87

Шындығында, тарихта түркі халқы дінге хазіреті Әлидің (р.а.) ұрпақтары ашқан осы бабтанқақпадан кіргендігі айтылады. Олай болса, «баб» сөзінің мағынасы ірілі-ұсақты елдер мен қауымды дін Исламға топ-тобымен енгізуді ұстанған батыр да, батыл әрі көреген, дана да әулие бабалардың қызметіне қарай бағаланып берілген атаулар, титулдар. Олар соғыссыз, қару-жарақсыз, яғни қан төгіссіз өздерінің тақуалығы, шынайы келбеті арқылы адамдарды Исламға дағуат етіп, оның қақ дін екендігін ұғындыра білген әзиздер болған. Мұны «баб» атын алған ұлы тұлғалардың өмірбаяндарына зер салғанда көз жеткізуге болады.

Тарихи шежірелерде Әли ибн Әбу Талиб ұрпақтарының құрметі ретінде «баб» сөзі кең қолданылған. Бұл жөнінде Ә.Марғұлан былай деген: «Кейде тарихи деректер мен халықтың қария сөздері, аңыз-әңгімелері бірімен-бірі өте қабысып жатады. Баласағұн, Талас, Сайрам, Отырар қалаларын билеген Қарахан Әулеттері туралы ерте заманнан жазылып қалған тарихи шежірелер бірталай. Сол шежіре бойынша Қарахан ұрпақтары Орта Азия халқына ислам дінін бірінші рет таратқан «ғазатшылар» тобынан саналып, олардың құрметті аты «баб» (баба), «ата», «әулие» деп аталатын болған» [5, 90 б.].

Қолдану мерзімі жағынан «баб» сөзінің қалыптасуы таба табиғиндардан кейінгі дәуір. Ол мезгілі жағынан солардан кейін келген жандарға қосылып жазылады. Яғни реті тұрғысынан таба табиғиндардан кейінгі дәуірлерде дүниеге келгендігін айғақтайды. Егер әр дәуірдің әлеуметтік жағдайын басшылыққа алсақ, онда бабтардың дәуірі Ислам тарихында дінді білім арқылы уағыздау кезеңін көрсетеді. Өйткені дінге жалпыхалық қылыштың жүзі, найзаның ұшымен күштеп енгізілген жоқ, дін – Исламның қақ, Пайғабарымыз (с.а.у.) оның елшісі, ал қасиетті Құран Кәрім қағидасы жазылған кітап екендігін ұғынғандықтан көпшілік жұрт бейбіт жолмен, қарусыз өз қалауларымен енгендігін аңғартады. Бұл жолда қызмет еткен тарихтағы танымал бабтардың еңбектері орасан. Олардың есімдері жиі айтылып, тіпті кейде әулиеліктері, кереметтері жайлы аңыз-әпсаналардың да құрылғандығы осы айтылғандарды растайды.

Міне кезеңі жағынан таба табиғиндардан кейін келген «баб» сөзінің қолданысы сырға толы деуге әбден болады. Өйткені сөздердің кезеңімен келуі ғана емес, олардың мағыналық қолданысы мен бірге сол дәуірдегі сөздердің әрқайсысына артылатын жүктің де салмағы қаншама екені анық байқалады. Сондықтан сырға толы мұндай сөздердің мағыналық сипатын ашу, сөз жоқ, маңызды әрі қызықты болса керек-ті.

Ал араға бірнеше ғасыр салып дүниеге келген Арыстан бабтың «баб» аталуы терең білім иесі болғандығына байланысты. Пайғамбарымыз (с.а.у.) хадисіне негізделген хазіреті Әлидің білім қақпасы аталуы осында өзінің сипатын тағы да ашып көрсеткендей. Себебі өз заманында Арыстан баб та мектеп ашып, балаларды білім нәрімен сусындатқан ғұламалардың бірі. Оның салған мектептері білім алатын сол заманда ірі білім қақпаларының бірі болған. Ал сол білімнің түпкі қазығы дінге негізделген, діни білімнен, дін салаларынан құралған.

Хазіреті Әли мен Арыстан бабтың бабтық атаққа ие болуы тек қана мағыналық байланыс қана емес, рухани һәм діни сабақтастықтың байланысы. Әрине, ол кезеңдерде өзге оқулардың болмағандығы да шынайы шындық. Мұндай мектептер күллі Орта Азияға белгілі тұлғаларды танытып қана қоймай, сол тұлғалардың келелі еңбектерінің дүниеге келуіне де себепші болды. Солардың бірі әрі бірегейі – Қожа Ахмет Йасауи.

Бұл жөнінде белгілі ғалым, түркітанушы Берікбай Сағындықұлының мынадай тұжырымдарын келтіруге болады: Бұл кісі – бала кезімізден құлағымызға сіңген:

Түркістанда түмен (он мың) баб, Сайрамда бар сансыз баб, Отырарда отыз баб. Бабтардың бабын сұрасаң,

Ең үлкені Арыстан баб, - аталатын Ата.

Басқаша айтқанда, Қазақстан мен Орта Азияда ислам дінінің кеңінен жайылуына ықпал еткен алғашқы заңғар насихатшылардың бірі. Бірі ғана емес, бірегейі. Себебі ол пірмұған дәрежесіне көтеріліп (силсила аталатын жауһари тізбектің бір буыны ретінде), Мұхаммед салла аллаһу алайһи уа салламның мұнтаздай нұр сәулелі ілімін өз дәрежесінде өз тұстастарына айна-қатесіз жеткізе алған аса даңқты ғұлама [6].

241

Ал діндегі бабшыларға негіз болған «баб» сөзінің мағынасы біршама өзгеше. Баб (бабшылар). ар. Жер бетінде жаңа, әділеттілік пен теңдік дәуірін «ашушы мессия махдимін» деп жариялаған Әли Мұхаммед Ширази (1819-1850) құрған ілімді ұстанушылар [7, 15 б.].

Негізінде, мұндағы «баб» Иранның белгілі теологы Әли Мұхаммед Ширазидің бүркеншік аты. Кейінірек ол өзін «Мессия Махдимін» деп атаған. Бабатың ілімі – шариғат орнын басады делінген, ал оның «Баян» атты кітабы шетелдік күштер мен билік өкілдеріне қарсы бағытталған. Сондықтан оны қолдаушылар көптеп табылды, әсіресе, Иранның орта және төменгі таптарынан ізбасарлары көп болды. Алайда, ол 1848 жылы шиит мужтахидтер тарапынан айыпталып, 1850 жылы өлтірілді [8,

С.26].

