87

and North China itself. On these lands Karakarum, Zhemkut, Hanko, Sousse, Otuken cities situated, and the capital of the ancient Chinese, Khan-Balyk (Halyk-Balyk) was in the possession of the Turks. The second: Turkestan, Maverranakhr, Tokharistan, Badakhshan - lands by the rivers Syr and Amu. The Turks, who had previously been located on lands south of modern Siberia, later transferred to these fertile territories, that is, they become settled. The Turks were not nomads all the time. In the north, their territories were confined to lifeless tundra lands close to the Arctic Ocean, in the West they always had the Caspian Sea and the Black Sea, including the Caucasus, in the south their land spread to modern Iran, ancient Persia, in the East they always had China. All of these lands were called Western Turkestan - Turan by the Persian and ancient Chinese chronicles.

For a long time such cities as Kashgar, Khotan, and Almaly belonged to Western Turkestan. Besides these cities there were also such cultural centers as Sogdiana, Fergana, Samarkand, Khodjent, Termez. The third: Khorezm and Kipchak lands. These are Kurgandj, Kas - ancient Turkic cities. It also includes the deserts and semi-deserts of Desht-i-Kipchak, the coast of the Caspian Sea (the Khazar kingdom), lands adjacent to the Sea of Azov and the city of Azov.

So, Turan and its history begins 3500 years ago, as the most ancient state of the most ancient Turks, recorded by the Hebrew Bible, Assyrian, Babylonian, Ancient Chinese, Persian (Median) authors, ancient Greeks and Romans, and ends with the transformation of the ancient nomads of Central Asia - the Scythians - into Huns, in the people and the state of the Huns. Instead of the Saka-Scythian kingdoms the Great Empire of the Huns comes, stretching from the Yenisei to the Danube, which fully absorbed the territory of ancient Turan, moreover, having advanced to the Far, Pacific East, to China and Japan. Tired of constant raids from the north, the ancient Chinese were forced to isolate themselves from the Huns with a stone wall stretching from West to East along the entire border. The direct heirs of the Hun empire were the "celestial Turks", who included in their borders all the associations of antiquity, that is, Western and Eastern Turkestan. Following the celestial Turks, the most prominent representatives of which were Kultegin, Tonyukuk, Bumyn and Istemi, the Mongols came to the arena of history, most of the warriors and military leaders of which were of Turkic origin. Moreover, many Turkic tribes and clans were entirely the part of the military units of the Mongols, becoming under the banner of the sons of Genghis Khan.

The names of the leaders of the Turks and the names of states were reflected in Chinese in the Chinese annals, and in the writings of the father of the history of Herodot such Scythian names as Targytai, Tarigatai are preserved. We can also learn about the Turks in biblical sources, in which it is noted that Yafes, Noah’s son, after receiving permission from his father, moved from the Zyud Mountain to the Volga and Yaik Rivers, where he lived for 25 years and left 8 sons: Turk or Turk, Khuziv, Kamar, Tarkh or Barydzh, Soklat, Rus, Meisik. Of all the Turk remained the heir of all lands. He had 4 sons. His first son Tyutek lived at the river Syr and near the mountain Alatau.

The names of the Turks originated from them, and the names of the Rus from Rus. The territories of the Scythians in the biblical sources are referred to as Turajler, Taurutta - the grandson of Yafes (Iyapis), Japheth, - Togharman, these names show that they originate from the Turks. Muslim sources also have testimonies about Yafis, who had a son by the name of a Turk; it also indicated that Mr. Feridun had a son, called Turaj yakhut, Yakut Tur, from which the name of the land Turan could come. As we can see, the word Turok itself is of very ancient origin and was used to distinguish this people from the others. The word Turks have been introduced into literary and historical practice by the “celestial Turks”; in the inscriptions of Kultegin they call their people “Turkic”. There are many different opinions about the meaning of the word "Turk". Some explain it as “Tour” – “to stand”, that is, a person who is standing up to his legitimate word, a disciplined warrior. Others, as strong, persistent, strong. This is the simplest explanation. For us, it is enough to know that the word “Turks” is the name of numerous peoples, tribes and clans, their common name.

The Turkic language belongs to the group of the Ural-Altaic languages, close to the Finno-Ugric and Magyar-Hungarians. The Altai languages are Mongolian, Manchu, Korean and even Japanese, which have lost their closeness due to historical remoteness.

But basically, the source of all these languages is one - Old Altai. The Iranians, who had fought with the ancient Turks for almost a thousand years, distinguished between these two peoples: Iran and Turan, as evidenced by the great epic “Shahnameh” by Abulkasim Firdousi. The poem of Ferdowsi was written almost a thousand years ago, it tells about more ancient times, when the Saks defended Turan from the invasions of the Persian kings Darius and Cyrus.

101

The sandy steppes in the south of these territories connected fertile lands stretching from the Altai Mountains from east to west. Historians, considering the territories of Central Asia as the most ancient region of the settlement of the Turks, investigate them, distinguishing two regions - to the north and south of the Tien Shan. The region south of the Tien Shan is East Turkestan. The north of this territory covers the Altai Mountains, the Dzungarian Plain and the Irtysh River. In these territories dynamic, nomadic Turkic communities lived. Initially, depending on the territory, the Turks were engaged in farming, and with significant climatic changes they passed to cattle breeding. To find pasture for animals, they were forced to roam. This circumstance predetermined the semi-nomadic life of the Turkic peoples.

Some scientists engaged in the study of Turkic history, relying on Chinese sources, attributed the foot of the Altai Mountains to be the “homeland of the Turkic peoples”. According to the famous Turkologist V.V. Radlov [11] , this territory covered the region of modern Mongolia to the East of the Altai. Based on the similarity of the Turkic and Mongolian languages, Gustaf J. Ramstedt assumed that the Turks originated from Mongolia. The well-known expert on the Turkic history in Central Asia V.V.Barthold also attributed the region to the territory of Mongolia to the homeland of the Turkic peoples. Today, these views are outdated, and the area in question needs to be expanded. Linguistic and archaeological research shows that the birthplace of the Turkic peoples stretched to the west of the Altai Mountains [12].

