87
.pdf«Манасе», жила именно на горе Кайып, она воплощает в себе классический образ доброй богини. Во-первых, Айчурек была невероятно красива. В эпосе ее красота часто сравнивается с Солнцем, Луной и светом. Во-вторых, Айчурек была божественного или наполовину божественного происхождения. Родилась она на горе Кайып в образе наполовину птицы, наполовину человека. После того, как Айчурек сделала первый глоток материнского молока, ее взяла на воспитание Акунхан. Кроме того, Айчурек обладала пророческим даром, могла менять облик, превращаться в лебедя и парить в небесах. Превратившись в лебедя, она отыскала в небе Семетея, с помощью магии похитила ястреба, три года защищала сына Семетея и не выдала его Кыязу, используя свои магические силы, воскресила Семетея. Можно сказать, что Айчурек – это образ волшебной девы, способной превращаться в птицу, ее образ наделен чертами, очень схожими с образами шамановженщин в древних мифах. В древности киргизы долгое время исповедовали шаманизм. Шаманизм был первобытной религией общества с матриархальным строем. Однако мифы о горе Кайып принадлежат к периоду развития охоты.[3, с. 70] Таким образом, мифы о волшебных девах горы Кайып развились из мифов древних киргизов о женщинах-шаманах. С течением времени образы женщин-шаманов, сохранившиеся в памяти людей из древних мифов, оказали большое влияние на мотивы образов волшебных дев в эпосе.
2)Мотивы обстоятельств
Вэпосе «Манас» многократно встречаются мотивы обстоятельств, как например, брюки кандагай, волшебное снадобье Каныкей, ритуал, превращающий в дерево; снадобье, воскрешающее из мертвых; предметы, в которых хранилась душа, и многое другое. Из этого перечня особенно интересны мотивы предметов, заключающих в себе душу. В третьей части эпоса «Манас» - «Сейтек» - рассказывается о жестокой войне между Гульчоро и Кыязом. Гульчоро наносил поражение Кыязу шесть раз, но тот раз за разом воскресал. Только после того, как Гульчоро убил пять воробьев, в которых была спрятана душа Кыяза, а позже зарезал двух сбежавших воробьев, залетевших в превосходного скакуна, Кыяз был полностью повержен. Для возникновения мотива предметов, хранящих душу, необходима одна предпосылка: нужно, чтобы люди верили, что при жизни человека душа может покидать тело и вселяться в любой предмет. Возникновение множества предметов, хранящих душу, означает, что люди верили в существование более чем одной души у человека. Подобные представления схожи с представлениями о душе в шаманизме. Сегодня многие ученые придерживаются теории «три души в одном теле», что значит, жизнь человека – это сосуществование непосредственно души человека, души, покидающей тело,
иперерождающейся души. Подобная теория рассматривается как основа представлений о душе в шаманизме. Представления о душе неразрывно связаны с концепцией трех миров в шаманизме. В мифах народов алтайской языковой семьи можно обнаружить много мифов, содержащих описание небесных тел и объяснение законов Вселенной. В космогонических мифах алтайских народов, испытавших влияние культуры шаманизма, также можно увидеть представления о трех мирах.[4]
Вкиргизских космогонических мифах Вселенная делится на небесный мир, земной мир и мир людей. В небесном мире живут верховные существа, такие как духи неба – Кок Тенгри, духи Луны
– Ай Тенгри и Кун Тенгри. Земной мир в киргизских мифах не та мрачная и устрашающая преисподняя, что в мифах китайского народа, это далекое от мира людей уединенное место. Это также представление, пришедшее из древних мифов.
3)Сюжетные мотивы
Как говорил Гегель: «Основная задача эпоса – это описание поступков, совершенных в прошлом, эпос должен быть законченным». Эпос неотделим от нарратива, а нарратив неотделим от сюжета. Стиль эпоса «Манас» и его сюжетные мотивы, содержащие мифологический компонент, неразрывно связаны. Например, мотив невероятного рождения героя, беспробудного сна, мотив кровожадности, похотливости, мотивы похищения жены героя, конфликта отцов и детей, воскрешение героя из мертвых и другие. Мотив воскрешения из мертвых не раз возникает в эпосе «Манас». В разных изданиях есть несколько версий воскрешения Манаса: в одной говорится, что богиня Чайырды проникла в его усыпальницу и налила ему в рот молоко, которое воскресило Манаса; в другом издании рассказывается, что Каныкей воскресила Манаса с помощью волшебного снадобья; есть издание, в соответствии с которым Манаса вернула к жизни вода из священной реки. В эпосе есть похожие сюжеты о воскрешении Семетея и Чакмакташа. Мотивы воскрешения героев постоянно возникают в мифах и легендах алтайских народов. Например, в киргизских мифах и легендах молодой герой, заступаясь за простых людей, обезглавливает злого дракона, сам умирает от крови дракона, попавшей на тело героя. Принцесса смывает кровь
91
дракона молоком, и герой возвращается к жизни. В мифах способы воскрешения из мертвых разняться. В описанных выше мифах воскрешающим предметом стало молоко или вода, что схоже с культом крови в шаманизме. Первое сравнение – кровь и молоко. Еще в древние времена люди заметили, что в период грудного вскармливания у женщины отсутствует менструация, как в восточной, так и в западной культуре существует концепт «превращения молока в кровь». Второе сравнение – кровь и вода. Согласно верованиям шаманизма небесная кровь – это вода. Если вода во Вселенной, так же как и кровь в человеческом теле, постоянно находится в движении – значит сила ее непоколебима. В представлениях о душе вода и кровь имеют схожие свойства. Сила воды не только в воскрешении Манаса после омовения или воскрешении и обретении вечной жизни Иситая, вода обладает теми же свойствами, что и кровь. По сей день в традициях киргизов сохранилось поклонение воде, они верят в целебные свойства воды, в ее способность оберегать от несчастий.[5, с. 16]
2. Мифологический компонент и нарративное пространство
В данном случае под нарративным пространством подразумевается пространство, созданное в тексте. Оно не приравнивается к географическому местоположению, но и не может существовать независимо от временного фактора, это абстрактная пространственно-временная категория. Эта категория тесно связана с точкой зрения и восприятием, она зависит от восприятия текста читателем. На процесс создания этого пространства в эпосе «Манас» также повлияли мифы. В мифах, укоренившихся в памяти народа, отражается не только общность культуры, но и самобытность отдельного народа. Образ Айчурек в эпосе «Манас» не только соответствует универсальным эстетическим нормам, но и заключает в себе особенности культуры кочевых народов. Айчурек является классическим образом киргизской красавицы.