Сөзімізді түйіндей келгенде, тілімізде қолданыста болып, мағыналық жағынан лауазымдық мазмұнда сипатталатын кірме сөздердің құрамында жоғарыда келтірілгендей біршама сөздер бар. Олардың әрқайсысын саралап, тілдік қолданыстағы орны мен аясын нақтылау осы тұрғыдан алғанда аса маңызды. Өйткені мұндай сөздердің шығу тарихы мен түп мағынасы белгілі мерзімді меңзеумен бірге қолдану сипатын да танытады. Ал ол өз кезегінде лауазымдық мазмұнға орай тілдік қатынаста кең пайдаланылғандығын көрсетеді.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.«Тіліміздегі діни терминдердің мағыналық сипаты». Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршы ғылыми журналы. № 1 (116) Астана, 2017. – 600 бет. 84-87 бб.

2.Мухитдинов Р.С. Діни терминдер сөздігі. – Алматы: «Қазақ университеті» баспасы, 2012. – 140 бет. 102-бет.

3.Дүйсенбі А.К. Түркі аңыздары мен әпсаналары. – Астана: «Сарыарқа» баспасы, 2011. – 260 бет. 125-бет.

4.Арабско-русский словарь. – Ташкент: «Камалак», 1994. І том. – 455 с. Стр. 79.

5.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368 бет. 90-бет.

6.Берікбай Сағындықұлы. Арыстан баба мен Арыстан баб. Астана, 5 қыркүйек. Baq.kz

7.Мансұров Н.Б. Қазақ тіліндегі діни терминдер сөздігі. – Астана, 2013. – 100 бет. 15-бет.

8.Гогоберидзе Г.М. Исламский толковый словарь. – Ростов на Дону: Феникс, 2009. – 266 с. Стр. 26.

242

Г.Ж. Баялиева

Ф.ғ. к., доцент Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

«ҺИБАТ-УЛ ХАҚАЙИҚ» ДАСТАНЫ ТІЛІНДЕГІ СӨЗДЕРДІҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ТҰЛҒАЛАНУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТІЛМЕН ҰҚСАСТЫҒЫ

Аннотация. На сегодняшний день нет однозначных научных утверждений о языке средневековых памятников. Язык «Ақиқат сыйы» нельзя считать языком только одного народа. Так как выявлены языковые сходства тюркских народов. Акцентируя внимание на утверждение А.Н.Кононова, А.Щербака, Э.Наджипа, рассмотрены фонетические и грамматические отличительные признаки от современного казахского языка.

Annotation.Today there are no unambiguous scientific statements about the language of edieval monuments. The language "Akikat siyy" can not be considered a language of only one people. As the language similarities of the Turkic peoples are revealed. Paying attention to the statement of A.N. Kononov, A.Shcherbak, E.Najip, phonetic and grammatical distinctive features from the modern Kazakh language are considered.

«Һибат-ул хақайиқ» тілін тек бір халықтың тіліне телуге болмайды. Өйткені шығармада қазақ пен өзбектің, ұйғыр мен татардың, тағы басқа түркі тектес халықтардың тіліне ұқсастық бар. Ахмед Йүгінеки өмір сүрген дәуірде бұлар әлі жеке ұлт болып қалыптаса қоймаған еді, тек түрік елі, түркі тілі деген ұғым ғана болатын.

Бұл жөнінде ғалым Б.Сағындықұлы: «Шындығында, әр нәрсені өз атымен атаған орынды. ХІ-ХУ ғасырлар аралығында халық арасында тараған жазба әдебиеттің кез келген үлгісін көне түркі әдеби тілінде жазылған деп есептесек, қателеспейміз. Мәселе бір әдеби дәстүрдің, бір әдеби тілдің әр түрлі аймақта, әр түрлі кезеңде сан алуан рең алып, өз ерекшеліктерімен көрінуінде» деген көзқарасын білдіреді [1, 61].

Қалай болғанда да, зерттеушілер қазақ тілінің «Ақиқат сыйына» тікелей болмағанымен жанама қатысы бар екендігін айтады. Қазіргі қазақ тілімен басты айырмашылықтары фонетикалық, грамматикалық жағынан көрінеді.

«Һибат-ул хақайиқ» еңбегіндегі сөздердің фонетикалық тұлғалануына тоқтамас бұрын жалпы, түркі жазба ескерткіштері тіліндегі қазіргі тілдерге ұқсастық, іліктестік белгілерін тізбектеп алғанды жөн көрдік. Көне жазба ескерткіштерде дауысты дыбыстардың жуан-жіңішке болып, төрт жұп құрауы: а-э(е), ы-и(і), о-е,ұ-ү және олардың позициялық орындары қазақ тілімен бірдей болып келеді. Қазақ тілінде өзге түркі тілдеріндегі ш –мен келетін сөздер с-мен келетін болса, көне түркі тілінде екеуі де қатар келгенін көреміз: іш-іс, кіші-кісі, йаш-жас, аш-ас,барш-барыс, адаш-адас (жолдас), беш-бесинч.

Сол сияқты е мен и (і) дыбыстары да көне түркі ескерткіштері тілінде жарыса қолданылған (елил, бер-бир, йеті-йіті, кет-кит ), е-мен келгендері жалғасын қазақ (және әзірбайжан, түрік, өзбек) тілінен табады. Екінші буында у (ұ) ү дыбыстарының орнына қысаң ы, і дыбыстарының келуі де (үчүн~үчін, тоқуз~тоқыз, оғлум~оғлым, буңусуз~буңсыз) бүгінгі ізін қазақ тілінен көре алады. Сонор р, л, н дыбыстарына аяқталатын сөздерге қатаң дыбыстан басталатын қосымшаның жалғануы (келті, болтым, анта, адырылтым) көне түркілерде басым болса, бұл заңдылық қазақ тілінде тек қалдық ретінде сақталған (шідерті, жиынтық).

