87

қалдырды. Қазақтар-дың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері үй ішіндегі отбасылық және адамдардың өзге де топтары арасындагы өзара қарым-қатынастарды да қалыптастыруда үлкен рөл атқарды [1.].

Әр ұлттың өзіне тән ерекшелігі бар. Оны музыка мәдениетінен, би өнерінен, қол өнерінен, тұрмысынан байқаймыз. Ән, күйлерді тыңдай отырып, билерін, ою-өрнектерін, зергерлік әшекей заттарын көре отырып, оның қай ұлтқа тән екенін ажырата білуге болады. Осылайша қазақ ұлтын да оңай ажыратуға болады. Қазақ халқының бұрыннан пайда болған салт-дәстүрлері басқа көршілес жатқан ұлттардың салт-дәстүрлеріне ұқсас болып келеді. Сонымен қатар, түркі тілдес халықтар да қазақ халқымен бір қандас болып келеді.Қандай халықтың болмасын салт-дәстүрлері сол халықтың мінез-құлқын, қасиеттерін таныта алады. Мысалы: қазақтарға тән бауырмалдық, ақжарқындық, қонақжайлық. Әрине, бұл қасиеттер көршілес өзбек халықтарында да кездеседі. Бірақ бұл қасиеттер әрхалықта әр қырынан көрініс береді [2.-256 б]. Сонымен ұлттардың салтдәстүріндегі мінездері мен қасиеттері бір-біріне ұқсап, бірін-бірі толықтырады. Қазақ халқының салт-дәстүрлері осы ұлттың мінез-құлқын, қасиеттерін көрсетеді. Кейбір салт-дәстүрлері мен әдетғұрыптары сол халықтың тұрмысына, тәрбиесі мен мінезіне, сеніміне, ырымына, қарай қалыптасып, келеді. Қазақта «Алты жыл аш болсаң да, атаңның салтын ұмытпа» деген мақал бар. Той-думандарда, жиындар мен мерекелерде орындалатын осы қазақ халқының салт-дәстүрлері оның ұмыт болмағанын паш етеді. Мысалы: «Құдалық» Орталық Азия халықтарының көпшілігінде, қызға құда түсуді алдымен қыз әкесіне жаушы жіберуден бастаған. Қазақ дәстүрінде құдалық жолмен балаларды үйлендіру ерте кезден келе жатқан дәстүрдің бірі. Қазақ халқында құда түсу, өзбектерде оны совчи немесе жовчи деп деп атаған. Бұл дәстүр өзінің түрі, мазмұны, өткізу рәсімдері жағынан қазақ өзбек халықтарында өте жақын ұқсас. Құдалыққа әдетте үйленетін жігіттің ең жақын адамдары барған. Қазақта құдалыққа күндіз баратын болса, өзбек-терде құдалыққа көбінесе кешкі уақытта барған, оның себебі әлі шешімі белгісіз нәрсені сырт көзден таса қылу, артық сөзге барғызбау деп түсінді-ріледі. Біздіңше, қазақ, қырғыз, экзогамиялық неке жағдайында қызды алыстау жерден алады. Сондықтан оған ертерек бару керек, өйткені келіспе-ген жағдайда, қайтып кетеді. Ал өзбектер мен тәжіктер неке құруда тек қана туыстыққа артықшылық бермейді, сонымен қатар болашақ құдасының жақынырақ жерден болғанын қалайды. Сондықтан олар әдетте жақын жерде тұратын болашақ құдасына кешқұрым бара салады[3.415].

Қазақта туыстық жақындығы жеті атаға толмай қыз алыспау тәртібі қалыптасқан. Атадан балаға мирас болған бұл дәстүр қазақ отбасында қатаң сақталған. Бұл дәстүр өзбектерде, өзгеше. Олар алыстан қыз іздемей-ақ жақын туғандарына үйлене берген. Құдалық мәселесі шешіліп болғаннан кейін құдалық берік болу үшін ақ бата берісіп, мал шалынып, құйрық-бауыр жесіседі. оны бұзбауға серттеседі. Құдалықты бекітудің бұндай дәстүрі Орталық Азия халықтарының көпшілігіне тән. Ал таулы тәжіктерде, өзбектердің кейбір топтарында үй иесі қызын ұзату жөнінде келісім берісімен дұға оқылған және қатысып отырғандардың біреуі нанды ортаға әкеп, оны көпшіліктің көзінше ұсақтап, сындырған. Бұл олардағы құдалықты бекітудің, танудың рәсімі болып саналған [2]. Құда түсу «сырға салу» салтымен байытылады. «Сырға салу» кезінде жігіт жағынан 4-5 адам барып, «құда түсер» ырымын жасап, қыздың құлағына сырғасын тағып, белгілі күні қызды алып кетуге, күйеу жағы нені әкелетінін келіседі. Соның ішінде «той малы», «сойыс» сол сияқты кәделерді орындау керектігі айтылады

[4.104 б]. Өзбек халықтарында «Сырға салу» салты орындалмайды, бірақ құдалық кезінде алып келетін қалың мал мөлшері айтылады. Қазақ халқында бұл жолы ұл жағының қыз туыстарына жасайтын «кәдесі» - қыздың ата-анасына «киіт», босағасына мал,ал мал болмаса, орнына ақша апару; қыз жағынан мал сойып, құрметтеп күтіп алып, шығарып салу, киіт кигізіп жіберу және т.б сый-сияпаттары орындалады. Келісілген күні ұл жағынан 4-5 адам келіп қызды алып кетеді.

