздан ауызға көшіп жүретін жаттанды, үйреншікті үлгілерден тұрады. Бұл бірде ер-тұрман, киім-кешек, дүние-жиһазды бейнелесе, енді бірде көшіқонын, төрт түлік мал, табиғат суретін сөз етеді. Демек қара өлеңнің де, қайым өлеңінің де әр шумағының алдыңғы екі жолы негізгі айтылар ойға қатысы жоқ, жаттанды өлең тармақтарынан тұрады. Тыңнан туатыны тек соңғы жолы ғана. Оның өзінде де үшінші жол ұйқаспай, алдыңғы екі жолмен тек төртінші жол ғана ұйқасып келіп отырады.[7]

Міне, қара өлеңнің табиғатына тән негізгі қасиеттер осылар. Мұның мысалы: Барады аулым көшіп даулы құмға, Құрықтың мұз қатады баулығына.

Бір жұмыс екі қолға қиын емес, Денемнің қуанамын саулығына.

Ауылдан шығушы едім ертеңменен, Ақ қайың, қызыл ескек, желкенменен. Кетпейді тұрсам ойдан, жатсам түстен, Жастағы өткізген күн еркемменен.

Қараша күз қайтады қатқақ болып, Қалады көл суалса, батпақ болып.

Ақ кербез отыр ма екен, жатыр ма екен, Аққудай көлге қонған аппақ болып.

Осы мысалдарда жоғарыда біз атаған қасиеттердің бәрі де бар. Демек қара өлеңді буынының он бір, тармағының төртеу болуына қарап, әдебиет тарихында мұны “қара өлең құрылысы”, “қара өлең өлшемі” деген. Бірақ бұл үлгімен жасалған дүниенің бәрі бірдей қара өлең бола бермейтінін де ескеру керек.

Сөйтсе де, он бір буынды өлең өлшемі қазақтың халық өлеңдерінің негізгі өлең өлшемі екенін және түп-төркіні халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, әдет-ғұрпында, дағдылы жора-жолында жатқанын проф. М.Ғабдуллин былай түсіндіреді: «Он бір буынды өлең жорық, аттаныс, шабыс картиналарын суреттеуге, оқиғаны түйдектете, жырдағыдай желдірме күйінде айтуға ыңғайсыз, оралымсыз», – дейді. Бұдан әрі ғалым «Қобыланды батыр» эпосынан мысалдар келтіріп, он бір буынды өлең құрылысымен берілген эпизодтарды атайды. «Тұрмыс-салтқа байланысты әңгімелер айтылатын болса, онда өлең түрі де өзгереді, мұндай жағдайда жырдың орнына он бір буынды қара өлең қолданылады», – деп, әдет-салт өлеңдерінің біразы қара өлеңнің сыртқы түр, құрылысын пайдалану арқылы жасалатынын айтады. Бұдан, әрине, қара өлең өлшемі жалпы халық өлеңдерінің қай түрі болса да, жаттығы жоқ, ортақ өлең өлшемі екенін көреміз.

Жоғарыдағы буын қысқалығы туралы сөзімізді дәлелдей түсентін сөз осы болса керек.

Халық мұрасы саналатын әндерді тағы да біршама саралауға болады. Халық өзінің бастауларынан бірден кете алмасы белгілі. Сондықтан көптеген халық әндерінің табиғаты қысқалыққа жақын. Мысалы «Шилі өзен» әнін алып қарайық.

Айналайын атыңнан, алтыным-ай Ақ жүзіңді көргенде, балқыдым-ай, - деген жолдармен ән әуені толық аяқталады. Осындағы

алғашқы екі сөз әннің бірінші жолын құрап тұр. Ал, алтыным-ай сөзінен бастап ән одан әрі жалғасып, екінші жолдың соңғы сөзіне барып тыныстайды. Содан соң барып қайырмасына ұласады.

Ән туралы әңгімемізді оның құрылысынан бастаған себебіміз, соңғы кездері бұл ән де аракідік жеке шығарушыларға телініп жүр. Бірақ ондай пікірлердің ешбір ғылыми негізі жоқ. «Шилі өзен» анық халық туындысы.

Дәл осы белгілерді біз «Қамажай», «Бір бала» әндерінен де таба аламыз. Мысалы: Талдан таяқ жас бала таянбайды Бала бүркіт түлкіден, аянбайды, -

деген жолдарының әуені мен өлеңі бір-біріне сай емес. Басқаша айтсақ, әуені өлеңінен қысқа. Мұны кездейсоқ құбылыс деуге бола ма? Ән әуені мен өлеңінің бір ізден шыға бермеуі халық әндеріне ғана тән құбылыс. Оны жоғарыда сөз еттік. Демек, «Бір бала» да халық мұрасы.