Ескерткіште пайдаланылған сөздердің басым бөлігінің тұлғалануы жағынан қазіргі тілімізден азды-көпті айырмашылығы бар. Олардың бастылары мыналар:

Ш-С. Ескерткіштегі бір, екі кейде үш буынды түбір сөздердің құрамындағы ш дыбысы қазақ тіліндегі с дыбысына сәйкес келеді. Мысалы, иш-іс: Қамуғ йашру ишиң болуп ашкара (Барлық жасырын ісің жария болып); таш-тас: Санар му едиз қум ушақ таш саны (Түйір құм мен ұсақ тастың саны есептеуге келе ме?); қаш-қас: Ажун кулчирар баз алын қаш чытар (Дүние әуелі күлімдейді де, қас-қабағын шытады); қуш-құс: Дыраңсыз кечар йа қуш дег угар (Тоқтаусыз кетеді немесе құс сияқты ұшады); киши-кісі: Хирадлық му болур тили бош киши (Тілін тартпаған кісіні ақылды деуге бола ма?); ешит-есіт: Ешитгил билиглиг негү деп айур (Білімді не айтады, тыңдап көріңіз!); қарабаш-қарабаш: Телим мал өкуш қул қарабаш керек (Қыруар мал, көп құл, күң керек).

Й-Ж. Сөз басында й дыбысы қазақ тіліндегі ж дыбысына сәйкес келеді. Мысалы, йаз-жаз: Келүр куз кечар йаз барур бу өзүм (Күз келеді, жаз кетеді, бұл өмір өтеді); йалған-жалған: Тили йалған

243

ердин йырақ тур тез-а (Сөзі жалған адамнан тез қаш); йүр-жүр: Йүригил тилагил өзүң хошлуғын (Сайранда. Көңіліңнің қоштығын көзде); йүз-жүз: Анин үз ерүр бу китаб бир сөзүг толулап кетүрдүм кемиштим йүзүг (Бұл кітаптың үздік болған себебі сол: бір сөзді сан толғап келтірдім, жүзін кеміттім); йоқ-жоқ: Бу күн бар йарын йоқ бу дүнйа неңи (Бұл дүниенің заты бүгін бар болса, ертең жоқ); йол-жол: Өң арқыш узады қопуп йол тутуп (Әдепкі керуен қозғалып, жолға шығып ұзап кетті); йел-жел: Кечар йел кечар дег маза муддаты (Рахат дәурені зу етіп желдей өте шығады); йигит-жігіт: Йигит хожа болур йаңы ескирүр (Жас (жігіт) қартаяды, жаңа ескіреді); йемиш-жеміс: Оқыса татыр тил йемиш дег асал (Оқыған кісінің, тәтті жеміс жегендей, үйіреді) т.б.

Д-Й. Ескерткіште кездесетін бірқатар түбір сөздердің екінші немесе үшінші буынындағы д дыбысы қазақ тіліндегі й дыбысына сәйкес келеді. Мысалы, адақ-айақ: Қаза бирла санчылур адаққа тикан (Аяққа тікен де бұйрықпенен кіреді); иди-ие: Билиг бирла билинүр төраткан иди (Жаратушы тәңірі де білім арқылы танылады), Айа мал идиси ахы едгү ер (уа, мал иесі, жомарт ізгі ер); адарайыр: Билиглиг билигни адарган болур (Білімді кісі білімнің парқын айырады) т.б.

«Һибат-ул хақайиқта» д дыбысының сақталуы әдеби дәстүрдің әсері болуы керек деп түйіндейді А.М.Щербак [2, 39]. Түркі халықтарында д және й дыбыстарының жіктелуі, ғалымдардың бір ауыздан ұйғаруы бойынша, орта ғасырлардан әлдеқайда бұрын басталған.

Ч-Ш. Ескерткіштегі сөздердің екінші, үшінші буындардағы ч дыбысы ш дыбысына сәйкес келеді. Мысалы, ач-аш: Ниқаб көтрүр ажунбирар көз ачар. Йазар қол қушар дег йана тарқ қачар (Пердесін көтеріп дүние бірер көзін ашады, құшатын сияқты қолын жазып, сосын тез қашады); ичи-іші: Йоқамаққа йумшақичи ичи пур ағу (Сипағанға жұмсақ, іші тола у); ачық-ащы: Сүчүк таттың ерса ачыққа анун (Тәтті жесең, ащы жеуге дайындал); кичик-кіші: Улуғқа кичигка сылық боп сөзүң (Үлкенге де, кішіге де сыпайы сөйле) т.б.

Қыпшақ ескерткіштерінде ч дыбысы сақталған. Соған қарағанда бұл сәйкестікті қазақ тілінде кейінірек пайда болған фонетикалық құбылыс деп есептеуге болады [1, 72].

Ескерткіштердегі сөздерді қазіргі қазақ тілімен салыстырғанда сонымен қатар мынадай сәйкестіктерді байқауға болады:

С-Ш: сач-шаш:Халимлық суйын сач ол отын өчүр (Биязылық суын шашып, ол отты өшір); Ғ-У: йағ-жау: Өкүш йаңшаған тил ей алмас йағы (Көп шатып мылжыңдаған тілді алдырмайтын

жау деп түсін); Н-Й: қанда-қайда: Қаны қанда барды кишилиг есиз (Оңбағандық қане қайда барды?)

М-Н: емди-енді: Бақа көргил емди уқа сынайу (Енді ойлап, сынап, байқап көріңіз); М-Ң: емгак-еңбек, азап: Агар емгак тегса кишидан кечүр (Егер кісіден өзіңе азар-ахирет келсе,

кешір); Г-М: билиг-білім: Билиг бирла билинур саадат йолы (Бақыт жолы білім арқылы білінеді); ,

Н-Л: инан-илан: Йырақ тұрғу йумшақ деп инанмағу (Қашық тұр, жұмсақ деп иланбағын) т.б [1, 72].

Бірқатар түбірлерде сөз ортасында, сөз аяғында кездесетін ғ, к, қ, р дауыссыздары ескерткіште сақталған да қазіргі қазақ тілінде түсіп қалған. Мәселен, қатығ-қатты, кичик-кіші, ачық-ащы, ерди-

еді, т.б.