According to the famous Turkologist D. Nemeth, the homeland of the Turkic peoples should be sought on the territory of modern Kazakhstan, namely between the Altai and Ural mountains. During the archaeological and ethnographic studies conducted in the southern regions of Siberia and the Altai Mountains region, some results related to the ancient territories of the Turkic peoples were obtained. As it is noted in the work of S.V. Kiselev, “The Most Ancient History of Siberia” (1951), “cave painting” and archaeological finds found north of Lake Baikal, at the source of the Lena River and the Semirechye region, reflect the ethnic features of these places that have survived from ancient times [13]. According to historical sources, the first settlements of Turkic communities are the region of the Altai Mountains. The Turks living between the Tien-Shan and the Altai Mountains were counted among the Altai peoples.

The Turkic peoples inhabiting the territories of Central Asia were forced to leave these lands due to changes in geographical and social conditions of life. In the new territories, the Turks founded many independent states. It is not known for certain how long the first migration flows of the Turks dates from, but it is believed that it covers the beginning of the first millennium BC. As a result of a major resettlement, the Turks, passing through the south of the Caspian Sea and the Iranian Highlands (some of them remained in Iran), descended into Mesopotamia, and from there invaded Syria, Egypt, Anatolia and the islands of the Aegean Sea.

Here, in different periods of history, independent Turkic states were founded: the Seljuk State, the Seljuk Sultanate, the Ottoman Empire and the Republic of Turkey. By the end of the 4th century, the Turks, passing through the north of the Caspian Sea, migrated from Northeast Asia to Eastern Europe. Over time, they settled in Central Europe, the Balkan Peninsula and the valley of the Danube River. Turkic states were also subsequently established in these territories. The movement of the Turkic peoples to the east, which began in the 2500s BC, lasted for a long time with certain interruptions.

The Turks who settled in the modern regions of China - Shaanxi and Gansu - brought their culture and civilization to these lands and for a long time held power in China in their hands. The Shang dynasty, which founded the Shang State, was destroyed by the Zhou dynasty (Chow), descended from a Turkic family (1050–247 BC). Over time, gaining strength, the Zhou Dynasty founded a political union, which is considered the beginning of Chinese history. Turks who migrated to the north settled on the fertile pastures of Siberia. However, there is no exact information about when the Yakut and Chuvash Turks came to these territories. The movement of the Turkic tribes from Central Asia began in the first centuries of history and lasted until the end of the Middle Ages. Some Turks did not leave their homeland at all and lived in the valleys of the Syrdarya, Amudarya, Ili, Irtysh, Tarim and Shu rivers. Over time, large states were formed on these lands, which demonstrated significant development in the cultural and civilizational sense.

Summing up, we can say that - Turks are one of the most ancient and permanent peoples in world history. This is a large national community, whose history goes back over four thousand years. Its territories of settlement cover Asia, Europe, and Africa. The first settlements of the Turkic peoples is the plateaus of Central Asia. This is a vast territory stretching from the Khingan Mountains in the east to the Caspian Sea and the Volga River in the west, from the Aral-Irtysh watershed in the north to the Hindu Kush mountain system in the south. The plateaus of Central Asia were predominantly spacious steppes. Fertile territories

102

were located from the northern parts of the Caspian and Aral Sea and the Lake Balkhash to the Khingan Mountains.

The development of culture is unthinkable without knowledge of its history and a certain attitude towards it. The era of chronology, if it is not borrowed, marks the beginning of the historical process of ethno genesis, that is, from this date the existence of a given people begins, everything that happened before, for a given people will be a prehistory.

Rеfеrеnсеs

1.Гумилев Л. Н. Три исчезнувших народа // Страны и народы Востока. М., T. II. C. 105

2.Julien S. Document historiques sur les Toukiue (Turcs). JA, 1864. Vol. 3, 4. PP. 327 – 328.

3.Clauson G. Turks аnd wolves // Studia Orientalia. XXVIII. Неlsinki. 1964. РР.1-22.

4.Бичурин Н.Я. Собрание сведений..., Т.I. С.237

5.Macoudi. Les prairies d'or. Paris, 1861. I. Р.289

6.Liu Mautsai. Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-T'trken. Bush I - II. Wiesbaden, 1958. P.5.

7.Гумилев Л.Н. Алтайская ветвь тюрок-тугю // СА. 1959. N I. С.105; Артамонов М.И. История хазар. Л.. 1962. С.104.

8.Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности // Живая старина. Х, 1896

T. IV. C. 5.

9.Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. – Л., 1952. Т.I. С.153.

10.Сhavannes E. Documents sur les Tou - kiue (Turcs) Occidentaux // Сборник трудов Орхонской экспедиции. СПб, 1903. Вып.VI. P .61.

11.Radlov V.V. Die altturkischen Inschriften der Mongolei (Древнетюркские надписи Монголии), вып. 1 и 2. – СПб., 1894, 1899.

12.Бартольд В.В. Из прошлого турок. – Пг., 1917;

13.С.В.Киселев. Древняя история Южной Сибири. // МИА № 9. М.- Л.: 1949. 364 с. Часть третья. Сложение государств.

Исак Ә.С.

Сулейман Демирель атындағы универсететі « Қазақ тілі және әдебиеті» мамандығының 1-курс магистранты

Б. СОҚПАҚБАЕВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМНЫҢ БАЛА ПСИХОЛОГИЯСЫ АРҚЫЛЫ БЕРІЛУІ («МЕНІҢ АТЫМ ҚОЖА», «БАЛАЛЫҚ ШАҚҚА САЯХАТ»)

Аннотация. В статье проведен всесторонний анализ сочинений блистательного представителя казахской детской литературы, писателя Б.С. Установлено влияние писателя на психологию ребенка, путем исследования мастерства писателя доносить мысль, национальную ценность и свойственной казахскому народу культуру.

Abstract. The article conducted comprehensive analysis of the writings of the brilliant representative of the Kazakh children's literature, the writer Berdibek Sokpakpayev. Through the study of the writer's skill to voice the thought, national value and culture characteristic of the Kazakh people, the influence of the writer on the psychology of the child has been identified.

ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін қазақта балалар әдебиеті деген ұғым бола қойған жоқ. Оған қарап, қазақта балаларға арналған рухани қазына жасалмаған екен деп ойлауға болмайды. Қазақтың бай ауыз әдебиеті, халық әдебиеті, жыраулар поэзиясы – тұнып тұрған балалар әдебиеті. «Қазақ балалар әдебиетінің атасы» саналатын Ыбырай Алтынсарин, қазақтың көрнекті тұлғасының ізін жалғастырушы Бердібек Соқпақбаев – қазақ әдебиетіне соғыстан кейінгі жылдары өзінің шоқтығы биік көркем туындыларымен танылған талантты жазушыларының бірі. Шығармашылық жолын өлең жазудан бастаған жазушының прозалық туындылары нәрлі де мағыналы идеясымен, тілдік-стильдік, поэтикалық құнарлылығымен оқырманын еріксіз баурайды. Әсіресе оқырман үшін суреткердің балалардың күнделікті тұрмысын, іс-әрекеті мен мінез-құлқын әсерлі суреттейтін «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа саяхат» повестерінің орны ерекше. Себебі қарымды қаламгер балалар психологиясын терең сезіну арқылы өзі сомдаған образдарды барынша шынайы жеткізеді әрі шығармадағы әрбір кейіпкер бір-біріне ұқсамайтын қайталанбас даралығымен ерекшеленеді. Бұл орайда профессор Қ.Ергөбектің мына пікірімен келіспеске болмайды: «Көркем шығарманы өмірдің өзі деп қарайтын, солай қабылдайтын бүлдіршіндердің көңіліне қаяу салмау үшін оларға арналған

103

көркем шығармада иненің жасуындай жасандылық болмауы шарт. Бар ойыңды бала мінезіне құрып жеткізуің керек» [1. 171]. Расында да бала көркем шығарма арқылы өзін, өз өмірін таниды. Сонымен қатар, талантты жазушы Б.Соқпақбаев шығармаларының сонылығы туындыдағы суреттелетін оқиғалар желісінің жазушының өз өмір шындығымен астасып жатуында десек қателеспейміз. Академик С.Қирабаев: «Бердібек Соқпақбаев – қазақ әдебиетінде өзіндік өрнегімен, шындықты қарапайым әңгімелеу арқылы мөлдіретіп, көз алдында жайып салатын, кейіпкерлерді даралау мен психологиялық бейнелеудің де өзгеше бір жолын тапқан талантты жазушыларымыздың бірі еді. Жасынан өмір талқысын көп көрген адамның өмірбаяндық деректері оның шығармаларына арқау болды. Ол сол көргендері мен сезінген дүниесін Ұлы Отан соғысы мен одан кейінгі ауыр кезеңнің шындығына сәйкес жаңартып, ой елегінен өткізіп, типтік орта шындығына лайық типтік бейнелер арқылы аша білді» [2. 461], – деп жазады. Яғни балалар әдебиетінің классигі өзінің өмірлік тәжірбиесін шығармаларында ұтымды пайдалана отырып, халқымыздың басынан кешкен қиынқыстау кезеңін көз алдымызға әкеледі. Жазушының балалық шағы ашаршылық, ұжымдастыру науқанымен, ал жасөспірім шағы сталиндік қуғын-сүргін мен соғыстың зұлматты жылдарымен тұспатұс келді. Сондықтан да Б.Соқпақбаев шығармаларында баяндалатын оқиға, сюжет желісі, шығармадағы әрбір деталь, эпизод, штрих оқырман жүрегіне жол тауып, көпшіліктің ықыласына бөленді. Яғни «Өмір шындығынан өнер туындысын жасау – аса күрделі творчестволық процесс. Бұл секілді күрделі шығармашылық процестегі шынайы көркемдік шешім немесе сол шешім аясындағы сәл ғана сәтті өзгерту, ойдан қосу мен толықтыру шығарманың ажарын ашып, тіпті оны жақұттай жарқырататын болса, орынсыз шешім немесе сәл кемшіліктің өзі шығарманың эстетикалық мазмұнына үлкен нұқсан келтіреді» [2. 327]. Міне, қаламгердің өмір шындығын қаз-қалпында суреттеуі және оны бүгінгі күн биігінен тәуелсіз санамыз бен ұлттық дүниетаным тұрғысынан көрсете білуі оқырманды ерекше баурап, шығарма иіріміне еріксіз үйіріп әкетеді.

Балалар болмысын бар жан-тәнімен терең сезіне білген жазушы бал дәурен шақтың тәтті сәттерін бұзбай, еріксіз езу тартқыза отырып, оқырманына келелі ой айтады, балалардың қабылдауына жеңіл етіп жеткізеді. Яғни жазушы туындыларында балаларға арналған шығармалар үшін ең маңызды шарт

– юмор бар. Автор балаға тән әдемі юмор арқылы оқушы жанына ізгілік дәнін себеді. Бұл қос шығармадағы келісті юмор балаларды көңілдендіру мақсатында емес, керісінше тәрбиелеу үшін күлдіреді. Себебі юмор арқылы бала өскенде кез келген қолайсыз жағдайдан шығуға, өмірдегі ұсақтүйек кикілжіңдерде сыр білдірмей, өзін жоғары ұстауға үйретеді.

Сонымен жазушы сомдаған Қожа, Жантас, Жанар, Сұлтан, Майқанова, Тоқмолда директор, әже, ана бейнелері қазақ әдебиетін ұлттық колорит пен ұлттық мінез тұрғысынан байытып қана қоймай, халқымыздың қаймағы бұзылмаған қазақы тәрбиесін дамытуға қосылған өлшеусіз үлес екені даусыз. Сондықтан да қаламгердің даңқын асырып, оқырманына сүйікті еткен «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа саяхат» повестері өзінің көркемдік қуатымен қатар жас ұрпақ бойына ізгі қасиеттерді сіңіртуде тәрбиелік мәні зор өлмес туындылар деп есептейміз. Б.Соқпақбаевтың аталған шығармаларындағы суреттелетін оқиғалар желісі, авторлық баяндау жүйесі, кейіпкерлерінің табиғилығы жазушының биік талғамы мен көркемдік көкжиегінің кеңдігін танытады. Жазушы бірінші жақтан баяндау тәсілін ұтымды пайдалана отырып, қазақ тұрмысын, халқымыздың басынан кешкен қиын-қыстау күндерін жеріне жеткізе суреттейді. Суреткерді қанша жерден «балалар жазушысы», «жеткіншектер психологиясын терең меңгерген қаламгер» дегенімізбен, Б.Соқпақбаев шығармашылығы ересектер үшін де аса құнды, тартымды, әсерлі туындылар екені ақиқат. Себебі жоғарыда айтқанымыздай, қаламгердің зерттеу жұмысымызға арқау болып отырған «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа саяхат» повестерінде қызығы мен шыжығы мол балалық шақтың ұмытылмас тәтті елестері, ауыл өмірі суреттелуімен бірге өткенімізден хабар берер тарихи атрибуттарға бай штрихтар мол кездеседі.