1) Пространство текста и степень детализации в описательном дискурсе Как видно из выше сказанного, мотивы образов, мотивы обстоятельств и сюжетные мотивы в
эпосе «Манас» находятся в тесной взаимосвязи с мифами, повествование всегда переплетено с мифологией. С мифами связано и пространство, созданное в тексте. С точки зрения Габриэля Золя, языковые средства не могут «панорамно» передать все сведения о пространстве. При его описании обычно отсутствует конкретика, большая или меньшая детальность описательного дискурса оказывает огромное влияние на результат воссоздания пространства нарратива. В эпосе «Манас» имеет значение выбор степени детализации в описательном дискурсе. Описание военных действий занимает здесь важное место, это основная линия развития сюжета. В произведении подробно описаны семь важнейших сражений. С этой точки зрения, вся жизнь Манаса – это война. Но при более обширном взгляде становится ясно, что в жизни Манаса больше чудес, чем военных действий. Само рождение Манаса было чудом. Жакып привел Чайырды в лесную чащу и после древнего ритуала на свет появился Манас. Его можно назвать даром небес или даром богов. Его доспехи, меч, боевой конь и ясновидящее око – все было подготовлено небесными духами еще до его рождения, все обладало чудесными свойствами. На поле боя Манас был бесстрашен подобно богам, он был противником, которого смертные одолеть не могли, либо при поддержке наставника мерялся магическими силами и побеждал. Такой сюжет шестой битвы в «Манасе», в которой у Манаса было волшебное состязание с Чынаача. Можно отметить, что «война» в повествовании ведется с помощью волшебства. Если отклониться от волшебной обстановки, созданной в тексте, самобытность Манаса исчезнет. Однако в эпосе подробно описано волшебство Манаса. Для этого используются образные сравнения, аттрибутивные прилагательные, пословицы, устойчивые фразы.
Рассказчик, использует сравнение, чтобы представить зрителю героический образ. С точки зрения риторики, функции сравнений очевидны, они делают героический образ Манаса более ярким, осмысленным и конкретным. Вопрос, на который мы должны обратить внимание, заключается в том, почему Манаса сравнивают с белым тигром, драконом, божественной птицей и львом. Долгое время основным занятием киргизов была охота. Дикие животные были их основной пищей, но в то же время представляли опасность. Эта психология страха и зависимости постепенно переросла в поклонение животным, и свирепые звери стали символом силы, а со временем сформировалось поклонение тотемным животным. Предки киргизов почитали не только бесконечную силу свирепых животных, но и божественное происхождение этой силы. Поэтому они привнесли черты свирепых животных в образ героя эпоса, что эквивалентно вливанию животной силы в тело героя и наделению его непобедимой божественной силой. Из этого видно, что метафоры являются не только описанием героического образа, но и отражением поклонения
92
киргизского народа тотемным животным. В «Манасе» именно такой скрытый мифологический контекст, создает магию эпического повествовательного пространства.
2) Сокращения повествования и границы восприятия Предполагая возможность рассечения пространства, сцена становится основной единицей
всего комплекса пространства. Таким образом, сцена, относящаяся к географическому описанию местности, становится локацией; сцена, относящаяся к пространственно-временному описанию, становится пространством действия; а описание текстового пространства становится границами восприятия. В сравнении с локацией и с пространством действия, границы восприятия являются наиболее сложной и абстрактной концепцией. Локация может быть уточнена точкой в пространстве, например, когда Манас сражался с Чин Ача «в месте, называемом Куйтунут», где расположились люди и кони. Пространство действия - это место где произошло событие, без ясных географических границ. Это место может вместить несколько событий, происходящих одновременно, а также может указывать на несколько пространств, через которые проходит событие. Сравнительно говоря, границы восприятия – самая сложная и абстрактная концепция, которая требует у слушателей толкования прочитанного и психологического восприятия. Границы восприятия существуют в текстовом пространстве, созданном рассуждениями в самом тексте. Они тесно связаны с восприятием слушателей и их всесторонним опытом, основанным на их личном понимании.
Эпос, являясь одной из форм фольклора, имеет свою уникальность. Она заключается в уникальности целевой аудитории. Как и во многих других эпосах, в «Манасе» воспевается герой народа, так как во время создания эпоса подразумевалось, что слушателями будут представители этого народа. Другими словами, идеальная целевая аудитория «Манаса» - это киргизский народ. Автор ожидал, что восприятие и обобщение текста будет проводиться именно киргизами. Другими словами, повествовательная цель «Манаса» это киргизский народ. В то же время «Манас» является квинтэссенцией коллективной мудрости киргизского народа, так как представители этого народа создали данный эпос. Таким образом, цель повествования и рассказчик по своей сути идентичны и обладают общими основами восприятия и памятью. Для киргизских сказителей, повествований общие основы восприятия и память – это вечная, открытая и само собой разумеющаяся система. Поэтому здесь существуют три вида границ восприятия. И эти границы восприятия, в большинстве случаев, регулируют детали языка повествования. Что и может объяснить, почему магическое происхождение Манаса не детализовано, и является скрытым контекстом в повествовании эпоса.[6]
Заключение
Со временем все больше и больше эпосов выходят за пределы народа, создавшего их, и становятся духовным достоянием всего человечества, постепенно исчезает однородность целевой аудитории. Это также означает, что во время прочтения, у каждого читателя будут свои границы восприятия. Их взгляд отличается от взглядов целевой аудитории повествования, их восприятие текста будет соответствовать границам восприятия в их собственной культуре. Именно разница в границах восприятия дает возможность увидеть скрытый контекст и структуру.[7] В «Манасе», миф, являясь скрытым контекстом, создает свою систему дискурса. Это словно сделано для нивелирования реальности и укрепления самоповествовательной системы. Такая система не только становится системой символической идентификации нации в собственных представлениях, но и в глазах других народов.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1.Ланг Инь. Анализ Манаса [M]. Хух-хот: издательство университета Внутренней Монголии, 1991.