Қалың мал Құда түсу рәсімі келісілген соң дала заңы бойынша күйеу жағы «қалың мал» төлеуге тиіс. Бұл қазақ, қазақ болғалы бұлжымаған ежелгі дәстүр. Оның мөлшері құдалардың дәрежесі мен дәулетіне байланысты екі жақ келісе отырып шешеді. «Бұрынғы кедейлер арасындағы қалың мал мөлшері бес алты малмен тынса, ірі байлар арасында екі жүз, бес жүз, мың жылқыға дейін жеткен. Би мен байлар, хан мен төрелер арасында қалың мал үстіне «бес жақсы» деп аталатын бес түйеге қосып бір «жетім қыз (күң), «аяқ жақсы» деп беретін үш түйеге қоса бір «еркек жетім» (құл) бергендігі кейбір деректер арқылы белгілі. Қалың малдың «қырық жеті», « отыз жетінің бүтіні», «отыз жеті», «отыз жетінің жартысы», «жақсылы отыз жеті», «жиырма

62

жеті», « он жеті», «домалақ қалың мал», «домалақ бата» сияқты түрлері болған. Мұның сыртында той мал, сүт ақы, күйеу апаратын ілу, өлі тірі апаратын, тағы басқа көптеген бағалы кәде, жоралар да болады. Бұған кеңес үкіметі кезінде «қызды малға сату» деп қара күйе жағылып келді. Ал шындығында қыздың жасауы «қалың мал» мөлшерінен кем болмаған. Демек, бұрынғы дала заңында бұл ескерілген сияқты. Әрине «қалың мал» құдалар-дың дәулетіне байланысты болған. Бұл істе әркім өз шама шарқына қарай белгілеген. Бұрынғы заманда «қалың мал» байлық пен мырзалықтың дәрежесін әйгілейтін көріністің айғағы болғаны шындық [1.]. Өзбектерде құдалықтан кейін «ас алып бару» немесе «қалың мал беру» салты орындалады.Өзбектерде қыз жағындағы болатын тойға жігіт жағы азық-түлік – күріш, ұн, май, сәбіз, пияз және тойға соятын мал жеткізеді. Бұл осы халықтардағы той жасау дайындығындағы ерекшелік деп айтса болады. Ал қазақ қыз жағына тек тоймал береді.Орталық Азия халықтарында, соның ішінде, әсіресе өзбектерде қалыңмал беру салты – оның тек туысқан адамдардың ғана көмегі арқылы емес, сонымен қатар бүкіл қауым болып көтеретін қоғамдық мәні бар дәстүр болуында. Қазақтарда қалың мал төлеуде туысқандардың көмектесуі бар, бірақ дәл өзбектердегідей оны бүткіл қауым болып көтеру салты жоқ. Этнографтардың пікірінше, қазақтардың арасында қалың мал міндетті саналған, оның көлемі де басқа халықтардікіне қарағанда көтеріңкі болған. Өзбектерде қалың малдың көлемі өте аз (символикалық түрде), құрамы басқашалау болған негізінен ақшамен төленген. Қазақтар мен өзбектердің қалың мал төлеу және оның мөлшері мәселесінен туындайтын қорытындылар мыналар. Біріншіден, қазақ, қырғыз, түрікмен халықтарында қалың мал беру кәдесі некеге тұрудың негізгі шарты болып саналды, ал өзбектерде қалың мал қалыңдықтың әкесіне немесе оны асырап өсірген адамға берілетін төлем түрі болып саналды. Екіншіден, қалың мал некелесу кезінде жасалатын кәде-жоралғылардың, қалыңдық жақтағы той шығыны мен қыз жасауының өтеуі ретінде қарастырылды. Үшіншіден, өзбектің кейбір жекелеген топтарында қалың мал кәдесі малдан гөрі көбінесе ақшамен төленген.Қазақтағы сияқты орта азиялық халықтардың бәрінде де той мәзіріне дайындыққа байланысты туысқандарды жинап кеңес құратын болған. Бұл дәстүрдің ең бір күшті сақталған халқы өзбектер. Бұл күні күйеу жігіттің әкесінің үйінде туыстарға және қыстақтың ер адамдарына қонақ асы берілетін болған. Бұл өзбектерде жилки жияр деп Туыстардың әрқайсысының беретін көмегі қағазға тізімделіп анықталатын болған [1.204-206 бб]. «Құдалық» Салт дәстүр, құда түсушілік, баланың әке-шешесі немесе жақын адамдары қыздың үйіне баруы деген мағылақы бірліктерден құралады.

Ал қолданудағы мағыналық түріне қарай: Қума құдалық (Үш-төрт адамның бір-біріне бір кезде қыз беріп, қыз алатын құдалығы). Дүрімбай қызын Қаражігітке ұзатады, Қаражігіт тағыда біреуге ұзатпақ, сөйтіп осы жазда қума құдалық ажырасын деп отырған еді (С.Шәріпов, Бекболат). Құдалыққа жүрд і(бір-біріне келістіру үшін, екі үйдің арасында дәнекерлікке жүрді). – Ойпырым-ай, өмірімде құдалыққа жүріп көрмеп едім.(Т.Дәуренбеков, Біз. Кездес.); Құдалық сөйлесті (құда түсе барды). Әкем көрші ауылдағы Шекердің әкесімен құдалық сөйлесіп қайтты (Ә. Нұршайықов, Жер тур),

[5. 431-432 бб]. «Қалың» - заттың не басқа нәрсенің көлемін білдіру ; тура мағынада: жұқа емес, қабат-қабат; мағыналық түріне қарай: ну жайқалған , бітік. Мысалы: Алтыншы таудан әрі асып,

Жетінші тауға жанасып. Қарсақ жортпас қалың нан,

Қарғып кетіп барады. (Батырлар жыры) Ауыспалы мағынадағы - айттырылған қалыңдыққа төленетін мал-мүлік. Мысалы: Мұхтарға аға болған Сәрсенді Әуез аулы қалың беріп үйлендіреді. (К. Оразалин, Абайдан). Қалың мал-күйеу жағының қалыңдық үшін беретін малы.Мысалы: Кедейленіп қалған батыр әлдеқашан қалың малын алып жеп те қойған болар.(Ғ. Мүсірепов,

Ұлпан) [6.601-602 бб,].