Жазушының бітімі бөлек «Менің атым Қожа» повесінің эпилогынан бастап-ақ дарабоз қаламгер қазақтың ешбір ұлтқа ұқсамайтын өзіне тән этнографиялық болмысын көрсетеді. Мәселен, повестің басындағы: «Менің атым... Атымды айта бастасам, тілім таңдайыма жабысып қалғандай болады да тұрады. Адамның атының сүйкімді болуы да зор бақыт па деймін. Мәселен, Мұрат, Болат, Ербол, Бақыт деген аттарды алып қараңдаршы. Айтуға да ықшам, естір құлаққа да жағымды. Әрі мағына жағынан да, қазақ тілінен сабақ беретін Майқанова тәтейше айтқанда, бұлар жоғары идеялы есімдер. Мұндайлар өз атын кәдімгідей мақтаныш көріп, біреумен таныса қалса, мәнерлеп, көтеріңкі дауыспен айтады. Ал енді айтуға да, естуге де қолайсыз есімдер бар» 3. 7 , – деп келетін жолдардан қазақтың ат қою дәстүріндегі ислам дінінің ұшқындары аңғарылады. Асыл дініміз исламда балаға көркем есім

104

беру аса маңызды шарттардың бірі саналса, қазақ танымында баланың есімі оның тағдырына әсер етеді деген қазақы сенім қалыптасқан. Шығармадағы мұндай антропонимдік мәліметтер қазақтың этностық мәдениетінен бөлек автор тудырған әдеби туындының стильдік, образдылық мәнін аша түскен. Халқымыздың өзіне тән ұлттық болмыс-бітімін, рухани-мәдени құндылықтарын көрсететін мұндай этнографиялық өрнектер Б.Соқпақбаев шығармаларында молынан кездеседі. Мұнан тек жазушының қабілет-қарымы ғана емес, халықтың рухы, халықтың жаны айқын сезіледі. Автор «Менің атым Қожа» повесінде адамгершілік, әдептілік, тәлім-тәрбие сынды ұлт болашағы үшін маңызды мәселелерге мән беріп, салт-дәстүр, әдет-ғұрып қағидалары ұлттың мәңгілік мұраты деген дәйекті ойға жетелейді.

Повестегі айрықша көзге түсетін әрі ұлтымыздың бірегей менталитетін көрсететін элементтің бірі

– әже образы. Қанша жерден сотқар, тентек Қожа атанғанымен мейірімі мол, дана әжесі үшін Қожадан асқан ақылды, білімді, зерек бала жоқ. Бұл да «бала – балым, немере – жаным» дейтін қазақ әжелерінің ешбір ұлт қайталай алмайтын дархан көңілін, халқымыздың ұрпақ жалғастығын ерекше қастер тұтқан мұрагерлік феноменін көрсетеді. Шығармадағы: «Ауыз үйде әжем күбі пісіп тұр екен. Ертеден қара кешке бір тыным алмайтын бейнетқор әжем-ай. Күмпілдетіп піскенде, қарашы, күбінің түбін түсіре жаздайды. Орамалы сырғып желкесіне түсіп кеткен. Көпті көрген бурыл басы бусанып,

тер иісі келеді» 3. 28 , – деген жолдар өнегесі мол бейнетқор нағыз қазақ әжелерінің бейнесін көз алдыңа келтіреді.

Жалпы қазақ әдебиетінде өзі дана, сөзі дара әжелер, аналар бейнесіне арналған шығармалар баршылық. Нақтырақ айтқанда, фольклордағы Ұмай ана, Еділ-ана, Домалақ ана, Қарашаштан бастап Шоқанның әжесі Айғаным, Абайдың әжесі Зере, М.Әуезовтің әжесі Дінәсіл бейнелері дәстүрлі қазақ қоғамындағы тағылымды тәрбиенің таусылмас қайнар көзі, таптырмас үлгісі болып саналады. Халқымыздың біртуар, дара перзенттерінің тұлға ретінде қалыптасуына оларды тәрбиелеп өсірген әжелерінің еңбегі ұшан-теңіз. «Менің атым Қожа» повесінде де сүйген жарын соғыс жалмап, жастай жесір қалған Миллат ана мен бауыр еті баласынан ажырағанымен әулетінің түтінін өшірмей, жалғызынан қалған тұяғы қара Қожасын әлпештеген нар әженің әрекеті көркем суреттелген. Шығармаға нәр берген зор жетістік те жазушының ұлттық дүниетаным, қазақы мінез бен салтдәстүрге айрықша мән берген авторлық ұстанымы десек қателеспейміз.

«Әжем менің қызық адам. Тұрмыстың қарапайым қағидасына бұдан жүйрік кісі осы ауылда сірә де табыла қояр ма екен. Сөйте тұрып, ол көп мәселе жөнінде сәбидей аңқау».

«– Құдай жоқ болса, дүниені кім жаратады? – деп сұрайды әжем.

–Дүниені ешкім де жаратқан жоқ, өзі жаралды.

–Сен, немене, сонда қасында қарап тұрып па едің, дінсіз неме?

–Қарап тұрғаным жоқ, кітаптан білем.

–Ал адамды кім жаратты?

–Адам маймылдан жаралған.

–Тәйт, сандалған неме. Сандалмай, бар онда ана ормандағы маймыл әке-шешеңе.