Ескерткіштегі дауысты дыбыстардың сапасы жөнінде пікір таласы көп. Мұның басты себебі араб алфавитінің дауысты дыбыстарды белгілеуде дәрменсіздігінен. Осы себепті дауыстылардың қазіргі тілдермен сәйкестігін ажырату өте қиын. Бұл тұрғыдан ең көзге түсетін ерекшелік ерін дауыстыларының қазақ тілінде езу дауыстылары болып айтылуы. Мәселен, артуқ-артық, көңүлкөңіл, ескирүр-ескірер, т.б. Бұл қазіргі тілімізде екінші, үшінші буындарда ерін дауыстыларының айтылмау заңдылығына байланысты деп ойлаймыз.

«Һибат-ул хақайиқ» дастанында мынадай дыбыс алмасулары кездеседі:

Д-Й: едгү-игі(жақсы): Бу тилдин ким едгү ким есиз ерүр (Тілінен біреу жақсы, біреу жаман болады);

Д-Т: деңиз-теңіз: Деңиздин қаримрак шаһым мың қата (Шаһым теңізден мың есе қайырымды); Д-З: едгүлүг-ізгілік: Агар келса ердин саңа едгүлүг Өкүш қыл ол ерниң санасын тила (Егер

кісіден саған жақсылық келсе, еселеп қайтар. Ол адамның тілегін тіле); Ғ-Қ: йоқлуғ-жоқтық: Чығайлық деп айма азуқ йоқлұғын (Азық жоқтығын «кедейлік» деп

айтпа); Сол сияқты Н-Й: қанда-қайда, С-З: алмас-оңалмаз, дыбыстарының ауысуын байқауға болады. т.б [1, 72].

244

Э.Н.Наджиптің пікірінше мұндай фонетикалық әртүрліліктің екі түрлі себебі бар. Біріншіден, жазба тілде сол кезде өмір сүрген диалектілердің ізі сақталған. Екіншіден, әр ғасырда көшірмешілер өзі сөйлейтін диалектінің элементтерін енгізіп жіберген [3, 48]. Бұл пікірді қаншалықты шындыққа жанасатынын айту қиындау.

Тіл жүйелі құбылыс екені анық. Тілдің жүйесі әрқашан да тарихтың жетегінде болады және тілдің тарихына бағынышты. Тілдік құбылыстардың шығу тегін, өзгеруі мен тарихи дамуын білу оның қазіргі қалпын, қыр-сырын жете танып білуге көмектеседі.Тіл бірін-бірі жоққа шығаратын жеке фактілердің емес, керісінше бір-бірімен тығыз байланысты фактілердің жиынтығы.

Пайдаланылған әдебиеттер :

1.Сағындықұлы Б. «Һибат-ул хақайиқ» – ХІІ ғасыр ескерткіші. Алматы, 2002ж 2.Щербак А. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІв.в. из Восточного Туркестана. М.-Л., 1961.

3.Наджип Э.Н. Исследование по историй тюркских языков ХI-ХV в.в. – Москва: Наука. 1989.

Рахмонов Ботир

Термиз давлат университети тадқиқотчиси (Ўзбекистон)

ЖАНУБИЙ ЎЗБЕКИСТОН ДИАЛЕКТАЛ-ЭТНОГРАФИЗМЛАРИ ХУСУСИДА

Аннотация. В данной статье говорится о диалектальных этнографизмых, сохранённые в речи на селения, проживающих на территории юнного Узбекистана. Также приводятся примеры из местных этнографизмах, где указываются процессы метисации и гибризации диалектов на данной территории.

Түйіндеме Бұл мақалада Өзбекстанның оңтүстігіндегі халықтың сөзінде сақталған диалектикалық этнографиялар қарастырылады. Сонымен қатар, осы аймақтардың метеорологиялық және будандастыру слогдары бейнеленген және олардың этнографиясы туралы мысалдар келтірілген.

Ўзбек тили диалектал ранг-баранглиги жиҳатидан туркий тиллар орасида алоҳида ўрин тутади. Диалектал таркибининг мураккаблигига кўра ўзбек тили шеваларини фақат маълум даражада Озарбайжон тили диалект ва шеваларига киёслаш мумкин. Ўзбек шеваларини кенг кўламда ўрганган олимлардан бири Е.Д.Поливанов ўзбек тилининг диалектал хилма-хиллигига тўхталиб шундай дейди: “Туркий тилларнинг бирортаси ҳам ўзбек тилидаги каби турли-туман диалектал фарққа эга эмас...” [1, 13].

Ўзбек тили диалектал таркибининг бошқа туркий халқлар тилларидан фарқи тил қурилишининг барча сатҳларида кўринади ва бу нарса икки нарса билан изоҳланади [2, 21].

Биринчидан, қардош туркий тиллар орасидаги ўзаро муносабат (метисация - қардош тилларнинг ўзаро бир-бирига таъсири ва чатишуви). Масалан, қозоқ тилидаги “Бий” (бой) сўзи Сурхондарёдаги баъзи “Ж” ловчи шеваларда ҳам, шу маънода, “Бий” сўзи ишлатилишига гувоҳ бўлиш мумкин. Бий бобомдан хабар келди. (“Алпомиш” достонидан) Иккинчидан, қардош бўлмаган тилларнинг ўзаро таъсири (Гибридизация – қардош бўлмаган тилларнинг ўзаро бир-бирига таъсири ва чатишуви).

Масалан, форс-тожик тилининг бошқа туркий тилларга нисбатан ўзбек ва озарбайжон тилларига таъсири анчайин сезиларли (айниқса, фонетик ва лексик сатҳда). Бу ҳолатни Озарбайжон давлатининг Эрон Ислом Республикаси билан қўшни эканлиги ва миллионлаб озарбайжонларнинг Эрон ҳудудида яшаши билан изоҳласак, ўзбек тили ва унинг шеваларида форсча-тожикча лексемаларнинг кўплиги, мамлакатимиз ҳудудида қадимдан этник тожик халқининг ўзбеклар билан бирга яшаб келганлигида кўришимиз мумкин. Хусусан, Сурхондарё (Жанубий Ўзбекистон) ўзбек шеваларида ҳам форсча-тожикча лексема ва иборалар салмоқли ўринни эгаллайди. Уларнинг аксариятини этнографизмлар ташкил қилади. Масалан, озиқ-овқат ва таом номлари: ширгуруч,

