73
.pdfAtatürk sayesinde Türk Tarih Kurumu (1931) , Türk Dil Kurumu (1932) , Ankara Üniversitesi DTCF (1935) kurulmuştur. Gökalp ve Köprülü günümüzde de hala Türklük biliminde birer otorite kabul edilmektedir. Nitekim Gökalp, ‘’Türkçülüğün babası’’ olarak bilinmektedir ve Türkçülük fikri onunla sistemleşmiştir.
Türklük biliminin teorik altyapısının hazırlanmasında Ziya Gökalp’in katkıları büyüktür.’’ Aynı zamanda sosyolojinin kurucularındandır. Yaşamına pek çok faktör etkili olmuştur: ailesi, gittiği okullar, öğretmenleri… Kendisinin dediğine göre hayatını değiştiren, onun bilinçli olmasını, olaylara eleştirel gözle bakmasını sağlayan olay ise Namık Kemal’in ölümünün ardından babasının söylediği sözlerdir: ‘’İşte sen bu adamın arkasından gideceksin. Onun gibi vatansever, onun kadar hürriyetsever olacaksın!’’ İlk olarak Kızılelma’yı sonra Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak’ı daha sonra ise Türkçülüğün Esasları’nı kaleme almıştır. Bu eserlerde türkçülük, turancılık, mefkure, hars, medeniyet gibi kavramlara yer vermiştir. Kızılelma düşüncesi Türklerde eskilerden beri olan bir simgedir ve bu düşünce Gökalp sayesinde Turan’la özdeşmiştir. Son iki eserde ise farklılıklar mevcuttur. Örneğin, Turan ilk eserde gerçekleşeceğine dair bir inanç halindeyken ikinci eserde bir ihtimal haline gelmiştir. Bu yüzden bu eserde Turanı aşamalara ayırmıştır ve buna göre ilk hedef Türkiyecilik, ikinci hedef Oğuzculuk/ Türkmencilik ve son aşama ise Turandır, uzak mefkuredir. Genel olarak Gökalp’in eserlerinde dil, edebiyat, eğitim önemli yere sahiptir. Dilde birlikle ulus birliğinin sağlanacağını düşünmektedir.
Gökalp’in öğrencisi olan Köprülü ise Köprülü Mehmet Paşa’nın soyundan gelmektedir. Hukuk eğitimi alırken eğitimin yetersiz olduğunu düşünüp yarıda bırakmıştır ve 23 yaşında Darülfünun'a profesör olarak atanmıştır. Pek çok konu üzerinde uzun araştırmalar yapmış, eserler vermiştir. Köprülü, objektif bir biçimde önemli konuları incelemiştir ve araştırmalarında birinci elden kaynakları kullanmıştır. Konuları bütüncül bir açıdan incelemiştir. Daha önce değinilmemiş konuları araştırmıştır. ’’ M. Fuad Köprülü, Türk kültür tarihi üzerinde Avrupa metodlarını (hermenotik'i) ilk kez tam bir başarı ile kullanan ve Batılı oryantailistlerin takdirini kazanan Türk alimidir. ‘’ Köprülü, aslında ilk olarak edebiyatla ilgilenmiştir sonra tarihe yönelmiştir. Onun tanınmasını sağlayan en önemli eseri ise Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar’ıdır. Ahmet Yaşar Ocak’a göre bu eseriyle o, ‘’Türk tarihçiliğinin kurucusu vasfını kazandı.’’ Bu başarıları sayesinde Avrupa’daki tarihçilerle de yakın ilişkileri oldu ve Avrupa’daki pek çok konferans, ders vermiştir. Sorbonne Üniversitesi’nde verdiği dersler büyük ses getirmiştir ve artık Avrupa’da da bilinen bir tarihçi olmuştur. Daha sonra verdiği konferanslar kitap olarak yayımlanmıştır. Barthold onun davetiyle İstanbul’a geldi, daha sonra bu dersler de kitap olarak yayımlanmıştır. Köprülü, pek çok kurumdan çeşitli unvanlar almıştır. Köprülü, Türklük bilimi alanındaki yoğun çalışmalarıyla öncü isimlerden olup bu alanda pek çok öğrenci de yetiştirmiştir.
KAYNAKÇA
Aydın Efe, ‘’Süleyman Hüsnü Paşa’nın Tarih Anlayışı’’, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, S.9, Erzurum, 2004. Buran Ahmet, ‘’Türklük Bilimi/ Türkoloji Terimi Üzerine Bir Değerlendirme, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları
Sempozyumu,26-28 Nisan 2017, Niğde, 2017.
Çakmak Cihan, ‘' Divan-ı Lugati’t Türk ve Kilisli Muallim Rifat Bilge’’, I. Uluslararası Muallim Rifat Kilis ve Çevresi Sempozyumu Bildiri Kitabı , 16-17 Mayıs 2013, Kilis, 2013.
Doğanoğlu Mustafa, “Türkleşmek İslamlaşmak Muasırlaşmak”tan “Türkçülüğün Esasları”na Ziya Gökalp ve Ulus Tasavvuru’’, Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi, C.71, No.4, 1199-1200, Ankara, 2016.
Gökalp Ziya, Türkçülüğün Esasları, Varlık Yayınları, İstanbul, 1968.
Güneş Hasan Hüseyin ‘’Bir Üstad-ı Alem: Mehmed Fuad Köprülü’’, Tarih Okulu, Eylül-Aralık, İzmir, 2011. İnalcık Halil, Doğu Batı, Makaleler I, Doğu Batı Yay., Ankara, 2005.
Korkmaz Zeynep, ‘’Ahmet Vefik Paşa’’, 3 Mayıs 1986, TDK, 1986
Ocak Ahmet Yaşar, ‘’ Bugünün Dünya ve Türkiye Tarihçiğinde Fuat Köprülü Ne İfade Ediyor? (Fuat Köprülü’nün 50. Vefat Yıldönümü Münasebetiyle) ‘’, Vakıflar Dergisi 46 - Aralık 2016.
Özdemir Nebi, ‘’Türklük Bilimi’ndeki Kalıplaşmalar ve Açılımlar’’, s.14, I.Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 25-26 Mayıs 2006, Ankara, 2006.
Pala Ayhan, ‘’Türkiye’de Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları’’ , Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 38.ICANAS, 10-15 Haziran, Ankara, 2007.
TDK, http://www.tdk.gov.tr/?option=com_dlt&view=dlt&kategori1=hikayesi Uçman Abdullah, ‘’Şemseddin Sami’’, DİA, C.38, İstanbul, 2010.
61
Тажадин А.Ж.
ҚазҰУ , шығыстану факультеті Түрксой кафедрасының 3-курс студенті Ғылыми жетекшісі: Қортабаева Г.К.