2.(США) Ститх Томпсон. перев. Чжэн Хай. Классификация мировых народных сказок [M]. Шанхай: Шанхайское литературное издательство, 1991.
3.Токон Ысак кызы. Адыл Джуматурду уулу перевод. Типичный образ богини в эпосе «Манас» - Айчурек [J]. Xinjiang Social Science Forum, 1998 (3).
4.И Чжыхэ спасает принцессу. Синьцзянские этнические мифы и легенды [M]. Урумчи: Синьцзянская народная пресса, 1989.
5.Ланг Инь. Древняя культурная коннотация образа Манаса [J]. Фольклорный форум, 1993(2).
6.Адыл Джуматурду. Исследование образов манасчи [M]. Пекин: Национальное издательство, 2006.
7.Се Люйи. Японская литературная мифологияABC [M]. Чжэнчжоу: Издательство древних книг Китая, 2016.9.
8.Жусуп Мамай. «Манас» [M]. Город Урумчи: Синьцзянское народное издательство, 2012.
93
Есекеева М.
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к. Жәмбек С.Н.
ЖАСТАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ТҰЛҒАСЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ
Аннотация. В данной статье излагается о новых художественного метода в разных жанрах казахской литературы, о национальных описаниях в произведениях и тематическом направлении прозы в период независимости. Авторское решение, новизна описания человеческой судьбы рассматривается на основе произведений в период независимости. Так же раскрывается идея художественного, тематического и, стилистического развития и обновления казахской прозы.
Annotation.This article talks about new artistic methods in different genres of Kazakh literature, national descriptions in works and thematic direction of prose in the period of independence. The author's decision, the novelty of the description of human destiny is considered on the basis of works in the period of independence. The idea of artistic, thematic and stylistic development and renewal of Kazakh prose is also revealed.
Бір жaрым ғaсырдaн aстaм уaқыт Ресейдің бодaндық бұғaуындa бұлқынып, ұлттық езілушіліктің тaлaй қиындығын көрген қaзaқ хaлқының ғaсырлaр бойынaн келе жaтқaн ежелгі aрмaны ХХ ғaсырдың соңынa қaрaй жүзеге aсты. Еркін ойлaу мен демокорaтиялық үрдістер қоғaмдa кең етек aлa бaстaғaн уaқыттa aзaттыққa aрқa сүйеген прозaшылaрымыз, соның ішінде хикaят жaнрынa қaлaм тартушылар да өздерінің көркемдік-идеялық кредоларын іздеумен болды. Қоғам өміріне еркін тыныс, жаңа леп енгелі жазушыларымыз өздерінің идеялық бағыттарын осы тәуелсіздік рухы тұрғысынан қайта құрып, қоғамда, адам өміріндегі өзекті мәселелерді негізге ала отырып ұмтылыс жасап жатты. Бұл үрдіс осы кезең ішіндегі қазақ повестерінің де мазмұнын тиісінше көрініс таба бастағаны байқалады. Тәуелсіздігіміздің алғашқы он жылы және бір ақиқатты еске салып отыр. Ол – уақыттың, уақытпен бірге қоғамның, адамның өзгеретіндігі. Он жыл бізге әжептәуір мерзім көрінсе де, тарих үшін қас қағым сәт. Сол көзді ашып жұмғандай шақта еліміздің қоғамдық құрылысы нарықтық жүйеге көшіп үлгерді. Өндіріс құралжабдықтарына қоғамдық меншік сатылып, қазына-байлық негізінен жеке меншік иелігіне ауысты. Рухани салада сөз бостандығына жол ашылып, баспа, ақпарат құралдары тоталитарлық цензура бақылауынан құтылып, еркін тыныстай бастады. Тәуелсіздiк дәуiрi он жылдық әдеби процесс арнасын жаңа бағытқа бұрды. Ел көңілінің гүлiн ашқан әдеби дәуiрдiң алғашқы жемістерін тере де бастадық. Сөз өнерiнiң зор саласы – проза, жетекші жанры – роман бабында екені ерекше қуантады. Әбдіжаміл Нұрпейісовтің “Соңғы парыз” роман-дилогиясы, Зейнолла Қабдоловтың “Менің Әуезовiм” роман-эссесі, Шерхан Мұртазаның “Ай мен Айша”, Мұхтар Мағауиннің “Мен”, Қалихан Ысқақовтың “Ақсу – жер жаннаты”, Рамазан Тоқтаровтың “Абайдың жұмбағы”, Әкiм Таразидiң “Жаза”, Төлен Әбдiковтың “Парасат майданы”, Софы Сматайдың “Жарылғап батыр”, Қабдеш Жұмаділовтың “Дарабоз”, Қалмұқан Исабаевтың “Шоң би”, Баққожа Мұқайдың “Өмірзая”, Оразбек Сәрсенбайдың “Шеңбер”, Кәдірбек Сегізбайдың “Беласқан”, Бексұлтан Нұржекеұлының “Әйел жолы жіңішке”, Тұрсынхан Зәкенұлының “Көк бөрiлердiң көз жасы”, Жанат Ахмедидiң “Шырғалаң”, Хасен Әдiбаевтың “Отырар ойраны”, Ұзақбай Доспамбетидiң “Қызыл жолбарыс”, Асқар Алтайдың “Алтай новелласы”, Әлiбек Асқардың “Өр Алтай, мен қайтейiн биiгiңдi”, Смағұл Елубайдың “Мiнәжат”, Тынымбай Нұрмағамбетовтың “Айқай” атты шығармалары, т.б. қазақ прозасының он жылдығы аса шабытты, мол табысты еңбек кезеңіне айналып кеткенін көрсетеді.
Бүгінгі шындықты бүгін бейнелеп беруге оңтайлы эпос түрі – әңгiме. Одан соң повесть. Әңгiме адам өмiрiндегi тұтқиылдан кездесетiн бiр оқиғаға, эпизодқа арқа тiреп жазылса, повестiң шаруасы күрделiрек. Повесть яки хикаят бірер не әлденеше оқиғаны қат-қабатымен, дәуiрдәуiрiмен суреттеуге неғұрлым ебдейлі жанр.