ширкади, ширчой, чакки, зардоб, чалоб, обжўш, нишолло (нўшҳалво), холвайтар, келагай

чорвачиликка оид номлар: курра, гўсала, тойхар, ширвоз; деҳқончилик ва боғдорчилик билан боғлиқ номлар: довча, зардоли, поёноб,

Ўзбек тили тарихи ва унинг шеваларини ўрганиш фақат тилшунослик фани учун эмас, балки тарих, этнография учун ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Ўзбек диалектологияси ҳақида гапирганда этнографизмларга алоҳида эътибор бериш лозим. Хусусан, Сурхондарё вилояти мамлакатимизнинг бошқа ҳудудларидан ўзининг диалектал хилма-

245

хиллиги билан ажралиб турса, даиалектал-этнографизмларга ниҳоятда бойлиги билан, воҳада, Бойсун тумани алоҳида аҳамиятга эга. Бу эса Бойсун қадим-қадимдан инсоният цивилизациясининг бешиги, маданият ва қадрият ўчоқларидан бири эканлигига ишора бериш билан бирга, бу ҳудудда моддий ва номоддий мерос, урф-одатлар, анъаналар, халқ оғзаки ижоди намуналари ҳамда этнографизмларнинг ҳозирги кунга қадар сақланиб келаётганлигидан далолат беради. Ушбу ҳудудда ўтган асрнинг 70йилларида диалектларни ўрганиш борасида бир мунча ишлар амалга оширилди. Хусусан, Сурхондарёлик тилшунос олим С.Раҳимов “Сурхондарё ўзбек шевалари лексикаси” [3]. номли номзодлик диссертациясини тайёрлашда, айни шу ҳудуд шеваларига кўпроқ мурожаат қилади. “Сурхондарё ўзбек шевалари луғати” [4]. номли луғатида жамланган сўзларнинг асосини ҳам мазкур ҳудуддан йиғилган диалектлар ташкил этади. Ундан ташқари воҳалик олима Х. Файзиеванинг мазкур ҳудуд шеваларигага оид бир қатор илмий мақолалари чоп этилган. Бироқ ушбу тадқиқотлар фақат диалектал сатҳ билан чегараланган бўлиб, шеваларнинг этнолингвистик ва лингвомаданий хусусиятларига мурожаат қилинмаган. (Балки ўша даврдаги мавжуд тузум бунга имкон бермагандир).

Кузатишлар ва ўрганишлар натижасида Сурхондарё диалектал-этнографизмларини қуйидаги тематик гуруҳларга ажратиш мумкин:

1)миллий урф-одатлар, диний маросимлар, анъаналар ва қадриятларнинг номларини англатувчи этнографизмлар; ошхудайи, дарвишона, хатим, чупран, питрўза, дангала, бобочақириш, беточар, қирқчилтан, айтилған мол, хомталаш, тоқсон кирса, тўрғай қадамича кун узаяр. Ўн саккиз яшар қизи бор ўтовдан қон томиб туради [5,34].

2)уруғ-қабила номлари билан боғлиқ этнографизмлар; қўнғирот, жуз,турк, қипчоқ, тортувли,

обохли, кўса, райимтўда, араб, мўнкаовул, жалойир каби.

3)озиқ-овқат ва уй-рўзғор буюмлари номларини англатувчи этнографизмлар; жалама, ширкади,

қоғаноқ, қуртоба, нонбости, ғилминди, чопқи, жувалдиз ва б.

4)кийим-кечак ҳамда тақинчоқ номларини билдирувчи этнографизмлар; чарчи, лачак, курта,

масси, мўкки, дигдика, женгса каби

5)чорвачилик ва деҳқончилик билан боғлиқ этнографизмлар; баҳаржурт, тўл, тўла, чувуз (оғуз),

бўчаламоқ, гелагай, қоғаноқ, кўнарги, томизғи, уютма, оқлик, қўртмоқ, ийдирма, энчи, чагана, оғалиқ, қўшоқ, кўкан, куви (куби), тулуп, пишгак, қўтон, бичмоқ, ахталамоқ, тувча, тўхли, шишак, дагар, чибич, чув, пайкал, ойанда, бойиди ва б. [5, 38].

Сурхондарё диалектал-этнографизмларидан мисоллар.

Тўққизтабақ [төққызтǝбǝқ] никоҳ кечаси куёв жўраларга қилинадиган зиёфат. Бу удумга кўра меҳмонларга тўққиз хил овқат қўйилади ва зиёфат ейилгандан кейин куёв жўралари товоққа пул ташлайди.

Тўркунлатар[тɵркунлǝтǝр] тўй ўтгандан сўнг келиннинг ота-онаси қизини уйига чақиради. Бу маросим тўркунлатар деб номланади ва ҳозирги кунда “Қиз чақирди” номи билан аталади.

Жавкағув [жǝᴡǝқуᴡ]никоҳ кечасида янги келин ёниб турган ўтга уч қошиқ ёғ тўкади. Бу янги оила ризқли бўлсин деган маънода бажариладиган ирим.

Жузкўримчи [Жуᴈкɵрьмчь] янги келин келгандан сўнг юз очар маросими ўтказилади. Маросимда келинни кўриш учун қариндошлари совға олиб боради ва бу ҳадяни кўришиш учун келинга тортиқ қилади.

Қарижилик [Қарижьльк] никоҳ кечаси куёв олдига аввалдан пишириб қўйиладиган қўй илиги. Бу иликни дастлаб куёв тановул қилади. Сўнг бошқалар ҳам шундай куёв бўлсин деган ниятда куёв жўраларга ҳам илик улашилади.

Айнакўрсатар [ǝйнǝкɵрсǝтǝр]никоҳ кечаси бўладиган урф. Бунда кекса момолар иримга кўра “келин чиройлими”, “куёв чиройлими”,- деб уларни ойнага қаратадилар. Йендиги қизлар айнакўрсатардиям билмайди [6]. (сўзлашувдан).

Қанжиға [қǝнжығǝ] никоҳ тўйида келинни олиб кетаётганида йўл қишлоқ йигитлари томонидан тўсиб қўйилади. Улар халқнинг ҳақи бўлган шовулоқни сўрашади ва уни олгандан сўнг беркитилган йўлни очади.