ТҮРКІ СФРАГИСТИКАСЫ:МӨРЛЕРДІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Сфрагистика (грекше σφραγις - баспа) немесе сигиллография (латынша sigillumмөр) - бұл мөр және олардың әртүрлі материалдардағы көшірмелерін зерттейтін қосалқы тарих ғылымы.
Қазақстан сфрагистикасы.Тарих қойнауына көз жүгіртсек, көшпелі қазақтардың билікті басқару жүйесі мен атрибуттары болғанын, соның бірі мөр боп табылатынын аңғару қиын емес. Бұл - елдікті айқындаудағы маңызды факт. Сондықтан тарихи кино түсірілсе мөр мен байрақтар назардан тыс қалмауы тиіс дүние деп білеміз.
Мөр — белгілі куәлік, құжатты, заңды, қатынас құжаттарын растауға арналған заңдастырылған анықтама. Археология табыстарына жүгінсек мөр ерте замандардан белгілі. Қазақ хандарының да мөрлері болған. Көбінесе хандардың, бектердің есімдері жазылғаны мәлім. Әйгілі Абылай ханның, Әбілқайыр хан және тағы басқа да ел басқарған көсемдердің мөрлері бар екені мәлім. Қазіргі кезеңде бетіндеойылыпжазылғанжазуыбар, бірнәрсенірастау, куәландыруүшінбасатынмемлекеттікмекеме белгісі болып табылады.
Қазақстанда табылған мөрлердің ең көнесі сақтардікі, яғни ерте темір дәіріне жатады. Әйгілі «Алтын адам» табылған Есік қорғанында l969-l970 жылдары жүргізілген археологиялық қазбалар нәтижесінде мәйіттің оң қолындағы саусақтарына кигізілген алтын жүзікмөр табылды. Ол массивті, құйылған, үлкен домалақ бетті. Оның бетінде ойылып жасалған, қырымен солға қаратылған европеойдты адамның суреті бар. Оның басынан он сәуле шашыраған және мойнында екі сызық жүргізілген жаға немесе алқа болуы мүмкін. К.А. Ақышев он сәулені бас киім немесе безендірілген шашдептүсіндіреді/1/. Дегенменоныкүнбастыадамныңбейнесідепалып, күнқұдайынабаламалауға болады.
1974 жылдан бастап Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың тарих факультетінің археология және этнология кафедрасының бастауымен Жамбыл облысы Шу ауданындағы Шу өзенінің сол жағасында орналасқан ортағасырлық Ақтөбе қаласын зерттеу барысында Шахристан-2-де жүргізілген қазба нәтижесінде Қарахан дәуірінің 5 мыңға жуық қола теңгелері табылған болатын. Солардың арасынан теңге басатын мөр де табылды. Ол тастан жасалған, жануар бейнесінде жасалған. Ол VІ-ХІІ ғғ. жатады
/2/.
Басқа мөр - Қазақстан даласында кеңінен тараған сопылық іліммен байланысты М.Нарымбетовтың шаңырағында сақталған Арыстанбабтың мөрі. Ол ағаштан жасалған, диаметрі 11,5 см, гүл тәріздес өрнектің ішінде араб жазуымен «Сұлтан Қожа Ахмет Йассауи» деп, ал жапырақшаларда он шейхтың есімдеріберілген. ЕкіншімөрдіңТүркістандағы, қазіргіӘзіретСұлтанқорықмузейіндекөшірмесіғана сақталуда. Ол
домалақ пішінді, қақ ортасында «Әзіреті Сұлтан Қожа Ахмет» деп жазылған, айналасында Ахметпен аттас он шейхтің есімдері орналастырылған. /3/
Шайқы Ахмет Раванде Шайқы Ахмет Жами Шайқы Ахмет Маржан Шайқы Ахмет Кабир Шайқы Ахмет Аркам Шайқы Ахмет Саххак Шайқы Ахмет Харб
Шайқы Ахмет ... (толық оқылмайды)
Шайқы Ахмет Марсал».Аударған: ленинградтық ғалым - А.Иванов
Ең алғаш көшпелі қазақ халқының жалаулары мен мөрлерінің өмірге келуі XVI ғасыр мен ХІХ ғасырдың ортасы болатын. Олар түрік тілдес халықтарының Еуразиялық ішкі континенттік тарихигеографиялық кеңістігінде бірігіп, этно-саяси жағынан бірлесіп, Қазақ хандығының (1466-1822 жылдар) құрылуымен қатар пайда болды және ХІХ ғасырдың ортасына дейін пайдаланылды. Шындығында Дала элитасын басқарған тұлғалардың мөрлері мен жалаулары бір тұтас болған жоқ. Титулы бар көшпенділердің билеушісі – хан немесе сұлтан өздерінің жеке жалаулары мен есімі жазылған жеке мөрлері болған. XVI-XVII ғасырлардағы түрлi дау-жанжалдардың қорытындылары ауызша билiкпен, билердiң
62
мөрлiк таңбаларын басуымен расталып, бекiтiлетiн. Ресеймен қатынас орнату кезеңінде XVIII ғасырдың басында-ақ бiрдi-екiлi құжаттарда хандардың мөр басып, куәландырған құжаттары сақталған. Көшпелі қазақ елінің хандары мен сұлтандарының жабыстырмалы мөрлері төрт ғасыр бойы елдің ішкі-саяси құжаттарында және халықаралық қатынас шарттарында қолданылып келді. Өткен ғасырдағы қазақ билеушілерінің жеке мөрлерінің қалыптасуы және даму тарихы әлі де аз зерттелген. Соған қарамастан қазақ хандары мөрлерінің көбі 1694-1750 жылдардағы орыс Ресей құжаттарында кездеседі.
Расымен де, қолда бар тарихи деректерге сүйенсек, олар енді тамшы пішінді беті бар күміс жүзік кейпінде жасалынды. Мөрлерді басуда белгілі тәртіп қолданылған. Ең алдымен, миндаль тәрізді мөрлер, одан кейін сопақ, оның артынан дөңгелек және көп қырлы мөрлер басылып отырған. Оның үшкір жері мөрдің басы болып саналып, бетінде араб тілінде әшекейленіп жазылған жазу оның иегерінің есімі мен атағын, әкесінің аты мен лауазымын білдірген.
Алты алашқа есімі белгілі болған хандар мен сұлтандардың, батырлардың мөрлеріндегі жазуларға және олардың қандай құжаттарды куәландыруға қызмет еткенін баяндалық. Алдымен Әбілқайыр хан мөріндегі жазуға тоқталайық: «Абул-л—Хайр-бахадур-хан Хаджи-сұлтан» деп оқылатын мөр ханның Ресей өкіметіне жазған 56 түпнұсқа хаттарында басылған. Облыстық музей қызметкерлерінің айтуынша, ханның өзге қолжазбаларында мөрдің өзге түрі қолданбаған. Абылай ханның мөрінде «Абулай-хан бен Бахадур Вали-султан» деген жазу бар. Бұл Абылай ханның аты-жөні мен оның орта жүздің сұлтаны Валидың ұрпағы екендігінен хабар береді.Мөр ханның Ресейдің орталық үкіметі мен орыс шекара өкіметіне жазған хаттарында басылған.