Тәуелсіздіктің он жылы ішінде туған повестердің баяны – халық өмірінің кешегі күндерінен. Өткен шақпен есеп айырысады. Бүгінгі нарық заманы тақырыбынан жазылғаны саусақпен санарлық. Бiрақ аз жазылса да, саз жазылып жатқанын баса айтуымыз керек. Бiр хикаят нарықты сынай отырып, жақтайды, адам тiрлiгiне жаңа тыныс бергенiн алға тартады. Екiншiсi, нарық пен демократияның ел өмiрiне әкелген кесiрлi жақтарына шүйiледi. Қай тақырыпқа қалам сiлтесе де бүгiнгi повесть атаулы таптық тұрғыға тұтылудан, не жазса да ресми нұсқау-нормативтерге дөп тимей кете ме деп алаңдаудан әмiсе азат. Кеңестiк санаға өзiн қарсы қоятын сана қалыптасты. Ендiгi шығармалар iзденiске бай. Дүниенi жаңаша сезiну, еркiн ойлап, ойлағаныңды ашық жазу
94
бұрын қалам тартылмаған проблемаларға, аттап баспайтын материалға жол ашты, образды өмiр философиясын жасауға, руханият, инсаният өлкесiне терең де батыл бойлауға мүмкiндiк бердi.
Қазақстан тәуелсiздiк алғалы да он жылдан аса уақыт өттi. Осынау айналдырған он жылдың iшiнде елiмiзде айта қаларлықтай өзгерiстер мен жаңарулардың болғаны айдай ақиқат. Заң да, заман да, қоғам да өзгердi. Өтпелi кезең деп ат қойып, айдар таққан тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары адамдардың ой-санасы мен мiнез-құлқында да өзгерiстер болмай қойған жоқ. Жаңа заманға сай жаңа адамдардың типi пайда болды.
Тәуелсiздiк ұлттық жаңғыруларға кеңiнен жол ашты. Нарықтық қатынастарға көшу барысында түрлi қиыншылықтарды басымыздан кешiрдiк. Осындай түбiрлi өзгерiстер көптеген қазақ қаламгерлерiнiң қиялына қанат бiтiрiп, шабытына шабыт қосты. Оны жарық көрген қазақ шығармаларынан анық аңғаруға болады. М.Мағауин, Ш.Мұртаза, Қ.Жұмадiлов, Б.Нұржекеұлы, Қ.Түменбай, Н.Ораз, Т.Ахметжан және т.б. сынды қаламгерлер осынау шағын жанрдың көсегесiн көгертуге әжептәуiр үлес қосты.
Әр жаңа уақыт әдебиетке өз тақырыбын ала келеді. Сөз өнерінің ежелден сіңісті тақырыптарына жаңа ырғақ, екпін қосады. Бірақ түп тамырымен өзгерте алмайды. Махаббат секілді мәңгілік тақырып әлемдік әдебиеттің барша кезеңінің, бар жанрының өзегі. “Қыз, бозбала жиылмай, тойдың сәні келмейді” дейтіндей, махаббат боздақтарынсыз әдебиет сәні келмейді. Прозаның кесек жанрының “роман” аталуы оның асық жүректерді жырлайтын, ер-әйелдің бөлекше жарастығын шертетін табиғатына мезгейді. “Бұлардың арасында роман болған” деген тіркесті жиі естиміз. “Махаббатсыз дүние бос”, - депті ұлы Абай. Ғашық жүректердiң күйдiмжандымынсыз роман да бос. Махаббатсыз роман тұл. Жалынсыз бос сөз.
Тарихи роман жайдан-жай жазылмайды. Өзі дүниеге келген уақыт зәрулігіне бұл жанр да қызмет етпек. Және қызметі бүгінгі заман тақырыбына жазылған шығармадан кем соқпауы тиіс. Толық қанды тарихи романды алғаш рет жанр есебінде туғызып қалыптастырған Вальтер Скотт бiр кезде Наполеон Бонапарт пен революция талқандаған ескі тәртіпті көксеген. Сол романшы секілді ескіні көксейді деді ме, кешегі тоталитаризм өткенге үңілуді жақтырта бермейтін. Өзімен бірге сөз бостандығын, еркіндігін қоса ала келген тәуелсiздiгiмiздiң көк байрағы азат ел аспанында желбiрген күннен бастап-ақ, тарихқа, мәдени асыл мұраға жөн-жосықсыз шабуылдау өзiнен өзi демiгiп тыйым тапты. Есесiне жасампаздық шығармагерлiк еңбекке шексiз мүмкiндiк туды. Қазiр шығарма авторлары үшiн қандай да архив есiгi ашық. Олар тарихтан тапқан тың материалын, соның негiзiнде жасаған қандай да түйiнiн еш алаңсыз еркiн айта алады.
Тәуелсiздiктiң он жылы iшiнде жарық көрген тарихи туындылар, әрине, бәрi бiрдей, дәл өткен ғасырдың аяқ шенiнде жазыла бастамаған. Қолға алынуы, зерттелiп ойластырылуы кеңес кезiне тура келгеннiң өзiнде жазылу барысында бұрын айтудан жасқанып, қысылып-қымтырылып жүрген жерлердi ендi шындық күйiнде жеткiзуге сәтi түскенiне қуанбаған жазушы болмаған шығар деп жорамалдауға толық негiз бар. Ол шығармаларды бас-басына атап талдағанда, әдебиет қоржыны бүгiнгi Қaзaқ әдебиетінің сaн алуан туындыға байи түскенiне көз жеткiземiз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Балтабаева Г. С. әуелсіздікТ кезеңіндегі қазақ әңгімесінің көркемдік көрінісі // ҚазҰУ Хабаршысы №2, 2009. 2.Елеукенов Ш. Қазақ әдебиеті тарихының кезеңдері. «Ақиқат» 2004 ж. №1. – 44 б.
3.Мағауин М. Он үш томдық шығармалар жинағы. 7-том. Алматы: Қағанат, 2002. – 454 б.
4.Мағауин М. Қазақсыз Қазақстан (ғылыми мақала)//ABAI.KZ ақпараттық порталы 16-20. 09.2013 ж.
95
Иманқұлова С. М.
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың доценті, ф.ғ.к.
ТІЛ – ТҰЛҒА МЕН МӘДЕНИЕТ ӨНІМІ
Аннотация. В статье подчеркивается значение языка в становлении и развитии человеческой жизни и личности. Язык – как средство познания, как средство культуры определяет его деятельность, образ жизни, мировоззрение, национальный характер, менталитет, идеологию. Анализируется, что нация, которая не может сформировать национальную идентичность, национальный характер, всегда уязвима и она не может защитить свою родину, землю, страну или личность.