Келін түсіру Келін түсіруге байланысты орындалатын салт-дәстүр ежелден келе жатыр. Бұрынғы қазақ халқының салт-дәстүрінің бәрі мағыналы түрде орындалатын болған. Ауылға келін кіре бере, жасаулы көштің алдынан әйелдер шығып, шашу шашқан. Көш бастап келген әйелді «Мұрындық ана» деп атап, оған арнайы сый берілген [1.167-168 бб,]. Өзбектерде де сол сияқты қыздың әжесі, баланың әжесі тағы басқа үлкен адамдар қыз бастап келген . Ауыл адамдары жүкті дереу түсіріп, отауды тігуге кіріскен. Шаңырақты көтеру балалы-шағалы, үрім бұтағы өскен, елге беделді, салиқалы адамға жүктелген. Бұл жерде жаңа түскен жас келінге «осы ананың жолын берсін» деген ырымды көздеген. Қалыңдықты ауыл келіншектері мен жастары күтіп алып, шашу шашып, құрылған шымылдықтың ішіне келген келінді кіргізеді. Шымылдықты құрғаны үшін сый

63

салып шымыл-дыққа алып кіреді. Орамал салғаны енді келін болды дегенді білдіреді. Жас келінді көргісі келгендер үлкен келіндеріне, немесе,жеңгелері мен апалар-ының біріне көрімдіктерін береді. Келіннің бөлмесіне апарып, келінмен та-ныстырады. Танысқан адам келінге шашу шашып, «қадамың құтты болсын!» деп тілегін айтады.

Беташар Жаңа түскен келіннің бетін ашып, көпшілікке таныстыру халқымыздың құрметтейтін, ежелден келе жатқан дәстүрі. Келіннің бетін ақын жігіт өлеңменен ашады. «Беташар» айтар жігіт, ақындығына қоса, әншілігі де бар, әзіл-оспаққа жүйрік болғаны жөн. Беташар әр жерде әр түрлі өтеді. Кейбір жерлерде, күндіз туған-туыстарына той жасалып, барлық туыстары жиналған соң, беташар жасайды. Ақын жігіт той басқарушы мен той иелерімен ақылдаса отырып, келінге сәлем салғызатын адамдардың тізімі мен отбасындағы орындарын жазып алады. Өлеңге қосып, әрқайсысының атын шатастырмай айту үшін, дайындалып алады. Басына, бетін көрсетпей, орамал жапқан келінді екі абысыны екі жағынан сүйеп, алдын ала дайындап қойған жерге алып шығады. Екі жағында тұратын келіндер жас келінге ең жақын абысындары болуы қажет. Мұның өзі абысындарының өзінен кейінгі келінге көрсеткен өнегесі, әрі абысындар арасындағы сыйластықты бір-біріне білдіру жолы болып табылады. Өйткені «келіннің бетін кім ашса, сол ыстық»деген сөздер алғаш келген келін сәлем салғанда демеген абысындарға да қатысты. Бұл кезде келінді сүйеп ұстап тұрған жас абысындары да келінмен бірге сәлем жасап, келінге үлгі көрсетеді. Бет ашуға дайын тұрған ақын, көпшілік алдында келінге және көпшілікке арнап өлең айтады. Келіннің жанұядағы орнын айта келе, жаңа түскен жеріндегі жігіттің жақын туыстарымен таны-стырып, сәлем бергізеді. «Беташардың» мағынасы-енді қыздың жаңа жанұяға келіп, қызметінің өзгергенін білдіреді. Қыз күнінде жасаған қылықтарын тастап, әдепті келін болуы жайлы осы жерде айтылады. Айтылатын өлеңнің мазмұны-жалпы үлкендер алдындағы инабаттылық, әдептілік міндеттерін сипаттап, ақыл айту. «Беташар» айтатын адам, жанұяға жаңа келген келінге, осы екі жастың қуанышын тойлауға келгендердің қайсысының кім екенін, қандай туыстық жақындығы бар екендігін айту. Ата-енесімен, қайын аға,қайын апа, қайын сіңлі, қайын інісінің беделін, қадір-қасиетін таныстыра-ды да, тізе бүктіріп сәлем салғызады. Жақын ағайындарының атын атап, оларды да таныстырады. Ата-енесінің айтқандарын екі еткізбей, құрметтеуін айтады. Туған-туыстары қонаққа келгенде, қабақшытпай, қонақжайлылық танытуын, қадірлеуін де айтып кетеді. Сәлем алған адам жас келінге беретін сыйын атайды да, сәлем

көпшілікпен таныстыру әйел адамның міндеті.Бұл салтта қазақ халқының беташар салтына ұқсас келеді. Келінді таныстыратын әйел адамдардың тізімі мен отбасындағы орындарын жазып алады. Алдын ала дайындалып келген әйел өлеңге қосып, әрқайсысының атын шатастырмай айту үшін, дайындалып алады. Басына, бетін көрсетпей, орамал жапқан келінді екі абысыны екі жағынан сүйеп алып кіреді. Екі жағында тұратын келіндер жас келінге ең жақын абысындары болуы қажет.Ол абысындары келіннің екі жағында тұрып, үлкен матаның екі шетін ұстап тұрады. Өлеңші әйел көпшілік алдында келінге және көпшілікке арнап өлең айтады. Жаңа түскен жеріндегі жігіттің жақын туыстарымен таныстырып, сәлем бергізеді.Олар келіннің бетін ашып көріп, жеңгелері ұстап тұрған матаға ақша немесе орамал тастайды.Қайсысының кім екенін, қандай туыстық жақындығы бар екендігін сол арада айтады. Ата-енесімен, қайын аға,қайын апа, қайын сіңлі, қайын інісінің беделін, қадір-қасиетін таныстырады да, тізе бүктіріп сәлем салғызады. Жақын ағайындарының атын атап, оларды да таныстырады. Артынан жеңгелер келіннің басына