Әжем екеуіміздің ғылыми таласымыз әрқашан осындай алауыздықпен бітеді» сонда, 32 . Шығармадағы бұл үзінділер арқылы қазақ отбасындағы бала тәрбиелеудегі әженің орны әсерлі суреттеледі. Қожа мен әжесінің арасындағы диалогтық тәсіл арқылы автор сыры терең қазақы тәлім мен ислами-имани құндылықтарға назар аудартады. Университет бітіріп, том-том кітап оқып, ғылыми диссертация қорғамаса да, тұла бойындағы тұнған кемелділікті, парасаттылықты, имандылықты, адамгершілікті ұрпағының бойына сіңіртуді көздеген көнекөз қазақ әжелерінің айшықты бейнесін жасайды. Сонымен қатар балдай тәтті немересін жанынан артық жақсы көретін қазақ әжелерінің ерекше мейірбан балажандылығы да жазушы ұстанымынан тыс қалмайды. Шығармада ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық психологиямен қатар қазақ отбасындағы «әжелер тәрбиесінің» мәні айрықша екені шынайы баяндалады. Автор қазақ болмысындағы ата мен әже тәрбиесінің нағыз халықтық педагогика екендігіне оқырманның көзін жеткізеді. Жазушы адам жанының, бала табиғатының сан түрлі компоненттерін суреттеу арқылы нағыз қазақы, ұлттық бейнелер жасай алған.

Белгілі зерттеуші Ш.Ахметов: «Балалардың психологиясына зерттеу жасағанда, олардың ойлау, түсіну қабілеті суреттеліп отырған оқиғаның, көркем образдың нақтылығын, дәлдігін өз өмірінің айналасынан алуды қажет етеді» [4. 96], – деп жазады. Расында да Б.Соқпақбаевтың қай шығармасын

105

алсақ та, бала психологиясының қыры мен сырын жетік меңгергендігін байқаймыз. Жазушы сол арқылы халқымыз ерекше қастерлеп, кие тұтқан ұлттық құндылықтарымызды барынша тартымды етіп жеткізеді. Өз тақырыбының кілтін тапқан қаламгердің балдырғандардың ойы мен мінезін түйсінуі соншалық, шығармадағы әрбір эпизод-штрихтар жас оқырманның ғана емес, ересектердің де санасын еріксіз баурап алады. Жазушы шығармаларын оқыған кез келген оқырман туындыдан өз бейнесін табары сөзсіз. Балалар әдебиетіндегі шоқтықты шығармалары арқылы қалың оқырманның құрметіне бөленген автор «Менің атым Қожа» повесінде Қожаның сотқарлығы мен бірге оның ақылды тентек екендігін нәрлі тілмен нақтылы детальдар арқылы көрсетеді. Шығармадағы Қожаның ішкі монологы арқылы берілген: «Ex, қайран әкем! Егер сен тірі болсаң, мүмкін, мен бұдан гөрі басқадай болар ма едім. Кім біледі, жер-әлемді шулатып, сотқар Қожа атанып жүргенім әкесіз жетім

өскендігімнен де шығар» 3. 88 , – деген жолдар кейіпкердің әкеге деген ыстық сағынышымен бірге қазақ отбасындағы әке тәрбиесінің қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді. Автор ішкі монологтың персонаждық түрін мақсатты түрде пайдалана отырып, Қожаның жан дүниесіндегі күйзелісін, ішкі арпалысын сипаттайды. Жазушы кейіпкерінің іштегі жан толғанысын бейнелеумен қатар оның қандай адам екендігін қоса танытады. Бала да болса өзінің кемшілігін мойындап, бойындағы теріс қылықтарды әке тәрбиесін көрмей өскендігімнен болар деп шамалауы шын мәнінде Қожаның нағыз адами қасиетін байқатады. Расында да, халқымыз ана мейірімі баланы тым есіртіп жібергенде, әкенің салмақты сөзі ауадай қажет деп отбасындағы ер адамның орны мен бала тәрбиесіндегі әкенің рөліне айрықша мән бере қараған. Жазушы осы бір қазақы танымның өзектілігін кейіпкерінің ой ағыны арқылы жеткізеді. «Жоқ, менің мамам күйеуге шығуы мүмкін емес. Ол бізді еш уақытта да тастамайды. Ол ақылды, тәрбиелі адам. Ауылдың үлкен-кішісінің бәрі бірдей алдынан қия басып өтпей, хан көтеріп, құрметтеп тұратыны да сол мінезінен емес пе. Онсыз мамамды екі

бірдей сайлауда қатарынан аудандық советке депутат етіп сайлар ма еді» сонда, 123 . Бұл да Қожаның ішкі даусы арқылы берілген автордың логикалық ойының пайымдылығын көрсетеді. Жазушы өзге ер адамнан анасын қызғанған Қожаның жасөспірімдік кезеңге тән балалық болмысы мен не нәрсені болса да тереңінен ойлайтын зеректігін байқатады. Сонымен қатар адами қалыппен, табиғат заңына сүйене отырып қарар болсақ, Қаратайды да жазғыра алмаймыз. Себебі бабаларымыздың «жарты жолда атың, орта жолда жарың өлмесін» деген даналығы бірі жесір қалған әйел, екіншісі қосағынан айырылған міскін ер адамның бір-біріне демеу, сүйеу болуының несі айып дегенді меңзейді. Автор тағы да «екі жарты бір бүтін» деген халық нақылын еске салады. Қожа да өзінің әкесінің тірі болып, анасының жалғыз басты ана болмаған қалайтын еді. Оны мына мысалдан көреміз: «Егер оның күйеуі, яғни менің әкем тірі болса, Қаратай ұятсыз мамама әзеуреп сөз айтпақ түгіл, оның маңынан жүре алар ма еді..» [сонда, 178] Және жазушы Қожаның бойындағы тентек қылықтарға үлкендердің жіберген ағаттығы әсер еткенін шынайы детальдар арқылы жеткізеді. Майқанованың жолдаманы оқу үлгерімі нашар Жантасқа беруі, яғни педагогикалық іс-әрекеттегі объективтіліктің болмауы баланың тәрбиесі мен мінез-құлқының өзгеруіне әкеп соғады. Қаламгер Қожа мен Жантас, Қожа мен Майқанова арасындағы конфликт-қақтығыстар мен Қожаға әкесі жайлы жылы естеліктер айтқан Сәйбек қария, әже мен немере образдары арқылы балалар психологиясын терең суреттей отырып, қазақтың ұлттық менталитеті мен мінез-құлқын, таным-түсінігін жан-жақты баяндайды. Сәйбек қарияның Қожаның әкесі жайлы айтқан пікірі Қожаны біраз ойландырып, алысқа жетелейді: «Сәйбек менің қасыма келіп отырды,- Әй, Қожа. Сенің әкең марқұм азамат еді ғой. Оған тартсаң, директор түгіл, одан үлкені боласың» [сонда, 224]. Дала философиясындағы әке тәрбиесі мен бүкіл тектіліктің, кемеңгерліктің алтын діңгегі саналатын әже образы асқан сүйіспеншілікпен суреттеледі.