Ключевые слова: межкультурная коммуникация, языкознание, национальный характер, национальное бытие.
Annotation. The article emphasizes the importance of language in the formation and development of human life and personality. Language – in a means of knowledge, as a means of culture determines its activity, lifestyle, worldview, national character, mentality, ideology. It is analyzed that a nation that cannot form a national identity, a national character, is always vulnerable and it cannot protect its homeland, land, country or person.
Key words: intercultural communication, linguistics, national character, national being.
Бүгінгі таңда техникалық революцияның қарқынды дамуымен ұлтаралық, мәдениетаралық байланыс ешқандай шектеусіз, кедергісіз қарқынды дамуда. Осыған орай бір ұлт пен екінші ұлттың, бір ел мен екінші елдің тілі мен танымын, мәдениеті мен болмысын зерттеу әлем жұртшылығының қызығушылығын тудырып отыр. Профессор Р.Әмір айтқандай: «Қазақ тілінің бұдан былайғы өрісі оның ақпараттық мазмұнының құнарлығына, сол ақпаратты жеткізу, хабарлау, мәдениетінің дәрежесіне бағынышты» [1, 177 б]. Бұл мәселені лингвистика, мәдениеттану, философия, психология және т.б. гуманитарлық сала мамандары тек біржақты қарамай, түрлі қырынан өзара байланыста қарастырып жатыр.
Мәдениетаралық коммуникация – әр түрлі ұлт өкілдерінің әрқайсысының жеке тұлға ретіндегі тілдік және мәдени айырмашылықтарының толық және жан-жақты көрінетін тұсы. Мұндай әр түрлі ұлт өкілдері қатысқан мәдениеттер тоғысында әр адам жеке тұлға, сол қоғамның белді мүшесі немесе белгілі бір ұлттық мәдениет өкілі әрі осы әрекеттің бір субъектісі ретінде сахнаға шығады. Жеке тұлғаның түрлі қырларын, мінез-құлқын тілі арқылы танып, соның негізінде ұлттың болмысын, танымын білудің де маңызы зор.
«Тіл – тұлға мен мәдениет өнімі». «Баланы қоршаған ортаның ұлттық мәдениеті оның тәрбиесіне де ықпал етеді» [2, 25 б]. Соның ішінде адам өмірінде, оның тәрбиесінде, жеке тұлға ретінде қалыптасуында тілдің маңызы ерекше. Тіл адамның қоршаған ортасын, сол ортада қалыптасқан мәдениетті бейнелейді, мәдениетті сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға жеткізеді. Тіл – таным құралы, адам оның көмегімен әлемді, мәдениетті танып біледі. Сондай-ақ тіл – мәдениет құралы, ол адамды тұлға ретінде қалыптастырады, оның іс-әрекетін, өмір салтын, дүниетанымын, ұлттық мінезін, ділін, идеологиясын анықтайды.
Ұлттық мінез дегеніміз не? Бұл сөзді бір шеңбердің көлеміне сыйғызу мүмкін болмағандықтан, 30-дан астам анықтамасы бар көрінеді. Ұлттық мінез деп бір халыққа тән қайталанбас ерекшелікті айтамыз. Оның ар жағында ұлттық ерік-жігер, қайрат, намыс жатыр. Ұлттық мінез, неден көрінеді дегенге келсек, ең алдымен жүріс-тұрысымыздан, мәдениетімізден, сөзімізден, дүниетаным, дәстүрімізден көрініс табады.
Көптеген пікірлердің ішіндегі (Д.Б. Парыгин. [3, 74 б]; Н. Джандильдин [4, 122 б]; С.М. Арутюнян[5, 31 б]; Н.А. Ерофеев [6, 16 б]; Ю.В. Бромлей [7, 94]) бұл ұлттық мінезге «белгілі бір ұлттың өзіне ғана тән, өзгеше мінез-құлықтардың жиынтығы емес, жалпыадамзаттық мінезқұлықтардың өзгеше әмбебап жиынтығы» деген пікірге толықтай қосыла алмаймыз. Себебі әр халықтың тұрмыс-тіршілігіне байланысты өзіндік ерекшелігі, болмысы, мінезі бар екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Тіпті кескін-келбеті, бітіміне қарап біз қай ұлт өкілі екенін шамалап болса да болжаймыз, кейде дәл тауып жатамыз. Тұлғаның киім киісінен, тілінен де қай ұлтқа жататыны байқалып тұрады. Ал онымен қарым-қатынасқа түскен кезде ұлттық мінез бірден болмаса да, ақырындап сезіле бастайды. «Сондықтан ұлттық мінезді сол халықтың бүкіл өмірін, болмысын, тіпті тарихын ашып беретін кілт деуге болады» [6, 12 б].
96
Ұлттық мінез жайында неміс жазушысы Генрих Бёлл: «Орыстар – міндетті түрде қауға сақалды, сезімге берілгіш, қияли, голландиялықтар - епсіз, аңғал, ағылшындар – өркөкірек не оқу соққан, француздар – тым сезімтал не тым ақылды, немістер – музыкадан басқаға мойын бұрмайтын не тұздалған қырыққабаттан бас алмайтын, венгрлер – өр көңілді, жұмбак, шырпыдай тез тұтанатын қызба» деп әр халыққа таңылған ұлттық мінезге қатты сын айтқан болатын [8, 18 б].
Сол сияқты өзбек халқын – саудаға жақын халық, қазақты – жайбасар халық, қытайды – құмырсқадай қаптаған халық, скандинавиялықтарды – салқынқанды халық, кавказдықтарды – қызуқанды халық, тау халқы деп ұлт мінезіндегі оғаш қылықтар, мүмкін ерекшеліктерге байыппен қарауымыз қажет. Ол сөздер қашан айтылғанын, не себептен айтылғанын анықтап алғанымыз жөн. Шындығында ұлттық қасиетті өзгенің өлшемімен таразылауға болмайды. Кейбір зерттеушілер ұлттық мінез тек тұрмыстық санаға ғана тән, ғылыми санада болмайды, халықтың «типтік» мінезқұлқы дегендердің барлығы шартты нәрсе деп есептейді [6, 12 б]..