125

Халық шығармашылығына тән белгілерді «Аққұм» әнінен де табамыз. Солай да болса мұны жеке бір автордың төл туындысы деп жүргендер де бар. Антологияда ол А.Байтұрсыновтың әні деп көрсетілген.

Ақан өз кезеңінің көрнекті тұлғасы. Ол кісінің журналистік, қоғамдық, әдебиет қызметкері біз үшін үлгі, өнеге. Бірақ, «Аққұм» әнін шығарды деген мәліметті біз әлі көре алғанымыз жоқ. Марқұм Жәнібек Кәрменовтың қандай деректерге сүйеніп тағы да біле алмадық. Антология алғы сөзінде ол туралы ешнәрсе айтылмаған. Әннің өзіне жүгініп көрейік:

Көзімнің жанарындай сәулем едің Көңілімнің қуанышты дәурені едің Ойымнан жатсам-тұрсам еш кетпейсің, Басымды не сиқырмен әуреледің?!-

деген жерде ән әуені мен өлеңі арасында байланыс байқалмайды. Бұл халық әндеріне тән белгі болатын. Осыған дорикалық мақам, үшінші басқыштық өзгермелділігін қосар болсақ, әннің көркемдік ерекшеліктері айқындала түседі. Осының бәрін жеке қолтаңбасы айқындалмаған автор еншісіне телу терең толғанысты қажет етеді. [11,8-9]

Музыкалық жанрлардың барлығы дерлік әртүрлі жанрлардың синтезінен шығады. Бізге де осы синтез маңызды. Тек, әннің тілі де синтезделіп, қазақы танымға құрылуы керек.

Сонымен, қазақ эстрадасы жаңа бағыттардан қашпай, керісінше оны өзіне сіңдіріп, әрбір музыканың қазақы нұсқасын жасауға міндетті. Ал, ондағы мәтін кәсіби ақындардың немесе кәсіби әнге сөз жазушылардың (песенник) қолынан шығуы керек. Бәлкім, ендігі жерде шетелдердегідей поэзия да бөлінуі керек шығар. Рок поэзия, поп поэзия, рэп поэзия деген секілді. Мұнан да басқа ән жанрлары бар ғой. Бірақ, бүгінгі әлемдегі ең дамушы музыка жанрлары – осылар.

Сын айту бір бөлек те, жол көрсету бір бөлек. Біріншісі оңай. Екінші мәселеге келгенде тіл қысқа. Тіл емес, ой жұтаң шығар. Дегенмен, өз ойымыздың аясында тығырықтан шығар деп тапқан жолымыз – осы. Сынай беруге болады. Бірақ, жол көрсете алмаса сыншының сынынан не пайда?

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Н. Назарбаев

2.Ахметова М. Советтік қазақ музыкасы (тарихи очерк). –Алматы: Ғылым, 1975. – 112б.

3.Қазақтың қазіргі поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1973. – 313 б.

4.Қайырулла К. Қарасай Әбдімұратұлынан алынған деректер. Үй мұрағаты. 3-дәптер.

5.Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы: Қазақстан, 1974. – 236 б.

6.МендіаяқоваҚ. Қарамолдаева Г. Мектепте музыка тәрбиесін беру әдістемесі.- А., 1997, 41 бет.

7.Бабалар сөзі. 72-том.

8.Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Адаматы: Мектеп, 1991. – 287 б.

9.Бабалар сөзі. Жүз томдық. Т.75: Батырлық ертегілер. – Астана: Фолиант, 2011. – 424 б.

10.Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері. Алматы: Мектеп, 1992. – 354 б.

11.Қазақ әні қалай космополиттенеді. Хасен Қ-А. Алматы: Тел Арна, 2008. -132 бет

126

Қуанышали Қ. Е.

Ақтөбе қаласы, Сазды орта мектебі бастауыш пәнінің мұғалімі.

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАС КИІМДЕРІ

Аннотация.Жазу барысында жалпы толық қамтылған. Онда Ұлттық киімнің шығу тарихынан мәлімет бере отырып, ерлер мен әйелердің, жас келіншектер мен қыздардың бас киімдерін негізге алған.

Аннотация.Данная научная работа посвящена казахскому национальному головному убору мужчин и женщин. В работе отмечена особенность женского головного убора старшего поколения, а также молодых женщин.