басына ақ орамал тартқызып, шай құйғызады. Бір-екі кесе шай ішкеннен кейін үлкендер келінге «бақытты бол» деп батасын береді. Келін шай құйғанда бірінші құйған шайын ата-анасынан бастап , туған-туыс, ақсақалдарға береді. Бір-екі кесе шәй ішкеннен кейін «балды бармағыңыздай ылғи да жақсы шәй құйып жүріңіз» деп, үлкендер қол батасын береді [2.162-164 бб,].

Қорыта айтқанда, салт-дәстүрлердің ошағы – отбасы саналды. Жұмыс барысында өзбектердің осы аймақта тұратын өзге де халықтарда, әсіресе, қазақтардан өмірдің түрлі жақтары секілді отбасылық салт-дәстүрлері жөнінен көп ұқсастықтары бар екені көрінеді. Орталық Азия халықтарында отбасына байланысты салт-дәстүрлер өзінің алғашқы мазмұнын әлі күнге дейін

64

Әрхалықтың бейімделуі мен қалыптасуы үшін табиғат ортасы,шаруашылығы,жері айрықша орын алатыны белгілі.Кеңістігіміздің өзі осы табиғатпен,ондағы тіршілікпен үздіксіз байланыста болды. Көшпелілердің тағы бір кеңістігі ғарыш,аспан әлемі.Мезгілді,уақытты, аймақты жұлдыздарға қарап ажырату дегеніміз, қыры мен сыры көп ғылым.Беймәлім күшке сенім, өзге бір әлемнің қатынасын сезіну,ғайыпқа илану әртүрлі әдет-ғұрыптың, құдайдың,діннің өмірге қатынасын көрсетті.Санадағы ғарыш кеңістігі,жаңа бір өлшем ашты.Уақыт дегеніміздің өзі – тарих.Тарих, қилы-қилы жолдарды басып өтіп бүгінге жетті және ертеңге жалғасады.Өткен мен бүгін үшін,келер күн мен келешек үшін Әл-Фараби, Ясауи жолы үлгі, таным, ғылым. Тарихымыздың айқын бейнелері.

Адам өмірі уақытқа тәуелді.Өмір дегеніміз – уақыт.Ал кеңістік уақытқа тәуелді емес.Ойды, қиялды асырауға құқымыз жоқ. Біз шектеу,шекара қоймайтын бір ұғым бар, ол – кеңістік. Адам қиялы кісендеуге келмейтін саяқ тіршілік.Аңыз Асанды,Аңыз Қорқытты шығарған, халық санасындағы уақыттан тыс кеңістік.Шекарасыз әлем.Бірінші тарих басталмайды,кеңістік пайда болады.Мағжанның «Педагогика» еңбегінде бала кеңістігін тәрбиелеу мысалында: «Бала ертегінің бәрін шын деп ұғады. «Жоғарғы ерні қыбырлап, төменгі ерні жыбырлап Қобыландының Тайбурылы сөйледі» десең,бала осы -ның бәрін шын көреді».Я, анығында ешқандай тіршіліктен хабары жоқ сәби уақытты өлшей алмайды,кеңістікте өмір сүреді.Яғни адам бірінші кеңістікте ойланады. Ұлткеңістігінде «Қанатты пырақ,қанатты барыс» бейнесі көп көрініс тапқан.Бұның бастауы ата-бабамыздың қасиетті,текті деп білген жануарын әр-түрлі бейнеде бедерлегенін қазба жұмыстар,ауызша тараған аңыз-ертегілер дәлелдей түседі.Азулылар мен тырнақтылардың тектілігіне көшпенділер айрықша мән берген. Әсіресе мысық тұқымдастардың типінен қар барысын «аң стилінде» көп кездестіреді.«Тәуелсіздік манументінде» негіз тапқан «Алтын адам» қанатты барыстың арқасына мініп, бейбітшілікті күзетіп тұрғандай әсер қалдырады.Бұл ғана емес,еліміздің сәулет өнерінде кеңістік белгілеріне үлкен мән берген.

«Алтын адам-біздің түп тамырымызға жаңаша көзқараспен қарауға жол ашып,әлемдік ғалам үшін сенсация санаған жаңалық»,-дейді мақалада Елбасы.Шындығында алтын киімді бедерлеу,оның ерекшелігіне қарау, жерлеу рәсімінің құрылымы,бәрі-бәрі әлем үшін қайталанбас сенсация. Ғалам үшін шекарасы жоқ кеңістік.Алдынғы ойды аша түскен Елбасы: «сонымен бірге бұл жаңалық Дала өркениетінің зор қуаты мен эстетикасын әйгілейтін бай мифологиясын паш етті», – деп кеңістігінің эстетикалық қуатын айқындайды. Көшпелілердіңбай мифологиясы,Дала өркениетінің кең кеңістігі.Ғұмырын ат үстінде өткізген қазақ үшін ғарыщ кеңістігі,ай, жұлдыз адастырмас жол болса,біз үшін Дала өркениетінің кеңістік-мифологиясы, мәңгі сана-сәулетімізден өшпейтін темірқазығымыз.Міне,уақыт дөңгелегі талай соқпақты басып өтіп,жаңа заман тарихы, мәдениеті қалыптасып, бейбіт елдің іргесін тұрғызып отыр.Осы тұста Ұлт кеңістігін жаңа бір белеске жаңғыртқан Президентіміздің «Мәңгілік ел» идеясы,- уақыт пен кеңістікті, өткен мен келешекті сабақтастырып,болашақтың бағдарын көрсетіп берді. «Мәңгілік Қазақстан» жобасы,ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті»,-деп бастаған болатын Елбасы жолдауында.Әрине,жаңа дәуірдің кемел-келбеті-«Мәңгілік елдің» берік іргесі екені мәлім.Ал тарих кеңістігіне көз жіберсек,бүгінгі таңда жаңғырып отырған мәңгілік идея, ежелгі түрік қағанатында қалыптасқанын дәлелдейді.