Белгілі бір халықтың ұлттық мінезі дегенде ойымызға алдымен сол халықпен байланыстыратын стереотиптер жиынтығы келеді. Стереотиптер туралы көп еңбектер жазылды, ғылыми зерттеулер жасалып жатыр. Бұл ұғымға берілген көптеген анықтамаларды жинақтай келе қосарымыз, стереотип
– оқиғаларға, адамдарға қатысты халық арасында кеңінен қалыптасқан жалпы түсінік.
Дүниенің тілдік бейнесі стереотиптер арқылы қалыптасады. Оның үстірт және түбегейлі дейтін екі түрі болады. Түбегейлі стереотиптер тұрақтылық қасиетіне ие бола отырып, ұлттық сипаттағы ерекшеліктерді зерттеуге дерек бола алады.
Стереотип «ұлттық мінез» ұғымымен тығыз байланысты дедік. Мінез-құлық адам өмірінен хабар беретін, оның іс-әрекетінде көрініп тұратын дара ерекшеліктер жиынтығы. Мысалы, қазақ халқын кең пейілді, қонақжай деп санайтындардың саны жеткілікті. Оның кең пейілділігін жерінің кеңдігімен байланыстырса, қонақжайлылығын сол ұғымға деген түсініктердің қалыптасып қалғанымен түсіндіріледі. Қонақты «құт», «ырыс», «береке» әкелуші деп санайтын қазақ, оған бар жылы-жұмсағын алдына қойып, өзі жемесе де, қонағының көңілінен шығуды ойлайды. Қонақтың риза болғаны, қонақтан алған батасы оның өмірін өзгертетініне, шаңырағына шаттық әкелетініне іштей сенеді. Сол үшін барын салады. Осыған байланысты халық арасында «қонақ» сөзіне байланысты қаншама тіркестер қалыптасып кеткен.
Арнайы қонақ. Ол – әдейі шақырылған ағайын-туыс, дос-жаран, көрші-қолаң, құда-құдағи, сыйлы, құрметті кісілер.
Құдайы қонақ. Бұлар – шалғай елден, алыс жерден жолаушылап жүріп сапарында көлігі болдырып немесе жолдан адасып, шаршап, тынығу үшін қонған тосын, бөгде қонақ.
Қыдырма қонақ. Үйден-үйді, ауылдан-ауылды кезіп, ерігіп желіккен, үлкенге сәлемшіл, кішіге баташыл, әжені аялап, жеңгені паналап, ағаға жол, ініге жел бергіш «кіріп-шық» кезбе қонақтарды осылай атайды.
Қылқыма қонақ. Ол – ауыл ішіндегі, үй аралығындағы түтіні түзу шыққан үйді торып, құлқынын тойдыру үшін қолына тигенін, аузына түскенін қылқытып жалмай беретін ашқарақ, ар мен ұятты белге буған тойымсыз, қонақ.
Құтты қонақ. Қазақ халқында: «Құтты қонақ келсе, қой егіз табады», – деген нақыл бар. Бұл мейман – келген кезінде түскен отбасында бір жақсылық, қуаныш болатын қонақ.
Ерулікті қонақ. Қоныста отырған ауыл үстіне көшіп келген отбасын құрметтеп, ерулік асқа шақырылған қонақ.
Қазақтың тағы бір ерекшелігі – қанағатшылдығы. Қанағатшылдық адамның қолда барына, қол жеткізген табыстарына разы болып, шүкіршілік ету, көңіл қалауынан тыйылу, шыдамдылық, төзімділік таныту дегенді білдіреді. Қанағатшылдық – әдептіліктің басты белгісі. Ол адамның санасезімі мен іс-әрекетіндегі жақсы әдет. Қанағатты әдетке айналдырған жан өмір бойы соның игілігін көреді. Өйткені ол адамшылық жолдан тайдырмайды, аздың өзіне қанағат қылдырады. Сондай-ақ ол ашкөзділікке жібермейді, біреудің дүние-затына сұқтандырмайды, сұғанақтық жасаттырмайды. Сондықтан қанағатшыл кісі жұмсак, кішіпейіл де қарапайым болып, көптің құрметіне ие болады.
Қазақты қазақ ететін, басқа ұлттан даралап көрсететін қасиеті – оның намысқойлығы, ұлттық рухы болып табылады. «Намыс» ұғымы «қара шаңырақ» сияқты басқа тілге аударылмайды, ол тек қазаққа тән мінез-құлық Ол жеке адамның бойындағы адалдық, әділеттілік, шыншылдық, ар, абырой, тектілік, көргенділік сияқты сапалық қасиеттерді бағалайтын кешенді моральдық-этикалық және әлеуметтік-психологиялық түсінік. Қазақ ер-азаматтары «Ерді намыс, қоянды қамыс өлтіреді» деп
97
намысын қолдан бермеген, таптатпаған. «Ел намысы – ер намысы» деп барлық қасиеттерден биік қойған. Қазақтар ер жігіттің үш намысы бар дейді: бірінші – иманы, екіншісі – Отбасы, үшіншісі – Отаны. Намысы жоқ ерді өлген адамға теңеген Сөзіне тұрақсыз ерлерге «Қазақ емессің бе, намысың жоқ па?» деп намысын шыңдап отырған. Бұл сөз бастапқыда жеке адамға қаратыла айтылып, бертін келе жалпы ұғымға, ұлт намысына айналып кеткен.
Ұлттық рух – халықтың өзін-өзі тануымен айқындалатын, өскелең арман-мұраттарымен сипатталатын, елдік тұтастық идеясына негізделетін өміршеңдік күш-қуаты. Бұл дерексіз ұғым болғандықтан, оның мағынасы халық даналығында, көркем шығармаларда, халықтың рухани мұраларында ашылады. Бұл ұғым ел басына күн туғанда жауға қарсылық, тәуелсіздікке ұмтылу тұсында айқын аңғарылады. Бұл жөнінде Тұңғыш Президентіміз Н.Ә. Назарбаев «Рухы биік болмай, мықты тәуелсіз ел болмайды. Рухы биік елді ешкім жеңе алмайды. Рух деген – елдің тарихы, елдің тілі, елдің дәстүрі» деген болатын. Сонымен бірге Елбасы «Ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің аса маңызды шарты – бұл әлемдік бәсекелестік үдерісінде табысқа жетуге мүмкіндік беретін күшті рух пен білім, яғни қазақстандық патриотизмді қалыптастыру» деп атап көрсеткен болатын [9]. Намысы бар ұлттың рухы да биік. Сондықтан, Қазақ елінің намысын қолдан бермеу үшін әрбір қазақстандық азаматтың бойында ұлттық намыс пен рух күшті болуы қажет. Сондықтан қазақтың жоғалтуға болмайтын жақсы жақтары – намысқойлық, ұлттық рухы.