Ис [ьс] ўзбек халқида шундай бир одат борки, бунда барча яқинлар тўпланади ва дунёдан ўтганларни эслаб, уларнинг ҳаққига дуо қилишади. Бу маросим маълум ойларда ўтказилади.

Тўғиз [тɵғыз] ўзбек элида тўқсон олти (баъзи манбаларда тўқсон икки) уруғ бўлиб, тўғиз ушбу уруғ номларидан бири.

246

Чарчи [чǝрчь] кампирлар ёпинадиган учбурчак рўмол. Лачак [Лǝчǝк] аёлларнинг қадимги бош кийими.

Пошшойи тенга [Пϲшшϲйь теңǝ] аёллар бўйнидаги шода мунчоқлар орасида бир танга бўлган. Унинг номи пошшойи танга бўлиб, у авлоддан авлодга ўтиб борган.

Летиба [летьбǝ] асосан келинларнинг тақинчоғи бўлган. Бу тақинчоқ бурунга тақилган ва ҳозирги кунда ҳам сақланиб қолган.

Курта [куртǝ] қадимда аёллар дўппилари устидан ёпиниб юрган. У желакка ўхшаб тикилган. Айнахалта [ǝйнǝхǝлтǝ] келинларнинг уйини безатишда фойдаланиладиган уй безакларидан бири.

Унга упа элик солиниб ўтов керагасига осиб қўйилган.

Жарғунчоқ [жарғунчϲқ] қўл тегирмони. Қадимда тегирмон бўлмаганлиги сабабли ушбу асбобдан фойдаланилган. Тошлар орасига буғдой донлари тўкилиб, жарғунчоқ қўл билан айлантирилган. Шу тариқа буғдой доналари эзилиб ун тайёрланган. Жарғунчоғим гумбур-гумбур этади, нортуялар қулоқ солиб ўтади. (Ўзбек халқ оғзаки ижодидан)

Толтобоқ [тϲлтϲбϲқ] толдан, ёнғоқ дарахтидан тайёрланадиган махсус оқат сузиладиган идиш.

Толтобоқда қатлама, сўрамасдан опкетма, журайберма аразлаб, мендан қуруқ қоп кетма (Ўзбек халқ оғзаки ижодидан)

Рапида [рǝпьдǝ] нон ёпиш анжоми. Қаттиқ мато танланиб юмалоқ шаклда кесиб олинади ва унинг атрофи айлантириб тикиб чиқилади. Сўнг ичига сомонни яхшилаб жойлаштиргач, қаттиқ мато билан устидан яна тикиб чиқилади ҳамда суюқ хамир тайёрланиб, рапиданинг олди қисмига суртиб чиқилади ва қуёшда қуритилади.

Хулоса сифатида айтиш керакки, ҳали Жанубий Ўзбекистон диалект ва этнографизмлари билан форс-тожик ҳамда, қардош тиллар диалект ва этнографизмлари ўртасидаги муносабатни илмий асосда ўрганиш борасида минтақавий ҳамкорликда тадқиқот ишларини олиб бориш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Е.Д. Поливанов. Узбекский диалектология и узбекский язык . Т; 1965 г.

2.Ш. Шоабдурахмонов. Ўзбек адабий тили ва ўзбек халк шевалари Т; 1975 й.

3.С. Раҳимов . Сурхондарё ўзбек шевалари лексикаси. Т; 1995 й. М..

4.С. Раҳимов . Сурхондарё ўзбек шевалари луғати. Т; 1995 й. М.

5.А. Омонтурдиев. Чорвадор нутқига доир мақоллар эвфемикаси. Т; 2007 й.

6.Ўзбек филологияси факультети талабаларининг диалектологик амалиёт материаллари (2012-2018 й.).

Тәшімбай С.Қ.

Ф.ғ.к. ХБК

МАХАББАТ ДАСТАНЫ: МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН ҚОЛДАНЫЛУЫ

Резюме. В данной статье рассматриваются особенности метафоры и их употребление в поэтическом произведении Хорезми «Мухаббат-наме».

Resume. The features of metaphor and their use in the poetry book of Khorezmi «Muhabbat-name» are considered in this article.

Осы күнге дейін қазақ тіл білімінде метафора тілдік және әдебиет тұрғысынан көп зерделенген. Соның нәтижесінде метофораға берілген лингвистикалық түсініктемелер, анықтамалар алуан түрлі. Көрнекті ғалымдарымыз А.Байтұрсынов, К.Аханов, М.Балақаев, Е.Жанпейсов, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Ә.Болғанбаев, А.Айғабылов, Т.Қоңыров, Р.Барлыбаев, Б.Хасанов, Ш.Мұхамеджанов еңбектерінде метафора әр қыры жағынан сөз болған. Ал сөз зергерлері Қ.Жұмалиев пен З.Қабдолов әдебиет тұрғысынан зерттеп, пікірлер білдірген.

Метафора термині Ежелгі Грек, Рим ғылымдарынның зерттеу еңбектерінен бастап белгілі болып қазіргі таңда оның зерттеу объектісі кеңейген. Зерттеу еңбектерінде метафораның атқаратын қызметтері де ажыратылып анықталған. А.Сыбанбаеваның зерттеу жұмысында қазақ тіліндегі метафораның лингвистикалық табиғаты кеңінен түсіндіріліп, оның ұлт тіліндегі танымдық қызметі мен ғылым тіліндегі маңызы нақты мысалдармен көрсетілген. Автор тарапынан метафораның

247

концептуалдық қызметі, ерекшеліктері мен түрлері, термин жасаудағы рөлі арнайы зерделеніп, оған құрылымдық сипаттама берілген [1].

Метафора тілді байтуға ықпал етеді, оның қарапайым түрі сөйлеу тілінде қолданылса, көркем шығармада теңеу түрі кездеседі, яғни барлық стильде ұшырасады. Тілімізде метафоралар қоғамдық санадағы өзгерістерге қатысты толықтырылып отырады.

Метафоралар басқа стильдерге қарағанда поэзияда аса көп мөлшерде кездеседі. Тілдік метафораны жасауға жалпы көпшілік атсалысқаны белгілі. Жалпы тілдік метафораның құрылымы күрделілігімен ерекшеленеді. Метафора адамның көркем ойлауының жемісі екенін зерттеушілер анықтап берген.