Жәңгір хан мөріндегі «Джахангир-хан ибн Букай-хан» деген жазу патша өкіметінің Жәңгірді Ішкі орда ханы деп ресми танылған өз атағымен, оның Бөкей хандығының ұрпағы екендігінен хабардар етеді. Қазақ зиялылары мен Ресей өкіметіне арнап жазған оның хаттарының түпнұсқасында да осыдан өзге мөр кездеспеген. Арынғазы ханның мөрінде «...Саййид Арын-Гази ибн’Абд-ал-‘Азиз-хан» деген жазу жазылған. Арынғазы хан өз мөрін орта азия мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-қатынаста пайдаланған. Абылайханның немересі Кенесары Қасымұлының мөрінде «Кене-сары бен Касим» деген жазу жазылған.
Сырымбатырдыңмөрінде«1783 Дат/Д.Т. СырымұлыДат» дегенжазуболыпшықты. Мөрдегіжазу дұрысында «Сырым Датұлы» деп жазылуы керек болсадағы Сырым батырдың әкесінің аты-Дат екендігін тарих парағындағы құжаттар дәлелдейді. Ал мөрдегі 1783 жыл-бұл Сырым батыр бастаған шаруалар көтерілісінің басталған жылы екендігін білдіреді.
Қазақ халқын Жәңгір ханның бодандығынан босатып, ұлтының теңдігі үшін күрескен Исатай мен Махамбеттіңмөрлерідөңгелекпішіндеболған. Исатайдыңмөрінде«ТайманағатайИсатай» дегенжазу бар. Бұндағы «ағатай» сөзі Кіші жүздің руы және Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісте ұран болған сөз. Исатай өз мөрін ел ішінде старшын болып жүргенде Жәңгір хан мен Орал әскерінің атаманы, полковник В.Покотиловтерге жазған хаттарында пайдаланып отырған. Махамбет мөрінде «Мухаммед ибн Өтеміс» деген жазу бар. Мөрдегіжазу араб жазуымен әдемі жазылған. . Исатай жазған хаттарға куә боп Махамбет осы мөрін пайдаланған./5/ Түрік сфрагистикасы.Түрік халқының тарихына терең үңілсек, қазіргі Түркия территориясында көптеген қуатты мемлекеттердің іздері бар. Қазақ Хандығының елдігінің белгісі ретінде хан,билеушілеріміздің мөрлері сөз болса, Ұлы Османлы Мемлекетінің елдігінің белгісі ретінде сұлтандардың тұғра немесе тураларын айта аламыз. Тұғра (осм. ءاﺮﻐط — Tuğra) — Ұлы Османлы Мемлекеті сұлтандарының барлық ресми құжаттар мен хаттарында басатын хұснихаттық мөрі немесе қолтаңбасы. Сұлтанның тұғрасы оның билігінің кезінде соғылған теңгеге де басылатын болған. Тұғралардың атқаратын қызметін Ежелгі Мысырдағы картуштардың қызметіне ұқсас болғандығын айта кету керек. Әр османлы сұлтанының өзінің жеке тұғрасы болған. Тұғра сұлтан билік басына келген кезде жасалып, оны сарай хұснихатшысы (түр. nişancı) жазба құжаттарға таңбалап салатын болған. Ең алғашқы тұғра Ұлы Османлы Мемлекетінің екінші билеушісі Орханға(1284-1359) тиесіліболған. Дамиотырып, тұғраларI Сүлеймен(1494-1566) кезіндегідейөзінің классикалық кейпіне түсті. Тұғралардың құрамдас бөлігі.Сұлтанның есімі тұғраның «сере» (түр. sere) деп аталатын төменгі бөлігінде жазылатын. Басында ол «Осман ұлы Орхан» деген қарапайым сөйлемнен тұрса, уақыт өте ол күрделіленіп, сұлтанның есіміне қоса оның лауазымдары мен атақтары, сұлтанға шапағат тілейтін дұғалардан қосылатын болды. Тұғраның сол жағындағы имектер «бейзе» (түр. beyze) деп аталды. Тұғраның мағынасын түсіндірушілер имектердің мағынасын сұлтанның билігінде болған екі теңізді білдіреді деген түсіндірме береді: сыртқы үлкенірек имегі Жерорта теңізін, ал кішірек ішкі имегі Қара теңізді білдіреді. Тұғраның жоғарғы бөлігіндегі тік сызықтар «ту» (түр. tuğ) деп аталады. Үш ту билікті: Азия, Африка және Еуропа құрлықтарының үстінен Ұлы Османлы Мемлекеті жүргізген билікті білдіреді. Туларды кесіп өтетін имек сызықтар «зүлфе» (түр. zülfe) деп аталады, оң жаққа қарай желбіреп тұрған тулармен бірге олар шығыстан батысқа қарай соққан желді,
63
яғни османлылардың жылжу бағытын білдіреді. Тұғраның оң жағындағы сызықтар «қанжар» (түр. hançer) деп аталады. Қанжар мұнда күш-қуат пен құдіреттің бейнесі ретінде қолданылады./6/
Әзірбайжан мөрлері. Әзірбайжан мөрлерінің көпшілік бөлігі 1946-53 жж. Мингячевир қаласында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарында табылған. Табылған мөрлер б.д.д.VI — VII ғғ. аралығын қамтиды.Осы кезеңде мөрлер кеңінен қолданылған. Бұл-Әзірбайжан территориясында алғашқықауымдыққұрылымныңыдырап, тайпабірлестіктерінің, мемлекеттердіңорнайбастағанының бір дәлелі.
Кейбір қазба жұмыстары кезінде Солтүстік Әзірбайжан аумағынан Таяу Шығыстан әкелінген темір, тас, қыштан жасалған цилиндр пішіндес мөрлердің түрлері де табылған. Мұндай мөрлердің артқы бөлігінде тұмар есебінде тағуға арналған тесігі бар.Бұл кезеңде Әзірбайжан халқында мүлік теңсіздігі орын ала бастаған болатын.Қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған мөрлер ауқатты адамдардың қабірінен табыған болатын.Соған сәйкес мұндай мөрлер билеуші тап өкілдеріне, сұлтандарға немесе тайпа басшыларына тиесілі болған.Сондай-ақ олар мөрлерін әшекей есебінде мойындарына тағатын да болған.Алайда, сол уақытта қоғамда орын алған әлеуметтік-экономикалық шарттарға байланысты, мөр иелері мөрлерін негізгі мақсатымен қолдана бастаған болатын.