Қорыта келгенде, ұлттық мінез-құлық адамдарды біртұтас халық етіп жұмылдырушы, біріктіруші шарттың бірі. Әсіресе, қазіргі қазақ елі үшін мемлекеттік дәрежеде маңызды мәселелер өзектіленген тұста, өзінің ғасырлар бойы қалыптасқан, қанына сіңген ұлттық мінезін өз деңгейінде көрсету, ұлт болып сақталып қалудың амал-тәсіліне, өзегіне айналғандай.
Яғни, ұлттық болмысын, ұлттық мінезін қалыптастыра алмаған ұлт әр уақытта әлсіз, ол өзінің Отанын, жерін, елін, елім деген тұлғаларын қорғай алмайтын сондай бір шала күйде қала береді. Әр тұста, ел үшін іргелі істер туған кезде ұлттық мінезі жоқ халықтың басы қосылмай, содан өз тағдырына деген самарқаулық өрбіп, оның болашақта дамуына, қоғамының, мемлекетінің дамуына үлкен кедергіге айналады.
Пайдаланған әдебиеттер:
1.Р.С. Әмір. Егемендік және қазақ тілі. «Тіл таным», – 2002. №3.
2.Тер-Минасова С.Г.Тіл және мәдениетаралық коммуникация. – Алматы: Ұлттық аударма бюросы, 2018 жыл. – 320
бет.
3.Е.М. Верещагин, В.Г. Костомаров. Язык и культура. М., 1990, – 25 б.
4.Д.Б. Парыгин. Общественное настроение. М., 1966, – 74 б.
5.Н. Джандильдин. Природа национальной психологии. Алма-Ата, 1971, –122 б.
6.С.М. Арутюнян. Указ, соч., – 31 б.
7.Н.А. Ерофеев. Указ, соч., – 16 б.
8.Ю.В. Бромлей. Этнос и этнография. М., 1975, – 94 б.
9.Г Бёлль. В плену предрассудков //Литературная газета, 6.09.1966. цит. по кн.: Н. А. Ерофеев. Указ, соч., – 18 б.
10.Руслан Беген. Мемлекеттік тіл және ұлттық рух. adebiportal.kz. 07.07.2016
11.Сейілбек Мұсатаев. Қазақтың ұлттық намысының құны қанша? //"Ақиқат" журналы. 03.10.2014. http://akikat.kazgazeta.kz/
12.Дина Имамбай. Қазақтың ұлттық мінезі, ол қандай? «Ақиқат» журналы, 05.07. 2016
13.Нурекешова Г. Р., Джумагулова М. Ш., Ташенова Ж. А. Дүниенің тілдік бейнесін қалыптастырушы стереотиптер
//Молодой ученый. – 2015 – №19. – Приложение «Казахстан». – С. 36-41.
Karimova K. K.
Associate Professor of the Innovative University of Eurasia
Pavlodar, Kazakhstan
THE GENESIS OF THE TURKIC WORLD. WOLF DESCENDANTS
Аннотация.Известно, что развитие культуры немыслимо без знания ее истории и определенного отношения к ней. Тюрки, потомки гуннов, практически не владели информацией о своих предках, так же как монголы Чингисхана ничего не знали о тюрках. Невозможно понять и дать оценку истории Центральной Азии,
98
если не принять во внимание два пробела в исторический связи: между гуннами и тюркским каганатом и между каганатами и империей Чингисхана. Другими словами, эра хронологии, если она не заимствована, знаменует собой начало исторического процесса этногенеза, то есть с этой даты начинается существование данного народа, все, что происходило раньше, для данного народа будет предысторией.
Ключевые слова: генезис, предок, гуннский принц, «наскальная живопись».
Аннотация.Мәдениеттің дамуы мәдениет тарихын зерттеп және тарихты бағлау жолымен өтеді. Ғұн ұрпақтары - түркілер өз тарихы туралы бейхабар болған, ал Шыңғысқан монғолары да түркілер туралы білмеген. Орталық Азия тарихын түсініп бағалау үшін тарихи байланысындағы екі ашылмаған оқиғаны ескеру керек: ғұндар мен түркі қағанат арасындағы байланыс, қағанаттар мен Шынғысқан империясы арасындағы байланыс. Яғни аталған хронология тарихи энтогенез процесінің басталуын білдіреді. Осы уақыттан бастап халықтың тарихы басталады. Ал бұрын болған оқиғалар халық үшін тек халық тарихының басталуы болады.
Басты сөздер: генезис, бабалар, ғұн ханзадасы, «жартасқа салынған сурет».
It is well known, that genealogical knowledge and its study has long been typical to Central Asian peoples. Wherein, it is very interesting, that many of them believed that their ancestry dates back to one or another beast.
Thus, the Tibetans considered their ancestors to be the male monkey and the female rakshasa (forest spirit), the Mongols - the gray wolf and the fallow deer, the telesians - the wolf and the daughter of the Hunnic Shanju, and the Turks - the Hunnic prince and the wolf [1].
A long time ago, apparently as early as the period when these peoples inhabited the southern edge of the great Gobi desert appeared different legends. According to one of them, "Five hundred Ashin families" were among the tribes which were defeated by the Tobascians when they conquered northern China [2].
These "five hundred families" arose "from the mixing of different genera", who lived in the western part of Shaanxi. This territory was reclaimed from the Chinese in the IV c. by Huns and Syanbian. The Ashinas obeyed the Hunnish prince Mugan, who owned Hexi (to the west of Ordos, between the bend of the Yellow River and Nanshan). When the Tobascians defeated the Huns in 439 and joined Hexi to the Wei Empire, the prince "Ashina with five hundred families ran to the Jujans, and settled on the southern side of the Altai Mountains and mined iron for the Jujans".