Біз қарастырып отырған көркем шығарма тіліндегі метафоралар қазақ тіл біліміндегі метафоралардың жасалу жолдарына қарай топтастырылды:

түр-тұлғасы ұқсастықтарына қарай: алма бағы – үмүр бағы, Фирдаус бағы, таза ауа - жаннат хауасы, күннің нұры – йүзүнниң нурына – Жүзіңнің нұрына, сапа ұқсастығы: мөлдір бұлақ - Каусар булақ.

Дастанның негізгі тақырыбы махаббатты жырлау. Мұнда Аллаға деген шексіз махаббат жырмен өрбиді. Сондықтан болар шығарма авторының жеке бірқтар метафорасының түзілуіне себеп болған. Мысал келтіретін болсақ, мухаббат ганжини – махаббат кеніші, мухаббат гавхари – махаббат гәуһары, мухаббат нары – махаббат оты, мухаббат кимийасы – махаббаттың тауқыметі.

Мухаббат гавхаринга кан йаратты

Махаббат гәуһарына кен [етіп] жаратты [2].

Махаббатты әркім өзінше түсінеді. Оның белгілі бір формуласы ойлап табылған жоқ. Махаббат – ұлы сезім. Махаббат – қамқорлық, сүйіспеншілік, жылылық, ризашылық, қуаныш. Махаббат мейірім шапағаты. Махаббат қарапайым адамды да, ақын жүрегін де шабыттандырады. Хорезми махаббаттың осы қасиеттерін көрсете отырып, оны Алладан келген кеніш ретінде қабылдайды. Алла адамды аса махаббатпен жаратты және оған махаббат кенішін тарту етті. Ақын Алла махаббатын зор ықыласпен, адал жүрекпен жырлайды.

Мухаббат ганжини адамға берган

Махаббат кенішін адамға берген

Адам баласы махаббатсыз өмір сүрмейді. Жауапсыз махаббат қайғы-қасірет әкелуі де мүмкін. Махаббат тауқыметін арқалап жүрудің өзі ауыр. Ақындар тілінде махаббат – бірде тікенек, бірде тәтті у болып беріледі.

Мухаббат кимийасын бизга берди

Махаббаттың тауқыметін бізге берді

Махаббат – ыстық жалын. Хорезмиде махаббаттың оты қариды, оның қуаты күшті болғандықтан күйдіреді, ал қазіргі проза және поэзия тілінде махаббат шырағданы жылытатын сияқты. Шырағдан ішіндегі оттың жалыны аз, ол қараңғыда сәуле таратады, жүрекке жылылық сезімін ұялатады. Ғашықтық лирикасында сөздер оқырманға әдемі, әсерлі жеткзіледі.

Мухаббат нары жандин кетмади хеч

Махаббат оты жанымнан еш кетпеді

Ендіге кезекте көркем шығармадағы қолданылған басқа да метафораларға тоқталып өтсек. Хорезмиде көңлүм қушы метафорасы ұшырасады.

Мениң көңлүм қушы базың фидасы

Көңілімнің құсы қаршығаңа пида болсын

248

Абайдың танымал «Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа» өлеңінде көңіл құсы жүрек қалауы дегенді ұғындырып тұр. Абай теңеулері, ұқсатулары, метафоралары өз алдына бөлек дүние.

Бақыт құсы туралы ұғым қазақ ертегілері-аңыздан бастап қазіргі поэзияда ақын-жазушыларымыз ең жиі қолданылады. Әпсана-аңыздарда бақыт құсы жеті қат көкті мекендейді, бірақ оның түр-түсін нақты ешкім анықтап бере алмайды. Қазақ мифологиясында адам баласын бір «бақыт құсы» айналып жүреді екен деген сенім ешқашан жоғалған емес. Төл тілімізде басына бақ құсы қонған адам, басынан бақыт құсы ұшқан деген тіркестер қалыптасқан. Қазақ кез келген адамның басына бақ құсы қона бермейді деп түйіндеген. Халық бақыт құсының қасиеті бар деп түсінген.

Көңіл абстрактылы ұғым болып табылады. Қазақ жырауларының шығармашылығында көңіл санасы, көңіл кірі, көңіл жүгі, көңіл рахаты, көңіл жұмбағы жиі қолданыста болған. Сонымен қатар

«Көңіл көзі», «көңіл айнасы», «көңіл пырағы» деген сөздері қолдану да кең етек алған. Ал Хорезми жазған дастанда көңіл бахри – көңіл теңізі түрінде ұшырасады.

Көңүл бахринда көп гавхарлариң бар

Көңіл теңізінде көп гәуһарларың бар

Көңіл, жүрек сөздерінің метафоралануы қызықтыратын жайт. Көңіл сөзіне тілдік тұрғыдан талдау жасау арқылы оның шығарма тілінде қандай мағыналарда қолданылғанын анықтап, олардың метафоралануына осы мағыналары ықпал еткенін байқауға болады. Көңүл сөзінің ескерткіштегі мағынасына қарағанда көне түркі тілінде мағынасы әлдеқайда кең болғанға ұқсайды. Олар: 1. жүрек: söz köŋülkä siŋdi ДТС 315 (Сөз жүрекке жетті); 2. қалау: öz köŋülinčä barsun (Өз қалауымен барсын); 3. сезім: köŋül birlä maŋsa kiši arzular / tegir arzuqa terk jaγuqluq ulap (Егер кісі қаласа / ол қалауына қол жеткізеді); 4. ой, сана, зерде: köŋüllärin turγurmaq ДТС 315 (Ой тоқтату) [3, 315]. Көңүл деген сөздің ескерткіштегі мағынасы «жүрек, жан-дүние», ал тіліміздегі мағынасы «көңіл-күй». Яғни қазақ тілінде: 1. адамның мінез-құлқына байланысты жалпы эмоциялық сезім (сана, ой, зерде, назар т.б.). 2. ауыс. қиял, арман мағыналарында жұмсалады. Бұған қарап бұл сөздердің мағынасының кейін тарылғанын аңғаруға болады.

Көңүл асрарини жан бирла асрар

Жүрек құпиясын жанменен бірге сақтайды

Көңүл асрари – арман, құпия. Қазақ тілінде жүрек сыры тіркесі көңілдегі бар арман, құпия мағынасын береді.