Түркі тарихын,көне түркі мұраларын зерттеуші филология ғылымдарының докторы,профессор Қаржаубай Сартқожаұлының «MANGI EL» Халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналында:«Мәңгілік ел — түрік жұртының данагөйі,үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты Тоныкөк (Тұй-ұқық) негізін қалаған идея...» — екендігін жазған [1,20-21 бб.]. «Елтеріс Құтлық қаған екінші Түрік қағанатын құрғаннан кейін Тоныкөк «Мәңгілік ел» идеясын қолға алды. Мәңгілік ел — мақсаты, түрік елінің билігі деп осыдан 13 ғасыр бұрын мәңгілік идеясын

бағдарын көрсетіп отыр.Ұрпақ сабақтастығы үшін уақыт пен кеңістікті қайта түлету,біздің мойнымыздағы міндет.Біздің мақсатымыздағы темірқазық.Ұрпақ санасын,ұлт кеңістігінде тәрбиелеу үшін, жоспарлы жұмыстарды талап ететіні белгілі.Осы жөнінде мақалада:«Қызықты әрі мелодрамалық сарындармен қатар, көрермендер үшін танымал фэнтези және шытырман оқиғалы блокбастерлердің элементтерін қоса отырып, жаңа тарихи теле-кино туындылардың жанрларын барынша кеңейту қажет»,-дейді алтыншы бөлімде.Және бұған қажет элемент ретінде,Ұлы даланың бай мифологиялық және фольклорлық материалдарын пайдалануға болатынына нұсқау берген. Балалардың көзайымы болып келе жатқан да жат елдің,өзге кеңістіктің кейіпкерлері мен

66

қаһармандары.Бұны көрген жас буынның отансүйгіш сезімі азаятыны анық.Өскелең ұрпақтың тағылымы хақында Президентіміз: «Ұлт қаһармандарын үлгі тұту үрдісін қалыптастыруға жол ашатын сапалы балалар фильмдері мен мультипликациялық сериалдарды аса қажет ететін өскелең ұрпақтың да талғамына ерекше назар аудару керек»,-дейді.

Біздің кеңістігіміздің,тарихымыздың ұрпақ санасына сіңісуі,үлкен ауқымды жоспар.Әлем өз кеңістігіне ұмтылуда.Даму дегеніміз сандық өлшеммен емес,саналық, ұлттық өрнекпен ілгерілеуі шарт. Ертегі қаһарманы өз мақсатына жету үшін туады, сол үшін өмір сүреді. «Бәйтеректі» бүгінмен жалғаған, «қанатты пырақты» елдің таңбасына айналдырған да ертегі. Міне, біздің ұлт тарихындағы, ұлт санасындағы кеңістіктің өрісі.Біздің кеңістігіміз– «Мәңгілік ел», мәңгілік «Жерұйық»,нұр-сәулелі «Күн», көкте қалықтаған «Кыран».Тарих жаңаруы мүмкін,бірақ кеңістіктің көкжиегі «Мәңгілік».

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

Қаржаубай Сартқожаұлының «MANGI EL» Халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналы.

Dr. Mukadder Güneri

Doç. Dr.

Araştırmacı (Free Researcher)

Ankara, Turkey

BİLGİ BİLGE SÖZCÜKLERİ ÜZERİNE ÖZET

TürkMüslüman kültür tarihi, tarih sahnesine çıkışından günümüze kadar geçen sürede yaşam bulduğu coğrafyaya baktığımızda, pek çok dil, dini inanç ve kültürlerle iç içe yüzyıllarca yaşamını sürdürerek, varlığını bügüne taşıdığını görürüz. Türkler, çeşitli coğrafyalarda kurdukları devletlerin çatısı altına aldıkları toplumların dillerinden ve kültürlerinden ister etkileşim, ister hoşgörü temeline dayanan idari sistem olarak ifade edilsin, farklı kültürlerin yaşamasına zemin hazırlamış ve bu uygulama yüzyıllarca devam etmiştir. Bu nedenle, çok zengin bir kültür birikimine sahiptir. Bu birikimin tarihi eskiliği kadar içine aldığı coğrafi alan da bir o kadar geniştir. Bugün kültürel açıdan günümüze kadar gelen ilk yazılı kaynak Orhon Yazıtlarıdır. Yani ilk büyük metinlerTonyukuk(725), Bilge Kağan(731) ve Köl Tigin(732) adına dikilmiş Göktürk Yazıtları’dır. Yine, ilk Türk-Müslüman Devleti olarak Karahanlı döneminin kültürünü günümüze taşıyan eserler: Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmış Divan ü Lugat’it Türk, Edip Ahmet b. Mahmut Yükneki tarafından kaleme alımış Atebetü’l- Hakayık. Ayrıca DivanHikmet’i ve Kuran’ı Kerim çevirilerini sayabiliriz. Başlangıçtan bugüne, Türkİslam Kültürünü günümüze taşıyan eserlere baktığımızda, bilgi ve bilge sözcüklerinin, geçmişten günümüze önemini hiç yitirmemiş sözcükler olduğu görülür. Tıpkı Orhon Yazıtları, Divan ü Lugat’itTürk, Atebetü’l- Hakayık, Kutadgu Bilig, adlı eserlerde ifade edildiği edildiği gibi.