Мингячевирдегі мөрлердің негізгі сипаттамасы.Мөрлердің сопақша тегіс бетінде көптеген жануарлардың бейнесі қашалынып салынған болса, кейбір жағдайда адам бейнесін немесе түрлі тылсым бейнелерді табуға болады.Ғалымдардың сөзіне сүйенсек, мөрлердегі бейнелерден Иранның мәдени әсері байқалады. Көптеген мөрлерді жергілікті шеберлер дайындаса да, сырт елден әкелінген мөрлер де кең қолданыста болған.
Мүһір шахтардың немесе лауазымның белгісі ретінде тастан немесе резеңкеден жасалынып, шоттар және басқа да құжаттарда басылатын рәсімдеуші құрал. Ол қолтаңба немесе қолтаңбаның орнына пайдаланылады (кімге тиесілі екендігін көрсету үшін). Мүһір парсысөзі болып табылады және ол лауазымды, билігін білдіретін Лұғат сақинасына келеді. Мемлекеттің ресми органдары, жеке тұлғалар пайдаланған. Ресми органдар қолданатын «мөртаңба» немесе «ресми мөр»; жеке тұлғалар пайдаланатын«жекемөр». Сондай-ақ, тығыздағышөнімніңсақталуыменқауіпсіздігінқамтамасыз ету үшін кілт немесе құлып ретінде қолданылған. Шығыс елдерінде, әсіресе ислам елдерінде,көптеген жылдар бойына қолтаңба орнына мөрлерді пайдаланған. Ресми мемлекеттік қайраткерлер, ғалымдар мөртабандарын әрдайым өздерінің жанында ұстаған, қағаз бетіне қойған қолтаңбаларының үстінен мөрлерімен міндетті түрде рәсімдеп отырған.
Қазіргі таңда мөртабан және мөрлерді қолданудың өзіндік заңдастырылған нормалары бар. Мәселен, Гаага конвенциясына сәйкес, басқа бір мемлекеттің аумағында пайдалануға арналған, белгілі бір мемлекеттің өкілетті органдар берген құжаттарда арнайы мөртабан қойылады (апостиль) қойылады. Конвенцияның 5-бабына сәйкес, апостиль қолдардың түпнұсқалылығын, құжатқа қол қойған адамның кiм екендiгiн және тиiстi жағдайларда бұл құжат бекiтiлген мөрдің немесе мөртаңбаның түпнұсқалылығын куәландырады. Апостильге қойылған қол, мөр немесе мөртаңба ешқандайрастаудынемесезаңдастырудыталапетпейдi жәнебұлқұжаттыГаагаконвенцияғақосылған барлық мемлекеттерде пайдалануға болады.
2001 жылғы 24 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің N 545 қаулысына сәйкес, апостиль қою бойынша өкілеттікке ие ұйымдар ретінде мына мемлекеттік органдар белгіленді:
>ҚР Әділет министрлігі
>ҚР Білім және ғылым министрлігі
>ҚР Ішкі істер министрлігі
>ҚР Мәдениет және ақпарат министрлiгiнiң Ақпарат және мұрағат комитетi
>ҚР Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет
>ҚР Қаржы министрлiгі
>ҚР Бас прокуратурасы
>ҚР Қорғаныс министрлігі
>ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
2.Шәлекенов У.Х. VХІІІ ғғ. Баласағұн қаласы. А., 2006.
3.Қожаев М. Әзірет сұлтанның үш мөрі.// Жібек жолы. 1991. №3(4) наурыз. 4. http://www.turkystan.kz
5.Алуа ТАСТАНҚЫЗЫ, «Қазақ хандары мен батырларының мөрі – елдіктің атрибуты»/ http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/kazak-handaryi-men-batyirlaryinyin-mor-kanday-bolgan-62147/
6.Umur S. Osmanlı Padişah Tuğraları. Cem Yayınevi. İstanbul,1980.
7.Бабаев И. Некоторые вопросы изучения памятников глиптики в Азербайджане.
64
Ахмедова Ұ.
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ «Шығыстану» мамандығының 3 курс студенті
Ғылыми жетекші: Жанатаева К.Б., аға оқытушы
СИРИЯ МӘСЕЛЕСІ – МҮДДЕЛЕР ТОҒЫСЫ
Тарихқа назар салсақ, қашанда да дамыған мемлекеттер мен дамушы мемлекеттер арасындағы тайталас толастаған емес. Бұл үрдістің кең көлемдегі көрінісінің бастауы, ХVІІ ғасырда шығыс елдерінің біртіндеп отарға айнала бастаған кезі деп айтуға болады. Кейіннен бұл үрдіс имперализмнің нығая түсуі барысында, яғни саяси және экономикалық дамуда артта қалған елдерді отарлауға таластың арта түсуі кезінде айқындала түсті. ХХ ғасырдың орта кезінен, яғни екіншідүниежүзілік соғыс аяқталғанан кейін, әлем елдерінің саясаты екі үлкен лагерге бөлініп, биполярлық жүйе қалыптасты. Осы саяси лагерлердің мүддесін қорғаушы қуатты әлем державалары (КСРО мен АҚШ) арасындағы саяси жүйелік қарама-қайшылықтарына байланысты әлсіз мемлекеттер тағыда таласқа түсті. Бұл үрдіс шартты атаумен «Қырғи қабақ соғысы» деп аталып кетті. Зерттеушілердің пікірлеріне сүйенсек «Қырғи қабақ соғысы» 90-шы жылдарда аяқталды[1]. Дегенмен қазіргі күндегі әлемдік саяси жағдайға қарап, державалар арасындағы текетірес әліде жалғасып келе жатқандығын айқын байқауға болады. Бірақ оның қазіргі күндегі көрінісі ХХ ғасырдағы саяси жүйеге байланысты деп қарауға болмайды, тайталастың сипаттамалық көрінісі енді беделділік және экономикалық мүддеге ауысты.
Бастапқыда Таяу Шығыс аймағындағы саяси, әлеуметтік жағдайлар ішкі жағдайлар болып көрінгенімен, соңғы жылдарда осы аймақта қандайда бір саяси экономикалық мүдделерге байланысты тынышсыздық болып жатқандығы айқын бола бастады. Экономикалық мүдделеріне байланысты кейбір елдер дінді өз мүддесіне қолданса, кейбіреуі оның дамуына жағдай жасап отыр. Бұл саяси мүдделер тоғысын түсінбеген қараңғы халық, осы саяси ойынның негізгі қолдаушылары, немесе жоспарды орындаушылар болып отыр. Мұндағы саяси-экономикалық ойынның мақсат жоспары 2017 жылда болған әлем елдері арасындағы өзара текетірестік, бір тоқтамға келе алмауынан байқала бастады.