Abstract.This scientificwork is about devoted to the Kazakh national headdress for men and women. The work features a female headdress of the older generation, as well as young women

негізінен ертедегі көшпенділер киімдерін еске түсіреді. Қазір өзіміз күнделікті киіп жүрген бірқатар киім үлгілері сақ дәуірінен бастау алады. Соның бірі, қазақ халқының ұлттық бас киімі.

Тақияныңда түрлері көп: зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе, тікше, қатипа. т.б түрге бөлінеді. Етегі аласа төрт сай болып келетін, кестелі шошақ тақиялар онтүстікте кездеседі. Тегеріш тақиялар орта жүзде көбірек кездеседі. Ал жалпақ төбелі, биік, тостаған сияқты қаптама тақия кіші жүзге тән. Сондай –ақ, қазақ жерінде қазақы, ноғайша оқалы тақия, оқа шекке тақия, сырма тақия, тікше қатипа тақия, шошақ төбе тақия тәрізді тақия түрлері кең таралған.

Әйелдердің бас киімдері:

1.сәукеле

2.бөрiк

3.қарқара

4.кимешек

5.жаулық

6.күндiк

7.желек

8.шәлi (жiбек, шiлтер, оюлы түрi бар)

9.бүркенiш

10.бергек

11.қасаба

12.тақия

13.шылауыш

14.жаулық

Тымаққа қатысты әдет - ғұрыптар. Тымақ – қасиетті баскиім. Оны айырбастауға болмайды, аяқ тигізбейді. Жақсыкісілердіңтымағыатаданбалаға мұраесебінде қалыпотырған.

Еларасында: «Шала туып, тымаққасалып өсіргенекен», -деген сөздер жиі естіледі. Халықта әдетте шалатуған сәбиді осылай өсіретін ғұрып бар. Оның себебі шала туған сәби ұстауға, бесікке салуға келмейді, тымақжылы, әрібөлеуге, ұстауға ыңғайлы болады. Шалатуған сәбидің

кешірім сұрау» бітімге шақырудың еңүлкен көрінісі немесе айыпкер жағының беделді адамдарымен жасы үлкен, жөн білетін ақсақалдарының құныкердің ауылындағылардың алдына барып «Құдай кеш секеш! Білместік, оқыс кездейсоқтық іс болды, кешір!»деп өтінген кезде

127

ортаға ең үлкен ақсақалы бас киімін тастап сөзге, мәмілег ешақырады. Қызды алып қашу үрдісінде қызжағының «аяғына жығыла» барған кездейсоқ құдаларда баскиімін жерге, алдына тастайтындығы тағы бар.

Бас киімге қауырсын тағу дәстүрі туралы.Есік обасының «Алтын адамның» бас киімінде де төрт алтын қауырсын қадалғанын, ал онымен бірге табылған заттардың ішінде бетіне көп қауырсынды бас киім киген адам басы салынған жүзік болған. Яқи, жүзік америкада үндіс халықтарының құс қауырсындарын тізіп тағатын бас киімге ұқсас. Ал Тамғалы тастағы суреттерде осындай қауырсынды бас киім киген, малдас құрып отырған адам суреті бинеленсе, көне түркі заманы петрогливтерде кездесетін, басы сәуле шашқан дөңгелек түрінде салынатын бұл шарфты бейнені күн құдайының бейнесіне ұқсайды. Олар да адамның басы, көзі мұрны, аузы көрсетілуі, киген киімі, оның жағасы, өңірі, белбеуі сияқты нақтылы детальдары бинеленуі, суреттегі құдай емес, нақты адам екенін дәлелдейді. Бас киімге қауырсын тағубарлық халықтарда мифтік наным бойынша жерлері адамның рухтың болмысының аспан. Әлемінен байланыста екендігін білдіреді.

Бас киімге қатысты ырымдар мен тыйымдар. Жоғарғы сакралды әлемдегі рухтар мен ата – бабалар аруағы мен (шекараласатын) бөлікті киім – бас киім үйдің құты мен берекесі, Басқа қонған бақтың (тұрағы) деп есептеледі. Сондықтан да бас киімге қатысты ырым –тиымдар кешені сол құтпен берекені сақтауға , баянды етуге бағытталады. Айталық, олардың қатарына бас киімді тарту етпеу, ауыстырып кимеу, қабаттамау сияқтыларды атауға болады.