Bu çalışmada, adıgeçen eserlerden bilgi ve bilge sözcükleriyle ilgili örnekler verilerek, günümüz dünyasında, öne çıkan bilgi ve yaşam boyu öğrenmenin, toplum bireylerinin yaşam kalitelerinin artırılması için hayati önem arz ettiği hususunun, aslında geçmişten bugüne vurgulana gelen bir olgu olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Atebetü’l Hakayık, Bilgi, Bilge, Divan ü Lugat’itTürk, Kutadgu Bilig.

ON KNOWLEDGE AND SAGE WORDS

ABSTRACT

When we look at the geography where Turkish-Muslim cultural history has reached its present day from its emergence to the stage of history, we see that it has survived for century by living with many languages, religious beliefs and cultures. The Turks, in the languages and cultures of the societies they have established in various geographies, have prepared the basis for living in different cultures, expressed as an administrative system based on interaction or tolerance. This practice has continued for centuries. Therefore, it has a very rich cultural accumulation. The geographical area of this accumulation is as wide as the historical one. Today, the first written source from the cultural point of view is Orhon Inscriptions. In other words, the first major texts are Tonyukuk (725), Bilge Kagan (731) and Gokturk Inscriptions, which are erected in the name of Köl Tigin (732). Again, the first Turkish-Muslim state as the culture of the Karahan period, the works of the period: written by Kasgarlı Mahmut Divan ü Lugat’it Turk10721074), Atebetu l- Hakayık, written by Edip b. Ahmet Yükneki. We can also mention Divan-ı Hikmet and Quranic translations. From the beginning to today, when we look at the works that carry TurkishIslamic Culture to the present day, It is seen that there are words that have never lost their importance

67

from past to present. Orhon Inscriptions which I have shown as a source of work position, as in Divan ü Lugat’it-Turk, Atebetu’l-Hakayık, Kutadgu Bilig. From the beginning to today, when we look at the works that carry Turkish-Islamic Culture to the present day,ıt is seen that there are words that have never lost their importance from past to present. Just as Orhon Inscriptions, Divan ü Lugat’itTürk, Atebetu’-l- Hakayık, Kutadgu Bilig.

In this study, examples of information and wise words from the works of the past are given. In today's world, it has been tried to reveal that prominent information and lifelong learning is a matter that is emphasized from past to present.

Keywords: Atebetu’-l Hakayık, Knowledge, Sage, Divan ü Lugat’it - Turk, Kutadgu Bilig.

GİRİŞ

İnsanlık tarihine baktığımızda, özellikle 1980 sonrası hissedilen ve bugün hızına erişilemeyecek boyutta devam eden teknolojik gelişmelerin, yaşamın her alanında(adli, askeri,ekonomik, idari, kültürel, siyasi, sosyal ve bu gibi) devam eden etkisi sonucunda, insanlığın bugüne kadar yaşamamış olduğu bir değişim süreci yaşadığı görülür. İçinde yaşadığımız bu süreç, bilgi çağı diye adlandırılmaktadır. İletişim teknolojisinin gelişmesine paralel olarak dünyamız küçülmüş, genel, yerel ve bireysel değerler sınır tanınmadan paylaşılır hale gelmiştir. Bu durum, bilgi alışverişini ve öğrenme anlayışını da etkilemiştir. Bugün toplumların çoğu, bilgisizliği ve buna paralel olarak eğitimsizliği, adli, askeri, ekonomik, kültürel, siyasi, sosyal ve toplumsal ilişkiler açısından, günlük yaşam ve gelecek için bir tehdit unsuru olarak görmektedir.

Günümüz dünyasının gerçeği, durağan değil, daima kendini yenileyen aktif bir yaşam. Bu gerçekten hareketle, yaşamın tümüne bakıldığında “bilgi” ve “bilge” sözcüklerinin neleri içerdiği hususu akla gelmektedir. Şöyle ki, bilgi edinme, bilgi üretme, ortak değerler üretme, üretilen ortak değerleri, toplumsal ve bireysel değerleri koruma, teknolojinin hızla devam eden gelişmesine uyum sağlama, içinde bulunulan koşullarda yaşam kalitesini artırma, mevcut koşulları daha iyiye taşıma. Tüm bu ilkeler, bilgiyle yaşamayı, ömür boyu öğrenmeyi, yaşam tarzı haline getiriyor. Bu belirlemelerin ışığı altında, “bilgi”, “bilge”, sözcükleri açısından başlangıçtan bugüne, TürkMüslüman kültürünü günümüze taşıyan yukarıda belirtilmiş Orhon Yazıtları(OY), Divan ü Lugati’t- Türk(DT), Atebetü’l- Hakayık(AH), Kutadgu Bilig(KB), adlı eserlere bir göz atalım;

1.BİLGİ(Bilig)*

İnsanın aklının erebileceği olgu. Gerçek ve ilkelerin bütünü. Öğrenme, araştırma veya gözlem yolu ile elde edilen gerçek. İnsan zekasının çalışması sonucu ortaya çıkan düşünce ürünü. Genel olarak ve ilk sezi durumunda zihnin kavradığı temel düşünceler. Doğa bilgisi. Kurallardan yararlanarak kişinin veriye yönelttiği anlam(Türkçe Sözlük, 2011: 338). Öte yandan, başlangıçtan bugüne, insanın düşünce gücüne, hareketine yön veren ögelerden biri.