Сирия мәселесін шешу, келісімге келу шаралары ондағы азамат соғысы халықаралық лаңкестікке айналғанан бері халықаралық мәселе ретінде халықаралық кеңестің басты назарында болып келеді. Ал бұл мәселені бейбіт жолмен шешуді жалғастыру Астанада 2016 жылы желтоқсан айында басталды. Бұл туралы Ресей президенті Владимир Путин Жапония Премьер-Министрі Синдзо Абэмен бірге өткен баспасөз конференциясында –«Алдыңғы күні Түркия Президенті Реджеп Тайып Ердоғанмен телефон арқылы сөйлесіп, қақтығысушы тараптарға мынадай ұсыныс жасаймыз деп келістік: бізөзтарапымызданСирияға, Түркияпрезидентінеқарулыоппозицияөкілдеріне– Қазақстан елордасы Астана қаласын бейбіт келіссөздер алаңы ретінде ұсынамыз» дей отырып Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтан осы жүйені қабыл алуын өтінген болатын [2].Сонымен 2017 жылдың басынан бастап Қазақстан өз астанасын бітімгерлік сахна ретінде ұсынып, келіссөздер жүргізіле бастады. Жыл басынан басталған келіссөздер тараптардың талаптарына тоқтала алмай нәтижесі де шамалы болды. Өйткені қарама қайшы топтарды бір үстелге отырғызу оңайға түспеген еді. Дегенмен Астанадағы келіссөздер бір жақты болмай жатқан кезде Қиыр Шығыс мәселесі қайта ұшыға түсті. Бұл да халықаралық шешімді талап ететін маңызды мәселе болып отыр.
2017 жылдың 1 наурызында КХДР ақпарат агенттігі «Солтүстік Корея, Қытай, Ресей бірлесе, АҚШ пен Оңтүстік Кореяның одағына қарсы тұра алама?» атты сараптамалық мақала жариялады [3]. Бұғансебеп, КореяРеспубликасымен АҚШ-тың «Сад» жүйесіндегіәскери жаттығуларыболды. Біздің ойымызша, бұл Сирия мәселесіне тікелей байланысты саясатттың бір көрінісі. Яғни Астана алаңында Сирия мәселесі қарастырылып жатқан кезде, әлемдік шешімін таппай келе жатқан мәселелердің бірі болып табылатынКорей түбегі проблемасының қайта ұшығуына Ресей мен АҚШ-тың тікелей қатысы бар деп есептейміз. Себебі о баста түбектегі бір ұлттан екі мемлекеттің қалыптасуына осы державалар басты себепші болған еді. Содан бері КХДР мен Корея Республикасы өзара проблемаларын айтылған екі державалар арқылы шешіп немесе бір-біріне сес көрсетіп отырады. Біздің айтқымыз келетіні Корей түбегіндегі мемлекеттер, державалар үшін өзара диалог жүргізілетін мекен сияқты көрінеді.
Сириямәселесімүлдембасқашакөріністеболғанымен, бұлаймақтадаөзараталасжүріпжатыр. 6 жылданберіболыпкележатқан азаматтықсоғыстыңсоңыкөрінер емес, биліктіауыстыру оппозиция үшін орындалмайтын армандардың бірі болып отыр. Бұл аймақтада АҚШ пен Ресейдің мүдделік қақтығысы жүріп жатыр. Экономикалық, беделділік мүдделік саясаты екі державаға осы арадан кетуге
65
мүмкіншілік бермейді (Немесе осы аймақта лидерлік үшін талас толастар емес). Ресей Башар Асад үкіметінің орнында қалып билігін жүргізе беруін қаласа (Иранда осы ниетін танытып отыр), АҚШ пен Түркия және басқа араб мемлекеттері биліктің ауысқанын қалайды [4]. Осы ниет-тілектер Сирия мәселесінің державалар арсындағы мүдделік қақтығысының себебін айғақтап көрсетеді.
Жоғарыда біз Корей түбегі проблемасының 2017 жылда қайта өрбігендігін Сирия мәселесіне қатысы бар деп көрсеттік. Оның қандай қатысы бар екенін Ресей мен АҚШ арасындағы саяси қарымқатынаспен түсіндіреміз. Ресей мен Қытайдан қолдау тауып отыратын КХДР, Сирия мәселесін Ресей саясатына оңды шешілуі үшін дер кезінде көмегін тигізді. Жыл басынан соңына дейін ядролық қарулардың сынақтарын жүргізіп, Қиыр Шығыс елдеріне экологогиялық қауіп төндіріп отырды. Қиыр шығыстағы ядролық қаруды жою пиғылында жүретін АҚШ-тың назарын басқа тарапқа аударудың тиімді жолдарының бірі еді.
Жалпы Сирия мәселесі осыған дейін де БҰҰ-дың қатысуымен Женева қаласында қарастырылып жатқан болатын. Байқалып тұрғандай-ақ Женева қаласындағы келіссөздерге батыс елдері мен АҚШтың ықпалы басым болып тұрды. Ресей Сирия мәселесін өз мүддесіне шешу үшін одақтастар тауып, одақтастарымен келіссөздер алаңын Астанаға көшіруді ұйғарды. Біз мұны Ресейдің шебер саяси әрекеттерінің бірі десекте Таяу Шығыста әскери әмір жүргізу аса оңай шаруа болып тұрған жоқ. Наурыз айында Қиыр Шығыс проблемасы басталып КХДР-дің ядролық сынақтарды бастауына біраз уақыт қажет болды. Сәуір айы, жаз орталарында КХДР өзінің міндетті бағдарламасын орындай бастады бұл арада АҚШ-тың назары толық Қиыр Шығысқа ауысты. Тек осы себеппен деп айта алмаймыз, Трамп президент болуынан бұрын Ресейдің Сириядағы істеріне араласпауы және Асадтың өз қызметінде қалуына ынта білдірген. Обама билігі тұсында да Ресей әскерінің Таяу Шығысқа оралуына кедергі болған жоқ. Ресейдің дипломатиялық мүмкіншіліктері көп болды. Мәскеу көп бағытта Обама билігін жеңді. Обама билігі кезінде Вашингтонның әрекеттері оппозицияны құралдандыруға бағытталған еді, бұл әрекеттер сәтсіздікке бет бұрды [5]. Ал Таяу Шығыстың мәселесінөзмүддесінеорайшешуүстіндежүрген Ресей2017 жылдыңқазанайындаСириядағыәскери әрекеттерін орындауға басымдық алды. Сирия оппозициясы яғни лаңкестік топтармен күрес қазан айында толығымен Ресей әскерінің бақылауына өтіп оңды нәтижелер жуық арада көріне бастаған кезде, Корей түбегі проблемасымен жүрген АҚШ-тың Таяу Шығыстағы ықпалынан айрыла бастағанын түсініп, Иерусалим мәселесін туындатуға тырысты. Ол – «Мен Иерусалимді Израильдің астанасы деп танитын уақыт келді деп шештім. Менен бұрынғы президенттер бұл жайлы тура осылай ойлағанымен, іске асырмай келген еді. Мен бүгін сол олқылықтың орнын толтырып отырмын. Бұл әрекетіммен мен Израиль мен Палестина арасындағы тыныштыққа кепілдік бердім және АҚШ азаматтарының қызығушылықтарына ең ұтымды жауап бердім деп ойлаймын» - деген ақпарат желтоқсан айның басында ақпараттық агенттіктер арқылы таралып жатты [6]. АҚШ билеушісінің бұл сөзі Араб мемлекеттері мен Израиль арасындағы кезекті қақтығысты туғызуға арналған әрекеттердің бірі еді. Үш дін үшінде маңызы бар қаланы еврей халқының астанасы деп жарияласа, ислам дінін ұстанатын Таяу Шығыс жұрағаты үшін беріспей күресетін соғыстың басталары анық еді. Иерусалимді қасиетті деп танитын араб халқы мен Израиль арасында қақтығыс бастала қалса, Таяу Шығысқа қайта оралуға мүмкіншілік туады.