Автордың балалар әдебиетіне арналғанымен өз өмір жолын, тағдыр тауқыметін бейнелей отырып, қазақ қауымының бүкіл философиясы мен ұлттық болмысын барынша ашып көрсететін тағы бір шоқтықты шығармасы – «Балалық шаққа саяхат» повесі. Туындыда қарапайым ғана ауыл өмірі мен ауыл балаларының мінез-құлықтары, сонымен бірге ашаршылық, ұжымдастыру зардаптары сынды тарихи шындықтар суреттеледі. Аталмыш шығарманың құндылығы – жасөспірім балалардың тұлға ретінде қалыптасуына, тағдыр жолында кезіккен қиындықтарға мойымай, күресе білуге және ұлттық құндылықтарды қастерлеуге баулитын танымдық-тәрбиелік қуатында десек қателеспейміз. Себебі жазушы өз басынан өткен аштық, жоқшылық, жетімдік, өгейлік сияқты өмірлік факторларды шынайы кестелей отырып, жастардың оқу-білімге, ағартушылыққа, ұлтжандылыққа деген

106

көзқарасын қалыптастырады. Әсіресе, «Балалық шаққа саяхаттағы» кішкентай інісі Тұрдыбектің тағдырын суреттейтін ауыр атмосфера оқырманның жан-жүйесін босатып, көзге еріксіз жас алдырады. Жазушы жас босанған анасының жоқшылық, кедейшілік салдарынан дұрыс күтіне алмай, науқасқа шалдыққан күйін, сол ауруынан айыға алмай ақыры көз жұмғанын, аштықтан сүт шықпаған анасының омырауынан талғажау таппай шырылдаған сәби үнін, жас сәбидің өгей шешеден көрген қорлығын нағыз қазақы тілдік қуатпен дәл бейнелеген. Повесте өгей шеше Күмістің қатыгездігін жазушы:

«Қара бұлттай қалбиған мынау Күміс

Соғады Тұрдыбекті гүрс-гүрс» 5. 379 , – деп балалық әсермен жазған өлең жолдары арқылы жеткізеді. Осы бір балаға жаны ашымайтын тасжүрек әйелдің кесірінен кішкентай Тұрдыбек еңбектеп жүріп отқа да күйеді, шоққа да түседі, одан қалды сауатсыз, мейірімсіз дәрігерлердің салдарынан қолдары бір-біріне бірігіп, ақыр соңы мешел болады. Автор інісі екеуінің қаталдыққа толы тағдыр жолдарын баяндай келе, жалпы жас ұрпаққа мынадай насихат айтады: «Балалар, жас достарым! Мынау қатал дүниеде әкесі не шешесі өліп жетім қалу секілді бақытсыздық әркімнің-ақ басында кездесуі мүмкін. Ол секілді жаны жаралы балалар, мүмкін, араларыңда бар шығар. Сендер қанша араз болсаңдар да оларға жетім деген тажалдай суық сөзді айтпаңдар. Ұр. Соқ. Төбелес. Тіпті, етінен ет кесіп ал. Ал бірақ әлгіндей деп тілдеме. Тағдыр онсыз да аямаған аяусыз жазалаған бейшараның адамшылдық менмендігін жетім деген сөз біржолата жер етіп, таптап кететінін сендер ұғыңдар! Аяңдар!» 5. 497 . Осы бір үзіндіден шығарманың тәрбиелік қырымен қоса психологиялық, философиялық күрделі ой астарын ұғамыз. Автор тағдыр талайы онсызда аз сынамаған жетім балалардың көңіліне тиіп, олардың жаралы болған жанын одан әрі жаншымауды өсиет етеді. Ойын балаларының бір-бірімен жанжалдасып қалғанда, үлкендерден естіген мұндай ауыр сөздерді айтып салуы бала психологиясына қаншалықты әсер етіп, оның тұлғалық қалыптасуына зардабын тигізетінін меңзеген тебіреніске толы сөзі шығарманы оқыған әрбір оқырманға ой салары анық. Сонымен қатар Тұрдыбектің өзі хал үстінде жатса да, ауруханаға артынан әкелген жылы жұмсақ тәттілерді өзі жемей ағасына сақтаған мейірбан бауырмалдығы қазақ отбасындағы ұлттық тәрбие ерекшелігін көрсетеді. Шығарманың әр тарауында жазушы заманның қаталдығын, бесіктен белі шықпай жатып көрген зәбір-жапасын, жоқшылық қамытын жекелеген оқиғалар мен нақты эпизодтар арқылы сенімді суреттейді. Автор-нарратор жоқшылық, кедейшілікте өткен балалық шағының ұмытылмас елесін боямасыз бейнелей отырып, сол қиын күндері үшін жеңіл юмор, зілсіз әжуа арқылы әкесіне деген назын да жеткізеді. «Ал менің жалқау әкем дүниеге кім болып келуді, тарих үшін қай таптың өкілі болу артық екенін ерте білген. Міне, осы үшін де әкеме риза едім. Ыдыеке, жарайсың!» [5. 483]. Жазушы осы бір астарлы ащы мысқыл арқылы «барды да, жоқты да тек Тәңірінен күткен» әкесінің әлжуаз, бойкүйездігі олардың жұрт қатарлы өмір сүрулеріне кедергі болғанын жеткізеді. Автор «заманы түлкі болса, тазы болып шалған» Жылқыбай сынды пысықайлардың балалары мен өзін салыстыра отырып, тағы да отбасындағы ер адамның ықпалын, оның бала болашағына әсерін көрсетеді. Дегенмен, тұрмыс тауқыметі қаншалықты жанын қинаса да, шығарма кейіпкері сәулелі өмірдің шуақты күндерінен үміт үзбей, жақсылыққа сенеді. Өмірдің қандай талқысына түссе де, әйтеуір алдынан қайырымды, адал жандар кездесіп отырады. Автор қиын заманның қыспағына қарамастан жаман жолға, оңай олжаға көз тікпей мақсатына жетеді. Бүгінгі заман жастары тәрізді болмашыға бола бойкүйездікке салынып, ұрлық-қарлық, кісі тонау, адам өлтіру сынды оспадар әрекеттердің шетін де көрмейсің бұл шығармадан. Міне, автор-баяндаушы өзінің рухани жетілу, кемелдену жолын суреттей отырып, өткен дәуірдің ақиқат шындығын әдебиетімізде жүйелі түрде сөз етеді. Яғни «Балалық шаққа саяхат» повесі – отызыншы жылдардағы қазақ халқының ауыр тұрмысын, тарихи-әлеуметтік оқиғаларды күллі қарама-қайшылығымен қоса көрсететін, нақты ғұмырбаяндық деректерге құрылған әдеби көркем туынды. Дегенмен жазушы баяндауындағы пессимистік сарынның басымдығы жөнінде ғалым А.Нұрқатов былай дейді: «Мұнда автор ұнамсыз жәйттерді, өмірдегі және адамдардың басындағы көлеңкелі күйлерді тәптіштеп, қазбалап суреттеуге үйір-ақ. Автордың назары ауа беретін – ылғи бір жұтаңдық, тапшылық, қолқысқалық» [6. 390]. Қалай десекте, Б.Соқпақбаев тарихи-әлеуметтік шындықты өз өмір жолымен қабыстыра отырып, келелі көркем шығарма тудыра алған.