-“Bilgisiz kağanlar gevşek kağanlar tahta çıkmış. Subaylar bilgisiz imiş, gevşek imiş.”(OY 2002:131).

-“Bilig örgen.” > bilgi öğren(DT, 2005:189).

-“Bilig bildi boldı eren belgülüg...” > İnsan bilgisi ile tanınır(AH, 1992: 48).

-“Biligdin urur men sözümke ula...” > bilgiden sözüme temel atarım(AH,1992:47).

-“Bilig yind usanma bil ol ḥaḳ resul > Bilgiyi ara, usanma. Bil ki hak Resul,

Bilig Çin de erse siz arḳang tidi.” > Bilgiyi, Çin’de bile olsa arayınız dedi (AH, 1992: 48).

-“Tavarsızḳa bilgi tükenmez tavar.” > Bilgi malı olmayan için tükenmez bir hazinedir(AH,1992: 50).

-“Bilig birle bilnür törütgen iḍi > Yaradan bilgi ile bilinir,

Biligsizlik içre ḳanı ḫayryidi.” > Bilgisizlikten hayır gören var mı?(AH, 1992:50). - “Süngekke yilig teg erenke bilig > Kemik için ilik ne ise, insan için bilgi odur.

Eren körki aḳl ol süngekning yilig > İnsanın ziyneti akıl, kemiğin ki iliktir. Biligsiz yiligsiz süngekke sunulmaz elig > Bilgisiz, iliksiz kemik gibidir. Yiligsiz süngekke sunulmaz elig.” İliksiz kemiğe kimse el uzatmaz(AH, 1992:48).

servettir.

Tegip ogrı tevlig anı algusuz.” > Hırsız ve dolandırıcının eli ona erişemez(KB, 1999:46).

-“Bilig kimya teg ol neng irklü turur. > Bilgi kimya gibidir,eşya onun etrafında toplanır.

Uḳuş ordusı ol neng üglü turur.” Akıl onun sarayıdır. İçine eşya yığılır(KB, 1999:46).

2.BİLGE(Bilig, Biliglig)*

Bilgili, iyi ahlaklı, olgun ve örnek kimse( Türkçe Sözlük 2011: 337).

- “...Göktürkler egemence uzanıyorlarmış. Onlar bilge kağanlar, yiğit kağanlar

-“Ey Türk Halkı,... pişmanlık getir. Kendi kendini suçlu kılan sensin. İtaat ettiğin için seni yeniden ayağa kaldıran bilge kağanına karşı, özgürce yaşamış olan iyi devletine karşı gevşeklik gösteren sensin.”(OY, 2002: 143).

-“Ben Türklerin göğe benzeyen gökten gelmiş bilge kağanı...”(OY, 2002: 161).

-“Bilge erig eḍgü tutup sözüne eşit > Bilge kişiyi iyi tut, onun sözünü dinle.

Erḍemini öğreniben ışg süre.” > Erdemini öğren ve bunu uygula( DT, 2005:188). - “Biligni eḍerdim.” > Bilgi ve bilgeliği aradım.

Bügüni(bügü bilge) üḍürdüm > Bilge kişiyi seçtim. Özümni aḍırdım > Kendimi ayırdım.

Yagıl atım yazlınur.” > Ak yeleli atım azat olur(DT, 2005: 211).

- “Aya dost biliglig izin izlegil...” > Ey dost bilgilinin izini takip et(AH, 1992:58). - “Biliglig kişi kör bilür iş öḍin > Bilge adam her işin zamanını bilir.

Bilip iter işni ökünmez kiḍin...” > İşini bilerek yapar ve sonra pişman olmaz (AH, 1992: 49).

- “Biliglig kereklig sözüg sözleyür > bilge gereken sözü söyler.

Kereksiz sözini kömüp kizleyür.” > Gereksiz sözü gömerek, gizler(AH, 1992:49).

-“Biliglig sözi pend nasiḥat edeb.” > Bilge’nin sözü öğüt, nasihat ve edeptir (AH, 1992: 50).

-“Beḍük bilgi birle öküş erdemi > Yüksek bilgi ve erdemli idi.

“Biliglig ukuşıtuğ buḍun köḍrümi.” > Bilge anlayışlı ve halkın seçkini idi. Alp

(KB, 1999: 48).

- “Yıparlı biligli tengi bir yangı > Misk ve bilgi birbirine benzer.

Tutup kizlese sen bolmaz özde öngi.” > İnsan bunları yanında gizli tutamaz.

3.BİLGİ Ve BİLGE

-“Bilig birle ‘alim yoḳar yoḳladı.” > Alim bilgi ile yükseldi(AH, 1992:48).

-“Biliglig biligni eḍergen bolur.” > Bilgiyi daima bilgili arar.

Bilig tatgın ay dost biliglig bilür.” Bilginin tadını ey dost bilgili bilir(AH, 1992:49). - “Biligligke ya dost özünghni yola > Ey dost bilgiliye yaklaşmaya çalış,

Bilig birle bulnur sa’adet yolu > Saadet yolu bilgi ile bulunur.

Bilig bil sa’adet yolını bula.” > bilgi edin ve saadet yolunu bul.(AH, 1992:47).

-“Bahalığ dinar ol biliglig kişi > bilgili insan kıymetli dinardır. Bu Cahil biligsiz bahasız bişi > Bu cahil ve bilgisiz kişi

Bilglig bilgisiz ḳaçan teng bolur > değersiz bir tengedir(AH 199:47).