Сирия мәселесіндегі мүдделер тоғысын тарқатсақ, Ресей Сирия мәселесін шешіп, жерін содырлардан тазалауға 2015 жылдан бері атсалысып жүр. Бұған өзіндік себептерде жеткілікті. Біріншіден Сирия үкіметімен қарым-қатынастың КСРО кезінен келе жатқан ынтымақ-серіктестігі. Ресей Сирия бүлікшілігіне жаңа демократия тірегі ретінде қараған жоқ. Мәскеу Сириядағы оқиғалардың Ресей шекарасынан өтіп, елге кіруі мүмкін дегенді алға тартып Таяу Шығысқа әскерін кіргізді [5,2]. Мәскеудің бұл әрекеті Ресей мүддесін айғақтай түседі.
«Сирия мәселесінде Түркия мен Иранның Ресеймен одақтасуына қандай мүдде жетеледі». Бастапқыда Түркия Асад үкіметінің билік басынан кетіп, жаңа билік орнағанын қалады. Бұл позициясын бүлікшілердің Раккаға жетіп, күрдтер автономия сұрай бастаған кезде өзгертті (Күрдтер мәселесін қамтитын елдер: Сирия, Түркия, Иран, Ирақ). Сонымен қатар Сирия босқындарын кәрі құрылыққа жібермей 3 миллиондай босқынды Түркияда қалдырған. Соның салдарынан соңғы жылдарда Түркияда лаңкестік әрекеттері көбейіп кеткен. Бұл Түркияның Сирия мәселесіен шешуге атсалысуының тағыда бір мүдделік саясаты. Иранның бұл мәселеге араласуына АҚШ, Израиль мемлекеттері ашық қарсылығын білдірді. АҚШ-тың қарсылығы аймақта Иранның беделінің артып кетуіне жол бермеу болса, Израильдіде АҚШ-тың одақтас мемлекеті ретінде мақсаты айқындалады. Иранның мүддесі ретінде біздің атап өткіміз келетіні Сириямен күрдтер мәселесі ортақ, бірақ ең маңыздысы шийтік бағыттағы билеушінің орнында қалу болды. Cонымен қоса Иранның бұл жағдайға араласқандығының тағы бір себебі АҚШ, Израиль, Сауд арабиясына есе жібермеу. Аталған аймақта
66
беделін арттыру. АҚШ және басқада Батыс мелекеттері Сирияда демократияның орнығуын қалаған болатын.
Біз тақырып аясында 2017жылы болған келіссөздер, басты назарда болған іс-әрекеттерді бақылап, өз ойымызбен бөлісуге тырыстық. Бұл мәселенің шешілуінде бітімгершілікті қалаған Қазақстанның Астанадан осы мәселелерді шешуді қалайтын тараптар үшін орын беруінің өзі мемлекет лидерінің, СІМ жұмысының, Қазақстан халқының жалпы жетістігі деп білеміз. Астана келліссөзі барысында Сирия оппозиция өкілдерінің қатсуына мүмкіншілік жасау Астана үшінде қауіпті қадамдардың бірі еді. Соған қарамай мемлекет билігі әлем елдерінің тыныштығын, бейбітшілігін қалайтын мемлекет екендігін көрсете білді. Осындай адам құқықтарын жоғары бағалап, халықаралық сахнада тыныштық пенбейбітөмірдіқалайтындығынтанытабілгендегіүшіндеҚазақстан2018 жылықаңтарайындаБҰҰдың қауіпсіздік кеңесін басқару құзіреттілігіне ие болды.
Өткен ғасырларда «қару кімде болса, заң соныкі» деген тәмсіл бар еді. Бүгінде әлемнің келбеті өзгерді. Үстіміздегі жүз жылдықты «интеллектуалды әлеует» ғасыры десек жаңылмаймыз. Біз әлемдік атынастардың күрделене түскен тұсында өмір сүріп жатырмыз. Бүгінде әлем елдерінде осындай жағдайлардың неліктен және қандай себептердің салдарынан болып жатқанын халыққа жете түсіндіруіміз тиіс. Халықтың халықаралық саяси сауатын арттыру үшін арнайы саяси шолу бағдарламасын дайындау керек деп білеміз. Кез келген ақпаратты халыққа түсінікті тілмен, мемлекеттік, моральдық идеология тұрғысынан сараптап жеткізетін бағдарлама әзірлеу қажет. Бүгінгі шексіз де еркін ақпараттық кеңістік қалыптасқан заманда ұлтымызға ақ-қараны танытуға сеп болар ақпараттық сараптама жүргізіп, қазақ ақпараттық агенттіктеріне таратып отыратын бағдарлама керек. Себебі дінді бет перде етіп, өзінің арам пиғылын іске асыру үшін басқа ел азаматтарын шикізат ретінде өңдеп, пайдаланып жатқанында көріп отырмыз. Осындай интернет арқылы сананы игеру индустриясы қалыптасқан дәуірде ел азаматтарында «сыни таным» қалыптастыру міндет. Қашан да, қай дәуірде де әлсіздерді мықтылар басынады, оларға әлім жеттік жасайды, үстінен үкім шығарады. Бұл табиғы заңдылық!
Дереккөздер:
1.https://kk.m.wikibooks.org> Қырғи қабақ соғысы
2.http://www.inform.kz/kz/astana-siriya-maselesi-boyyinsha-kelissozder-alanina-aynalui-mumkin_a2980714
3.http://qazaqtimes.com/article/6230
4.https://kaz.caravan.kz/zhanalyqtar/lavrov-siriya-kelissozine-qatysatyn-elder-sanyn-arttyrugha-pikir-bildirdi-197241
5.http://kun.uz/11564368 Cурияуруши. Россиябуерденималарга эришдиваИШИДданкейинвазиятқандайтусолади?