107

Қорыта айтқанда, Бердібек Соқпақбаев шығармаларындағы салт-дәстүр көріністері мен халықтық ұғымдардан өзге ру, жер-су атаулары да ұлттық танымды көрсететін негізгі атрибуттар болып табылады. Жазушының «Балалық шаққа саяхат» повесіндегі:

«Текестің суы арық емес пе? Бердібек балық емес пе!» [5. 253], –

дейтін жолдар таңнан қара кешке дейін суға шомылып, жидек теріп жүретін ауыл балаларының бейнесін көз алдыңа әкелсе, екіншіден автордың бүкіл қуаныш-қайғысының, көңіл түкпіріндегі сыры мен жырының куәсі болған туған топырағының киесін сезінеміз. Қаламгердің алғашқы бала махаббатының куәгері, тағдырындағы әр түрлі қиын-қыстау күндерінде жұбаныш болған Текес өзенін автор өзіндік көңіл-күйімен егіздей суреттейді.

Түйіндеп айтқанда, әр қаламгер өмір құбылысын әрқилы қабылдайды, өмірлік фактілерді өзінше пайымдайды. Осылайша тарихи өмір шындығы мен көркем шындық арасында күрделі құбылу процесі жүзеге асқанда ғана шығарманың көркемдігі арта түседі. Белгілі қаламгер Бердібек Соқпақбаев та қазақтың ұлттық психологиясына сызат түсірген замана шындығын жасөспірімдер бойына жинақтау арқылы қазақтың қалжыраған тарихының болмыс-бітімін жан-жақты бейнелейді. Жазушы өзі сомдаған кейіпкерлерінің әрқайсысынан қайталанбас дара характер туғызады. Бұл жазушының образ жасаудағы палитрасының байлығын, суреткерлік шеберлігін айғақтайды. Автор балалардың жан дүниесіндегі сезім күйін жетік меңгеріп, оны көркем туындысында сәтті қолдана отырып, туған халқының болмыс-бітімін, ұлттық ерекшелігін, рухани байлығын әдеби ескерткіштері арқылы келер ұрпаққа аманаттайды.

Осы орайда, профессор Т.Тебегеновтің: «Әдеби шығарма – өткен мен бүгінді, болашақты тұтастай елестететін өзекті мәселелерді қамтитын көркемдік-эстетикалық тағылымы мол халық дүниетанымының айнасы» [7. 13], – деген тұжырымы көркем мәтіннің өлмес рухани қазына екендігін дәлелдей түседі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Ергөбек Қ. Қазақ балалар әдебиеті мәселелері. Алматы: «Өркениет», 2003. – 367 б.

2.Қирабаев С. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін] /Т. 1 / ред. Б. Үсенбаев. – Алматы: «Қазығұрт», 2007. –

456 б.

3.Соқпақбаев Б. Таңдамалы шығармалары: 3 томдық. Алматы: 2014. – 375 б.

4.Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. Алматы: «Мектеп», 1965. – 326 б.

5.Соқпақбаев Б. Таңдамалы. Роман, хикаяттар, әңгімелер. – Алматы: «Қазақпарат», 2018. – 1116 б.

6.Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр: зерттеулер, мақалалар. – Алматы: «Жазушы», 1980. – 310 б.

7.Тебегенов Т.С. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. – Алматы: «Білім» 2001. – 332

б.

Мүтиев З.Ж., ф.ғ.к., доцент, Мұханбетова Ж.Ө., магистр

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Орал Қ., Қазақстан

ҚАЙЫР БЕКТҰРҒАНОВ ПРОЗАСЫ: ТАРИХИ ТАНЫМ, КӨРКЕМДІК СИПАТ

Аннотация. В статье рассматривается ряд произведений талантливого писателя, публициста Каира Бектурганова. Анализируются произведений о жизни простых людей, о вечных ценностях семьи, о отношениях между нашими предками и молодыми поколениями, о негативных ситуации в обществе, о чувствах. Рассматривается мировоззрение персонажей, их нравственные ориентиры.

Ключевые слова: казахская проза, роман, малый жанр, рассказ, тема, идея, мастерство, художественный образ, бытие героя, духовная ценность, человеческое бытие

Annotation. The article deals with a number of works by a talented writer, publicist Kaiyr Bekturganov. Provides analysis the works about the life of ordinary people, the eternal values of the family, the relationship between our ancestors and the young generations, about the negative situation in society, about feelings. Considers the worldview of the characters, their moral compass.

Key words: kazakh prose, novel, small genre, story, theme, idea, skill, artistic image, being a hero spiritual value, human being

108

сәтке жалт бұрылып, Бабаназар терегіне көз салып еді, алып тірлік иесі аспанмен таласа маңғаз тұр екен» [3, 32 б.].