Бас киімді кез келген жерге тастай салуға болмайды, биікке іліп қою керек. Әсіресе астыға басып отыруға болмайды. «Себебі бастан бақ таяды, бас ауруына тап болады. Бас айналып, тіл байланып, иман қашады.» деген наным бар. Адамның басынан қадырлі, ақылынан қасиетті ештеңе жоқ. Сонымен бірге бас киімді тебуге, лақтыруға, теріс киюге болмайды. Жақсылықтың барлығы адамның мандайына жазылады, сондықтан бас киімнің орны ерекше. Ер адам әйел адамның киімін кимейді,

қызығушылығымызды тудырып отыр. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан ұлттық киіміміз қазақ этносы көшпенді өмір салтын ХІХ ғасырға дейін сақтап келген халықтардың бірі болғандықтан көшпенді өмір салтына ыңғайлы функционалды және эстетикалық құндылықтарын өз бойына сақтап

отырады. Осы Есікқорғанда табылған Алтын киімді бекзада үйсін қоғамына тәнадам деген болжам бар. Ал, Кемал Ақшевосысақтиграхауттар мәдениетіне жатқызады.

Тақия кішігірім сәтен, шұғабарқыт сияқты маталардан әртүрлі тәсілмен (сыру, кестелеу) тігілген бас киім. Онықалыңдау, жұмсақматалардан астартігіп, астарына жүн немесе мақта салып жасайтын түрлері де болған. Ерлерге арналған тақияның кестесіде болады. Тақияның 4 сай немесе дөңгелек

128

бөлінеді. Етегі аласа төрт сай болып келетін, кестелі шошақ тақиялар онтүстікте кездеседі. Тегеріш тақиялар орта жүзде көбірек кездеседі. Ал жалпақ төбелі, биік, тостаған сияқты қаптама тақия кіші жүзге тән. Сондай–ақ, қазақ жерінде қазақы, ноғайша оқалы тақия, оқашекке тақия, сырма тақия, тікшеқатипа тақия, шошақ төбе тақия тәрізді тақия түрлері кеңтаралған. ХІХ ғасырдың 2 жартысында тігілген тақиялардың төменгі жағы (етегі жиегі) кеңейіп келген 5-7 см, төбелері 4 бұрышты сайдан тұрған. Сайлардың пошымына сәйкес төбесі үшкір, конус тәрізді де болған. Төбелері доғал, жатыңқы тақиялар да қолданылған. Қатты болу үшін етегімен төбелерінің тігісін жиілетіп жүргізген. Сәнді тақияларды кестелеп тіккен, шеттері мен тігістерін кантраст мақта қиындыларымен әдептеу де қолданылған. Жібек пен алтын немесе күміс зерлермен кестеленген барқыт тақияларды көбінесе жігіттер киген. Ерлерге арналған тақияның кестесіде, кестелісіде, кестесізі де болады. Тақияның орта жастағы, қарияларға арналған түрлері онша кестелеп әшекейленбейді. Тақиялар көбіне «Таңдай», «Ирек», «Қабырға» тігістерімен сырылады. Қазақстанда бұрындары құлынның терісі мен тулағынан жасалған төбетейге түрі жақын келетін бас киімдер болған. Ерлер тақияның төбесіне шошақ ақкиіз қалпақ, немесе әртүрлі аң терілерінен жиектелген

ыңарасына жұқа киіз немесе қатырма салып сырады. Төбесінің дәл ортасынан және қабырғасының төртжағынан айналдыра жұп өрнекті қошқар мүйіз, құсқанат формалары ою бастырып, жер жіппен кестелейді. Етегінің жиегіне зермен біргелкіті сирек түсіреді.

Қалпақ –киізден немесе қалың матадан тігілген, биік төбелі ерлер баскиімі. Оны күз бен көктемде, салқын таулы өңірлерде жазайларын да тәңертенгі және кешкі мезгілдерде киеді. Төбесі шошақ биіктеу, етегі кеңкелген бұл бас киім күннің сәулесін, су өткізбейді, желге қақтырмайды, жауын-шашында пана, сәнді де сәулетті киім. Оны ақкиізден немесе қалың матадан тігеді. Қойдың ақ

(қайырмасы) деп аталады.

Тымақ- биік төбелі, маңдайы, екі құлағы бар, желке, жотаны жауып тұратын артқы етектен тұратын, аңның, малдың терісінен тігілген қысқы бас киім. Суықтан, бораннан, қорғайтындай мол пішіледі. Сыртын берік және қымбат маталармен тыстайды. Оның ішітері, сырты жағи, пүліш, барқыт, дүрия, т.б матамен тысталады. Тымақтың құлағымен етегінің төбемен жалғасқан жері милық деп атайды. Екі құлақтың сырт жағынан бастыра матадан жалпақ екі бау тағылады. Етегі төбеге қайырып қою үшін тымақтың артқы жағына тобылғыдан немесе арша сияқты берік ағаштан тиек жасап қадайды. Оны құрысқақ дейді.