6.https://baq.kz/kk/news/alem/tramp_ierusalimdi_izrail_astanasi_dep_tanidi20171207_092400
Келешоглы М. М.
КазНУ им. аль-Фараби Студент 1 курса Научный руководитель: Абелдаев Ж. А.
ИСТОРИЯ НАПИСАНИЯ НАЦИОНАЛЬНОГО ГИМНА ТУРЦИИ
Современная Турция была основана 29 октября 1923 г., Мустафой Кемалем Ататюрком (Mustafa Kemal Atatürk).
У новой Турецкой Республики должен быть свой национальный гимн! Еще в ходе войны за независимость эта идея родилась у командования западного фронта. Выполнение ее было возложено на министра образования, писателя и политика Хамдуллаха Супхи (Hamdullah Suphi). Таким образом, начались приготовления к созданию национального гимна Турции, которому было дано название "Марш Независимости" (İstiklâl Marşı). Было назначено вознаграждение в размере 500 лир авторам словимузыкибудущегогимнаиповсейстранебыларазосланаэтавесть. Вначалепроводилсяконкурс стихов, накоторыйсо всех сторонТурциибыло прислано 724 варианта, изкоторых комиссияотобрала 7 и представила их на рассмотрение членам парламента. В итоге на заседании парламента 12.03.1921 г. под председательством Мустафы Кемаля Ататюрка был одобрен после многократного прочтения вариант гимна, написанный Мехмет Акифом Эрсоем (Mehmet Akif Ersoy).
Конкурсмузыкикгимнуневызвалтакогоажиотажа, какконкурстекста, чтоявилосьиотражением общей ситуации в музыкальной сфере, сложившейся на тот момент в Турции, и обострением военной ситуации на фронтах Анатолии. На приглашение участвовать в конкурсе откликнулось 24 композитора, но, так как слова национального гимна были известны, а определенного решения на счет музыки со стороны правительства не было принято, то в разных областях Турции Марш Независимости начал исполняться на разную музыку из тех, что участвовали в конкурсе. В Эдирне это был вариант Ахмеда Йетка Мардана (Ahmet Yekta Madran), служившего там учителем, в Измире и
67
Эскишехире - вариант Исмаила Зюхдю (İsmail Zühdü), в Анкаре - вариант Зеки Унгёра (Zeki Üngör), в Стамбуле сразу 2 варианта - Зати Арджи (Zati Arca) и Али Рифата Чаатая (Ali Rifat Çağatay). Такая ситуация длилась в течении нескольких лет, пока в 1924 г. в Анкаре собранием в Министерстве Образования Турции не был узаконен вариант Али Рифата Чаатая, решение о чем было разослано во все учреждения и учебные заведения Турции. Этот вариант Национального Гимна Турции исполнялся период с 1924 по 1930 г., после чего новым приказом был выбран вариант Зеки Унгёра, служившего в Анкаре шефом оркестра министерства (Riyaseti Cumhur Orkestrası).
«Марш Независимости» состоит из 10 четверостиший. В качестве гимна традиционно поются первые два четверостишия, но гимном является весь стих.
Гимн:
Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak
O benim milletimin yıldızıdır parlayacak O benimdir, o benim milletimindir ancak
Çatma kurban olayım çehreni ey nazlı hilal Kahraman ırkıma bir gül. Ne bu şiddet bu celal Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helal Hakkıdır hakka tapan milletimin istiklal
Ben ezelden beridir hür yaşadım hür yaşarım Hangi çılgın bana zincir vuracakmış şaşarım Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner aşarım Yırtarım dağları, enginlere sığmam taşarım
Garbın afakını sarmışsa çelik zırhlı duvar Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddım var Ulusun! Korkma nasıl böyle bir imanı boğar Medeniyet dediğin tek dişi kalmış canavar
Arkadaş yurduma alçakları uğratma sakın Siper et gövdeni dursun bu hayasızca akın Doğacaktır sana vaadettiği günler hakkın Kim bilir belki yarın, belki yarından da yakın
Bastığın yerleri toprak diyerek gecme tanı Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı
Sen sehit oğlusun, incitme yazıktır atanı Verme dünyaları alsan da bu cennet vatanı
Kim bu cennet vatan uğruna olmaz ki feda Şüheda fışkıracak toprağı sıksan şüheda
Canı cananı bütün varımı alsın da hüda Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda
Ruhumun senden ilahi şudur ancak emeli Değmesin mabedimin göğsüne namahrem eli Şu ezanlar ki saadetleri dinin temeli
Ebedi yurdumun üstünde benim inlemeli
O zaman vecd ile bin secde eder varsa taşım Her cerihamdan ilahi boşanıp kanlı yaşım Fışkırır ruhi mücerret gibi yerden naşım
O zaman yükselerek arşa değer belki başım Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilal
Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helal Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlal Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyet Hakkıdır hakka tapan milletimin istiklal
Перевод гимна на русский язык: Не бойся, не исчезнет в небе флаг,
Пока в стране есть хоть один очаг.
68
Флаг мне и моей нации звезда. Ты, не сгоришь под небом никогда.
Не хмурься флаг, коль люди под тобой, А улыбнись, ведь мой народ – герой. Прости, что в битвах кровь он не берёг, Свобода – право всех в чьём сердце бог.
Не бойся, цепь не стиснет этих рук, Для света солнца не найти препон.
Я всё снесу, хоть горы встанут в круг, Перетеку и через горизонт.
Не бойся воя - монстр Европы лют, Но не задушит волю вой химеры
Итуп его гнилой последний зуб
Ищит в груди есть – истинная вера. Не пустим братья, монстра на порог
Игрудью отразим напор бесчестья. Рождаться дням, что предсказал нам бог
Иможет быть чуть раньше и не счесть их.
Не просто по земле гуляй, а знай Сколь предков в ней лежит без погребенья. Ты - сын шахидов, дух их не предай, Рай не меняй за все миры творенья.
Не жертва пасть за землю - долг и честь. Сожми рукой, шахида кровь струится.
Бог всё возьми и жизнь, и всё что есть, Не дай мне лишь с землёю разделиться.
У моей души лишь одна просьба к Богу Не допусти, чтоб рука врага коснулась места молитв
Пусть эти азаны, которые свидетельствуют об основе веры Всегда звучат над моей страной.
И тогда коснется лбом земли даже мой надгробный камень, если он будет Мои кровавые слёзы будут струиться из каждой раны Вылетит из земли моя бестелесная душа Может быть, тогда моя голова поднимется и коснётся неба
Развевайся славный флаг Пусть будет кровь прощена ему
Уже никогда не исчезнет мой флаг и мой народ Освобождение – право моего народа, который молится богу
Особенно интересными мне показались 8-ой и 9-ый четверостишия, которые звучат так: Ruhumun senden, ilahi şudur ancak emeli; (У моей души лишь одна просьба к Богу
:)
Değmesin mabedimin göğsüne na-mahrem eli! (Не допусти, чтоб рука врага коснулась места молитв) Bu ezanlar ki şahadetleri dinin temeli, (Пусть эти азаны, которые свидетельствуют об основе веры,) Ebedi yurdumun üstünde benim inlemeli. (Всегда звучат над моей страной.)