Көңүллар мақсуди, жанлар мурады

Көңілдің мақсаты, жан мұраты

Қазіргі өлең өрнектеріндегі көңіл тұнығы, жүрек дерті деген метафоралар бейнелілік беріп қоймай танымдық қызметті қоса атқаратыны байқалады. Мысалы, ақиық ақын М. Мақатаевтың авторлық метафоралары ретінде махаббат құрығы, көңіл пернесі, көңіл архиві, махаббат уыты т.б.

атауға болады. М. Шахановтың поэзияларынан көңіл арманы, жүрек жарқылы, нар көңілдің жастығы, көңіл шыңы сияқты жеке меншік метафораларын кездестіреміз.

Теңеу мәнді метафоралар: йақут еринли – жақұт ерінді, шакар дудағлы - тәтті ерінді, ширин сөзлилар – шырын сөзділер, қамар чехра – жүзі айдай, қамар көз – айдай көз. Бұндай бейнелеу сөздер біз қарастырып отырған шайырдың шығармасынан ойып тұрып орын алған. Эстетикалық әсемдікті, сұлулықты, көркемдікті, нәзіктікті көз алдыңызға елестетеді.

Қамуқ йақут еринли, сөз дүрлар

Барлық жақұт ерінді сөзі дүрлер

Шакар дудағлы, ширин сөзлилар бар

Тәтті ерінді, шырын сөзділер бар

249

Орта ғасыр жазба мұрағаттың тақырыбы махаббатты жырлауға арналғандықтан, шайыр осы тақырыпқа орай сұлу қызды суреттеу үшін сан қилы айшықты сөз өрнектерін пайдаланған. Мысалы,

көркка байы, белиң қыл, сим алма, татлы сөзли, ай йзүлү, йақут еринли, шакар дудағлы, толун ай, йүзі гүл, ужмақ гүли, Йүсип лықасы, Йүсүп жамалы, ширин сөз, ширин сөзли, наргис көзли, қара зүлфүң, шакар ерниң, тар ағыз.

Қамар тек чехраңа бақса қамар көз

Айдай жүзіңе айдай көз сұқтанғанда

Тишиң инжүсидин гавхар уйалур

Інжудей тістеріңнен гауһар жолда қалады

Қыздың тұла бойы тал мүсіні кез келген ақындардың өлең шумақтарында әдемі теңеулермен өрнектеледі. Қыздың ұзын мойны – аққу мойнына, тістері – маржанға, ерні – балға, қос омырауы – алмаға теңелген.

Қолум сим алмаңызға йетмади хеч

Қолым күміс алмаңызға еш жетпеді

Махаббат дастанындағы ерекше көзге түсетін метафоралар: хүсүн майданы – сұлулық майданы, жан тутысы – жан тотысы.

Хүсүн майданының чабүк савари

Сұлулық майданының жүйрік шабандозы

Қылур жан тутысы танларда парваз

Жан тотысы тәндерден сол сәтте ұшып кетеді

Арада бірнеше ғасыр өтсе де жеке метафоралар ретінде қолданысқа еніп жан оты, жан сусыны, жан самалы, жан пернесі түрінде жалғасын тапқан.

Поэтикалық метафора қолдану ерекшелігіне қарай жеке қолданыстағы метафора болып бөлінеді. Дастан поэзиялық шығарма екенін ескерсек жеке қолданыстағы метафоралардың аса көп мөлшерде ұшырасуы орынды. Ақындар сөздерге әр түрлі мән жамап, оларды бейнелеп қолданады. Дегенмен де, дастанның өн бойында кездесетін метофораларды жеке Хорезмиге телу жіті зерттеуді қажет етеді. Мақала көлемі шағын болғандықтан ХІ-ХІV ғғ. аралығындағы жазылған дүниелерді бір-бірімен салыстыра отырып, ұқсастық пен айырмашылығын ажыратуды болашақтың еншісіне қалдырдық.

«Хусрау уа Шырын» ескерткішін зерттеуші ғалым Ә. Ибатов Қутбтың сөз қолданысындағы өзіндік ерекше тіркес оралымдары біліг қамчысы, ақыл қулақы, ´ақыл тізгіні, дäулäт аты, жан бағы, зулум қамчысы, көңүл көзгүсі, көңүл қушы, көңүл соңқуры, көнүлі сынық, қадғу тäңізі, сынуқ көңүл,

шäкäр ерін деп көрсетеді [4, 277 б.]. Соның ішінде көңүл қушы, шäкäр ерін тәрізді оралымдар «Мухаббат-наме» ескерткішінде де кездеседі. Бұл тіркес оралымдарын орта ғасыр ақындары молынан пайдаланған көрінеді. Демек, бұлар Ә. Ибатов көрсеткендей емес, халық тілінде ертеден қалыптасқан бірліктер, сол дәуірдің баршасына ұғынықты сөздік қорда болған, орта ғасыр ақындары жергілікті ру-тайпалар қолданысынан алып пайдаланған деп ой тұрыжымдауға болатын сияқты.

Метафоралық эпитеттер жиі қолданысқа түсетіндіктен тұрақтанып, тұрақты эпитеттерге айналып жатады. Ескерткіш мәтіндегі арслан йүрак ачықмыш бөри, йаман көз, ачық сөзи, есрүк көз қазіргі кезде фразеологизмдер қатарында қарастырылып жүр. Бұлардан басқа діни сеніммен, әдет-ғұрыппен байланысты фразеологизмдерге айналған: Сүлайманның пырақы, даулат хумайы, Йүсүпниң жамали, Йүсүп лықасы, аби бақа, үмүр бағы, Каусар булақ, даулат нишаны, бахт ашйаны, Фирдаус бағы, таңри нуры, жаннат хауасы, үмүр бағы, Каусар булақ, даулат нишаны, бахт ашйаны, Фирдаус бағы, Хызыр суйы, ужмақ гүли, халайық қыбласы, көк дабири, вафадур заман.

Хорезмидің поэзиясы тілінде метафоралар ерекше көркем, бейнелі, күрделігімен ерекшеленеді. Қазіргі тілдегі метафоралармен үндеседі. Оған дәлел ретінде қазіргі поэзия мәтінін шолып шығып, тақырыбымызға қатысты метафораларды ғана талқыладық. Әрине әрбір дәуірдің көркем

250