Автор бұл әңгімесі арқылы өмірде кездесетін не түрлі қиын жағдайларға ет қызуымен асығыс шешім шығарғаннан гөрі, жан азабының шоғын бірден сөндіре алмасаң да байыппен саралап көру қажеттігін жеткізгісі келеді.

Жазушының «Ескерткіш» әңгімесі Отан соғысына қатысқан, Могилев-Минск тас жолы үшін жүргізілген қызыл қырғын шайқастың қаһарманы, Кеңес Одағының батыры Темір Масинге арналады. Ротаны басқаруда асқан ержүректілік таныта білген батырмен балалық шағындағы алғаш кездесуін еске алған автор сол сәттегі өлшеусіз қуанышты сезімімен бөліседі. «Шіркін, біз де өскен соң қиянкескі шайқаста ерлік көрсетсек!» деп балапан қиялдарын көкке самғатқан балалардың елін қорғауға деген құлшынысы көңіл қуантады. Айларға жалғасқан ғаламат үлкен өрт қоршауында қалып бара жатқан жас қызды құтқарып өзі от құрсауында жанып кеткен батырдың ерлігі талай туындыға арқау болары анық. Автордың бұл әңгімесі де шын ерлердің ерлігін дәріптеуді мақсат етіп қояды.

Қайырдың «Бір ғасыр құпиясы» әңгімесі өмір шындығына негізделген. Жазушының әкесі Құрақ Бектұрғановтың Махамбет бабамыздың бейітін тауып бергендігі, осы арқылы асыл ердің ескерткішін орнатып келер ұрпаққа өшпес мұра қалдыруға септігін тигізгендігі мәлім. Аталмыш әңгіме «Артында қалған асыл сөзі жүзін кіреуке шалмайтын ақ алмас болып мәңгі-бақи санаңда сақталатын сол бір ғажайып жанды қария пір тұтатын» [3, 44 б.] – деген жолдардан бастау алады.

Ол ғажайып жан – саф алтынға бергісіз асыл ер Махамбет Өтемісұлы еді. Қарияның жан баласына ашпаған құпиясы өзі пір тұтатын адамның мүрдесінің қай төмпешіктің астында жатқанын білетіндігі екенін автор өткенге қайта оралдырып, болған оқиғаны бүге шігесіне дейін әсерлі сипаттайды. Қария мың тоғыз жүз отызыншы жылдың күз айында әкесі жапан түздегі ескі қорымға ертіп апарып, Махамбет қабірін көрсеткенін, ол жердің тарихымен таныстырғанын еске алады. Марқұмның сүйегін аштырып, қорлатпауды тапсырған, шартты мезгіл жеткенше бұл құпияны жасырын ұстауға уәдесін алған әке аманатын жерге қалдырмауға тырысқан бала қартайған шағында Қабанбай – Қарақалпақтағы ескі қорымның күн батыс бетіндегі ескі қорымдарға қарай жол тартады. Жанына қазақтың белгілі әдебиетші-ғалымдарын, атышулы ақынын, партия комитетінің бірінші хатшыларын ертіп қорымға қарай жылжыған қария «Жатырмысың, арыстаным? Сөзіңді күнде сағынған, аруағына табынған ұрпағың келді ғой бүгін басыңа!» [3, 51 б.] – деп тебіреніп келеді. Ақынның жалынды жырларын жатқа оқыған қария бойынан үлкен жүк түскендей ерекше сезімге бөленеді.

Автордың «Екі әйелдің әңгімесі» туындысына қала орталығындағы үлкен алаңда кездесіп қалған Ұлжан мен Жұмабикенің әңгіме-сұхбаты негіз болады. Отбасының күйбең тіршілігімен күйіп жүрген екі әйелдің бір-бірінің сөзіне құлақ аспастан өз мәселелерін жарыса айтуын жиналып қалған әңгімелерін жарыққа шығарудың бір амалы екендігін аңғаруға болады. Сағат жарым уақыт бойы шүйіркелескен екеуінің қоштасқаннан кейін не жайлы естігендерін естеріне түсіре алмай, шер тарқатқандарына ғана разы болғандығы күнделікті тұрмыстан шынайы көрініс береді.

Жазушы қазіргі қазақ прозасында кең етек жайған шағын роман жанрында да қалам тербеді. Автордың «Қатқақ» романы көлемі ықшам болғанымен, айтар ойының биіктігімен, тарихқа қозғау салар сонылығымен, идеясының жаңашылдығымен ерекшеленеді. «Арман қанатында» және «Күрең өткел» аталатын екі бөлімнен тұратын романның негізгі идеясы – екі жастың кіршіксіз сезімімен қоса қазақ халқының тарихына, әдебиеті мен мәдениетіне үңілу, сол кезеңде орын алып жатқан биліктегі келеңсіздіктерді, Алматыдағы Желтоқсан оқиғасын жария ету арқылы ұлтына жанашыр жас ұрпақ бар екендігін таныту. Романдағы басты оқиғалар Ғалия мен Оралбек секілді кейіпкерлер арасында өрбиді. Алғашында әлі де нағыз ер ретінде қалыптасып үлгермеген, көңіл күйі жиі құбылатын, бірбеткей жігітті көрген Ғалия Оралбектің жас та болса көп білуге деген құштарлығына, сан түрлі саладан дерек мағлұматтар жинап, жоғары математика деп аталатын кереметті толық игеруге тер төгіп жатқан білімді азаматты байқайды. Оралбектің де алғаш кездесуден-ақ аңғарғаны өзімен тетелес студент қыздың сырт келбетінің ерекше сұлулығы мен тәрбиелілігі еді.

Автор кейіпкерлер арасында диалогтар өрбіту барысында түрлі мәселелерге қозғау салады. Оралбектің Ресейдің Волгоград жерінен Қазақстанға білім алуға келген Ғалияның орысша пікір алысқанына шамдануы, өз жерімізде бөтен тілде сөйлесе берсек, ана тіліміздің көсегесі ешқашан көгермейтінін, тілге құрмет көрсетпеу нағыз тексіздіктің, қансыздықтың айғағы екендігін жеткізуі тіл мәселесін жоғары көтеруге септігін тигізері сөзсіз. Одан әрі студент жігіт жалпы түрік атты ұлыстың,

110