«Ескілік киімі» деген өлеңінде данышпан Абай былай суреттеген:

Күләпарабастырған, пұшпақтымақ, Ішкі бауын өткізген тесік құлақ, Тобылғыдан кесіпап, жіппен қадап, Артын белге қыстырған, бар құрысқақ.

Жаба салматымақ-негізінен түлкі терісінен сен-сеңнен тігіледі, құлағы мол, милығы кең, төбесі аласа болады.

Қайырма тымақ-түлкі немесе қозы терісінен тігіледі, оны мандай төбесіне қарай үлкен қайырмалы келіп, жұрындары жалпақ болады. 4-8 сайтымақтар –төбелері төрт, сегіз бөліктерден немесе киіздерден құралады.

Бөрік. Ерлер мен қыздар киетін баскиім. Бұрын жігіттер мен ересек адамдар бас киімсіз жүрмеген, көбіне бөрік киген.

Қамқаның бөрік кидім қиығынан, Біреуге, біреу күлер миығынан...

Басында түлкі бөрік түбіттелген, Болар ма сенен артық жігіт деген.

129

Сермейсің жел сөз десе емін еркін.

Басыңа жарасымды кәмшат бөркін,- деген халық жырларына арқау болған бөрік туралы деректерден байқайтынымыз оның бөрікті ерлергеде, қыздарда кигені мен қазақта «Бөріктің намысы бір» деуден оның көбіне еркектерге тән баскиім екендігін көрсетеді.

Сәлдені жаугершілік заманда қазақ батырлары көп қолданған. Олардың басқа сәлде орау мүлде өзгеше.

Керім жібек басына сәлде орайды. Бір ораған сәлдесін жүз орайды. Қара таудың басына қарай жүрдім. Ақ баржаны басыма орай жүрдім.

жағы екі түрлі тәсілмен пішіледі. Бірінші сайдан тұратын үшкіл, етек жағы төрт бұрышты болып келген немесе етек жағы қусырылып тігіліп, оған дөңгелек төбе қондырылған түрі. Теріге өлшеп пішіліп астарының арасына жүн, мақта салып, сырып тігіледі. Сыртын терімен тыстап, қалыпқа кигізіп керіп қояды.

Малақай. Малақай да елтірі ден арасына жүн, мақта салып, сырып тігілген ерлер, соңғы кездері әйелдер де киіп жүрген бас киім. Малақай мандайша, екі құлақшын жақтауы мен төбесі және артқы бөліктен тұрады.

Қорытынды

Қорыта айтатын болсам бұл жұмысты жазу барысында маған ұлттық бас киімдер ұнаған болатын. Сол себептен мен ғылыми жұмысымды бастаған едім. Ғылымижұмысымда қазақ халқының бас киімі жайлы жаздым.

Ұлы дала көшпенділерінің тарихымен тығыз байланысты. Бізге көшпенділер бірнеше мыңдаған жылдар бойы сақтаған салт дәстүрін, киім кию мәдениетін, ғажайып өркениетін мұраға қалдырып кетті. Осы ата –бабаларымыздың өткен тарихы, олар жасап кеткен дүниелер күні бүгінге дейін маңызын жоймай, мұрагер біздің қызығушылығымызды тудырып отыр. Осы мақсатта бүгінгі жас ұрпаққа қазақ халқының ұлттық бас киімін танытып, жаңғыртқым келді. Болашақта тарихымызды, әдет-ғұрыпымызды ұмытпас үшін, жаңа үлгідегі киімдерге осы негізде өзгерістер еңгізгім келеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Арғынбаев Х. А. Қазақ халқының қол өнерi. - Алматы, 1987.

2.Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре, Алматы. 1957.

3.Жәнiбеков Ө. Уақыт керуенi. -Алматы: Жазушы, 1992.

4.Захарова И.В., Ходжаева Р.Д.

5.Қазақстан сәндік өнері. – Алматы, 2002.

6.Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Орталық музейінің этнографиялық коллекциясы (серия) Қазақтың дәстүрлі киім-кешегі // иллюстрацияланған ғылыми каталог// Алматы: Өнер, 2009., 1-т. – 344 б. Ғылыми редактор және жоба жетекшісі – Нұрсан Әлімбай;

7.Қазақ халқының ұлттық киімдері / Құрастырған Б. Хинаят., А. Сужикова. – Алматы, Алматыкітап, 2011. – 384 б.

130