Biliglig tişi er cahil er tişi.” > Bilgili dişi erkek, cahil erkek dişidir(AH, 1992:47).

-“Biliglig biringe biligsiz mingin > Bilgilinin bilgisize göre ağırlığı

Tengegli tengedi biligning tengin > Bin bilgisize denktir.

69

Baḳa körgil emdi uḳa sınayu > Şimdi sınayarak, anlayarak etrafa bakıver,

Ne neng bar bilig asıglıg öngin.” Bilgi kadar yararlı ne var(AH, 1992:47).

-“Körü barsa barça urur bu keḍük > Dikkat edilirse herkes üzerine bir şey giyer. Uḳuşlug biliglig kör aşlı keḍ ök.” > Fakat akıllı ve bilgili insan hil’at ile değil, aslında değerlidir(KB, 1999:45)

6.DEĞERLENDİRME

6.1.Örneklerden anlaşılacağı üzere, bilgi, bilge, sözcükleri, başlangıçtan bugüne, yaşamın her evresinde vazgeçilmez olan sözcüklerdir. Ancak geçmişte bu sözcükler, toplumun doğal liderleri, din adamları, yönetim kadrosu ve çevresi için önemli iken, bugün toplumun her bireyi için önem arz etmektedir. Çünkü, yukarıda ifade edildiği gibi günümüz dünyasında, gerek teknolojik gelişmeler, gerekse değişen koşullar nedeniyle, özellikle görsel, internet ve dijital ortamın sahip olduğu geniş ağ, bilgi alışverişinde yer, yaş gibi sınırları ortadan kaldırmasının yanı sıra, yoğun bilgi kirliliğiyle karşı karşıyadır. Bireyin, yaşamının her evresinde bilgi ve deneyimine yeni bilgi ve deneyimler katması ve bu durumu yaşam tarzı haline getirmesi, birey ve içinde bulunduğu toplumun yaşam kalitesinin artması ve korunması açısından önemli hale gelmiştir. Bilgi, mutluluğun ve yaşamın vazgeçilmezi olduğu, bunun da ancak bilge olmakla başarılacağı açıktır.

6.2.Bugün bilgi ve iletişim çağında, içte bireyin içinde bulunduğu maddi ve manevi durum ve koşullarına değer katacak, dışta ülkesinin bölgede ve dünyada itibarını artıracak, öte yandan toplum bireylerini seyirci konumundan çıkarıp, bilgi toplumu bireylerine dönüştürecek, yaşam için bilgi edinme, yaşamın dışında kalmamak, yaşam kalitesini daima daha iyiye taşımak ve korumak için ömür boyu öğrenme, kaçınılmaz bir yaşam tarzı haline gelmiştir.

6.3.Bilgi: Yaşamın tüm alanlarını içine alan; adalet, çalışma, araştrırma, gözlem, dürüst, erdem, edep, fazilet, hoşgörü, mutluluk, sebat, büyüm, gelişm, aydınlanma, güçlü olma, sevgi ve bu gibi.

6.4.Bilge: Adil, akıllı, cesur, deneyimli, doğru, dost, dürüst, güvenilir, karşılık gözetmeksizin hizmet eden, faydalı, merhametli, tedbirli, yiğit, hoşgörlü, deneyimli, güçlü, büyük, sözü dinlenen, yararlı, sadakata önem veren, vefalı, süreklilikliliği gözardı etmeyen, yeniliğe açık, sözüne sadık, gözlemci, girişimci, araştırmacı, sevgi, saygıyı önemseyen ve bu gibi.

SONUÇ

Sunuç olarak, bilgi, bilge, sözcükleri, geçmişte olduğu gibi bugün de insan yaşamı için derin anlamlar taşımaktadır. Geçmişte ve bugün birbirini tamamlayan bilgi ve bilgelik sözcükleri, günümüz dünyasında, yaşamın her evresinde dikkate alınması gereken bir olgu haline gelmiştir.

KAYNAKÇA

.Türkçe Sözlük (2011), 11. Baskı, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.

.Aksan, Doğan. (1983). Köktürkçenin Sözvarlığı Üzerine, Ankara.

.Aksan, Doğan. (2005). Türkçen in Söz Varlığı, Ergin Yayınevi, Ankara.

.Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. http://www.tdk. gov. tr.

.Cem, Dilçin. (1983). Türkçenin Söz Varlığı Ve Tarihsel Sözlüğü, Ankara.

. Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki (1992). Atebetü’l- Hakayık, 2. Baskı,

Ankara, Çeviren: Reşit Rahmeti Arat, Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.

. Develioğlu, Ferit (2004), OsmanlıcaTürkçe Ansiklopedik Lugat, 21. Baskı, Ankara, Aydın Kitabevi.

.Kaşgarlı Mahmut. Divan ü Lugat’it Türk. Çeviren Besim Atalay, c. 3 cilt, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayını.

. Kaşgarlı Mahmud (2005), Divanü Lugat’it Türk, İstanbul, Çeviren: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurtsever, Kabalcı Yayınevi.

. Yusuf Has Hacib (1999), Kutadgu Bilig, 4. Baskı, Ankara, Çeviren: Reşit Rahmeti Arat, Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Yüksek KurumuTürk Dil Kurumu Yayınları.

.Sami, Şemseddin (1996), Kamus-ı Türkı, 7. Baskı, Ankara, Çağrı Yayınları.

. Thomsen, V (2002), Orhon Yazıtları Araştırmaları, Ankara, Çeviren: Vedat Köken, Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Yüksek KurumuTürk Dil Kurumu Yayınları.

.Toparlı, Recep Hanifi Vural, Recep Karaatlı. (2003) Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara, Atatürk Kültür Dil VeTarih Yüksek Kurumu Yayınları.

70