O zaman vecd ile bin secde eder varsa taşım; (И тогда тысячи раз в экстазе коснется лбом земли мой надгробный камень, если он будет;)
Her cerihamdan, ilahi, boşanıp kanlı yaşım, (Из каждой раны, Господь, испуская кровавые слезы,) Fışkırır ruh-i mücerret gibi yerden naşım; (Вылетит из земли моя бестелесная душа;)
O zaman yükselerek arşa değer belki başım! (Может быть, тогда моя голова поднимется и коснется неба!)
«Надгробный камень, если он будет», «Кровавые слёзы из каждой раны», «Бестелесная душа, вылетающаяизземли» — вкаждойстрокетакисквозитсмертью, новобщемконтекстестихотворения «пессимистический» символ смерти обозначает решимость солдата идти до конца ради защиты Родины, готовность жертвовать собой ради высшей цели. Строки Номана Челебиджихана, удаленные из гимна инициаторами изменений, аналогичны, или даже глубже по смыслу: это не просто призыв к решимости из любви к нации, а причина, по которой такая решимость правильна и обоснована.
69
Напомню эти удаленные строки: «Bilmey, körmey biñ yaşasam, qurultaylı han bolsam, Yine bir kün mezarcılar kelir meni kömmege!… = Даже если не зная и не видя я проживу тысячу лет и буду избран ханом, все равно однажды придут могильщики закопать меня». «Знать и видеть» в этих строках в моем пониманииозначает разумом, сердцемидушоюоткликаться, реагироватьнаисторию, культуру иболь народные, отождествляться с нацией и разделять ее интересы, задачи. На эту мысль наводит предыдущая строка «Bilip, körip milletemniñ közyaşını silmege — Зная, видя вытереть слезы своей нации» = «Осознавая, видя, понимая проблемы, сделать все возможное для их решения». Противоположно этому поступают ассимилированные представители нации, называемые еще «манкуртами»: «не знают, не видят», думают, что и так все хорошо, остаются равнодушными к национальным проблемам и задачам во многом из-за эгоистических, шкурных побуждений. И эти выше озвученные строки, удаление которых было инициировано, и гимн в целом олицетворяют связь между каждым представителем национальности как личностью и нацией, народом, этнической группой как общественно-организационной структурой высшего порядка.
Конечно, несмотря на патриотический эффект, который «Марш Независимости» производил на солдат и депутатов турецкого парламента, у него нашлись и противники, которые в 1925 и 1937 годах пытались его заменить (причем они не пытались менять его частично, а искали ему альтернативу, объявляя конкурсы). Объясняли такую необходимость они тем, что «в тексте гимна нет имени Ататюрка, для светской страны в тексте слишком много раз говорится о Боге, мало фигурирует слово «турок, турецкий» как образ единой нации».
У них ничего не вышло, хоть в этих конкурсах и приняли участие самые известные турецкие поэты тоговремени: НеджипФазылс«ГимномВеликогоВостока», ИсмаилХаккыБычакчызадес«Турецким Национальным Гимном», Омер Эфенди Заде Хафиз с «Национальным Гимном», и много других. Ни один из стихов, восхваляющих достоинства и подвиги турецкого народа, не смог стать в один ряд с искренним стихом о трудных днях и решимости нации отстоять свою свободу. А сам Мехмет Акиф Эрсой, автор слов, позднее писал о нем так: «До чего же искренними и волнительными были те дни! Этот стих является отражением переживаний нации в то время. Гимн, написанный в те дни, когда измученные тысячью и одной бедой людские души жили в агонии, ожидая спасения, – ценная память о том времени. Написать такой стих еще раз невозможно, и мне самому это тоже не под силу. Чтобы написать подобное стихотворение, надо видеть и прожить те дни. Гимн более не мое произведение, он
– собственность нации. Он – мой самый ценный подарок народу. Да не заставит Аллах эту нацию еще раз писать «Марш Независимости»!»
Юсупова Д.
Әл - Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Шығыстану факультеті ТҮРКСОЙ кафедрасының 1- курс магистрант
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., проф. Авакова Р.А.
АЛТУН ЯРУҚ ЕСКЕРТКІШІНІҢ ТАРИХИ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Біздің дәуірімізге дейінгі үшінші ғасырдан бастап Ұлы Жібек жолы арқылы Ұйғыр мемлекетінің қалаларына будда діні ене бастады. Орталық Азияның батысынан келген көптеген миссионерлер санскрит тілінде жазылған, будда дініне тән шығармаларды халық ішінде тарата бастады. Ұйғыр мемлекетіндебуддалықканондардыжергіліктіхалықтыңшарттарынасайбейімдеді. Солүшіндебудда діні жоғары деңгейде дамып, мемлекеттік дінге айналды[1]. Турфан идиқут мемлекетінің орналасқан жерінің өз алдына ерекшеліктері бар болатын. Ол Батыс пен Шығыс жолдарындағы мәдениеттер мен дінердің алмасуына көптеген шарттарды жаратып берді. Мысалға бұл жерді үнді, иран, грек мәдениеттерінің тоғысу орталығы деп айта аламыз. Сондай-ақ бұл орталық будда, манихей, христиан, ислам т.б діндердің араласуына, олардың осы өңірде таралуына қолайлы болды. Мұны түсінген Турфан билеушілері дінге еркіндік берді. Сол үшін де бұл өңірде әр түрлі дін өкілдері еркін өз діндерін дамытып, әр өңірлерге таратты. Турфан идиқут мемлекетінің кезеңінде ұйғыр халқы будда, манихей діндерін ұстанды. Хғ.ғ. Кучардың батысындағы ұйғырлар мұсылмандыққа өтсе де, Турфан өңіріндегі ұйғырлар ХVғ. дейін будда дініне табынды. Шығыс Түркістан будда дінінің екінші отаны есептелінетін. Будда діні Шығыс Түркістан арқылы Қытайға енді. Б.з. І және ІІ ғасырларының өзінде Турфан алқабы будда дінінің орталығы болды. Ван Яньдэ деректеріне сүйенер болсақ, Х ғасырдың соңына таман Кочо қаласының өзінде-ақ будда жазбалары сақталған 50 будда ғибадатханалары болған. Сондай-ақ Қытайға будда дінінің таралуының ең негізгі себепшісі ұйғыр халқы екендігін айта кеткен жөн. Будда діні ұйғыр мәдениетіне зор үлесін қосты. Сонымен қатар будда діні ұйғыр
70