In this version of the ancient Turks origin there is nothing legendary. Apparently, Ashina was the leader of a small squad consisting of bold men who for some reason did not get along in numerous Syanbian and Hunnic principalities. Such small military units, which cannot be called states, constantly appeared in the rebellious era of the 3rd - 5th centuries and disappeared without leaving a trace.
The Chinese called the subjects of the khans of Ashin - Tu-kyu. This word is decoded by P. Peliot as “Türk + yut”, i.e. “Türks”, but with the Mongolian plural suffix. All political terms in the ancient Turkic language had the Mongolian plural form. It gives reason to believe that they were borrowed from the outside.
The word "Turk" means "strong, sturdy". According to A.N. Kononov, this is a collective name that later turned into the ethnic name of a tribal association. So, no matter what the original language of this association was, by the 5th century, when it entered the stage of history, all its representatives understood the tribal language of that time - Syanbi, i.e., ancient Mongolian.
It was the language of bazaar and diplomacy. Ashina passed to the northern outskirts of The Gobi in 439 with this language. The word "Ashina" meant "wolf". In Turkic “wolf” means “bori” or kaskyr, and in Mongolian shonochino. "A" is a prefix of respect in Chinese. Therefore, "Ashina" means "noble wolf" [3]. The unchastized word is preserved in the Arabic record of this name Chan [4].
The question of how legitimate it is to call Khan Ashina a totemist, with the current state of our knowledge, cannot be resolved [5], but it is clear that the word "wolf" was of great importance for the Turks in the 6th century. Chinese authors consider the notions “Turkic khan” and “wolf” as synonymous, based on the views of the Turkic khans themselves. It is said that Princess Sianbi says about her husband, Khan Shabolio: “Khan is a wolf by his properties” [6]. Moreover, the instructions for attacking the Turks said: "This method should be used: to pursue nomads and attack wolves" [6, p. 290].
So, on the Turkic banners there was a golden wolf's head [7], and in both legends, concerning the origin of the Turks, the first place belongs to the mother-wolf [7, p. 220].
99
For both, somewhat different legends, there is no hint of a historical event of the transition of the Ashina horde from Gansu. Therefore, presumably, legends have arisen in Altai and, perhaps, they were created specifically to substantiate the rights of aliens to an exceptional position.
The second legend tells about the origin of the house of the Huns, that is, about the power of Attila. This branch was completely destroyed by its neighbors; only one nine-year-old boy survived; his enemies cut off his arms and legs and rushed him into the swamp.
The wolf became pregnant from the boy. After all the boy was killed, and the she-wolf ran away to Altai and gave birth to ten sons there. The clan multiplied, and "after several tribes, one Asyan-shche with all the aimak came out of the cave and recognized himself as a vassal of Zhuzhan Khan".
So, according to this legend, the Altai Turks-Tükü (Türküt) descended from the Western Huns, but not directly, but mystically, through a she-wolf, and if to consider that the Western Huns were destroyed in 468, and the Turks act as a nation already in 545, one could only marvel at the speed of their reproduction and the change of generations.
Another legend derives the Turks from the local clan So and again the she-wolf. According to it, all representatives of the genus So died "because of their own stupidity" (it is not explained which), only four wolf grandsons survived. The first turned into a swan, the second settled between the Abu and Gyan rivers under the name Tsigu, and the third and fourth - on the Chusi River (Chue) in the southern Altai.
This legend is explained by N. A. Aristov, who compared So legends with the So family from Kumandy, a North Altai tribe on the Biye River, and linked their first grandson to the tribe of swans - ku-kiji, and the second to the Kyrgyz who lived between Abakan (Abu) and Yenisei (Gyan-Kem). A grandson of the eldest son - Asanshe is linked to the first legend. Here both legends merge [8].
The foothills of the Mongolian Altai were inhabited by the tribes descending from the Huns and speaking Turkic languages. Prince Ashin's warriors merged with these natives and gave them the name "Turk" or "Turkyut".
The history of this word is so remarkable that we should pay special attention to this story. The word "Turk" for 1500 years changed its meaning several times. In the Vth century, Turks, as we have seen, called the horde, rallied around Prince Ashina and made up in the VI - VIIIth centuries a small nation that already spoke Turkic. But the neighboring peoples, who spoke the same language, were not called Turks at all. Arabs called Turks all the nomads of Middle and Central Asia without regard to language.
Rashid ad-Din began to distinguish between Türks and Mongols, apparently by language. At present, "Turk" is an exclusively linguistic concept, without taking into account ethnography and even origin, as some Turkic peoples have learned the Turkic language when communicating with their neighbors [9].
Thus, whatever the origin of those "five hundred families", which united under the name of Ashina, among themselves they spoke Mongolian until the vicissitudes of military success did not throw them out of China into the Altai.
However, the centenary stay in the Turkic-speaking environment, of course, should have contributed to a quick change of colloquial speech, especially since the “five hundred families” of the Mongols were a drop in the Turkic sea. It must be assumed that by the middle of the 6th century the members of the Ashin clan and their associates became Turkic Language speaking and retained the traces of speaking Mongolian only in the titulature they brought with them.
Based on the above, it can be seen that the origin of the Turkic-lingual and the emergence of the people who called themselves "Turk" "Turk-yut" are completely different phenomena. Languages, now called Turkic, were formed in ancient times [10], and the people of "Turkic" appeared at the end of the 5th century due to ethnic mixing in a forest-steppe landscape characteristic of Altai and its foothills. The merger of the newcomers with the local population turned out to be so complete that after a hundred years, by 546, they represented the integrity that is commonly called the ancient Turkic people.
The Turks considered Central Asia to be their sacred land, the center of their native culture and history, the land from which all Turkic peoples and tribes originated. In ancient times, they lived in the mountains of Khan-Tengri and in Altai. If we consider that Khan-Tengri is located in Zailiysky Alatau their statement fully corresponds to the truth. Turan or Turkestan - the territory, in which the Turks lived. Turkestan, in turn, is subdivided into Western and Eastern. So, culture and literature, history and science of the ancient Turks are of great importance, if not the main thing, for understanding the historical processes in Eurasia.
The same Muslim historians divide the lands of Turan, the most ancient lands of the Turks, into three large parts. First: Large areas in northern China. These lands include Manchjuria, Mongolia, East Turkestan
100