73

Менің өзім де корей тілін үйрену барысында осы -ға қатысты сөз тіркестерін көп кездестірдім.

Содан бері мен жалпы корей тіліндегі осы сөздің қандай мағына беретіні жайында терең ойлана бастадым. «Не себепті бұндай тіркестер көп кездеседі, не себептен үлкен қолданысқа ие?» деген сұрақ мені мазалады. Корей тілінде адамның жаны және де басқа әр түрлі дене мүшелері сөз тіркестерінде жиі қолданылады. Бұл құбылысты басқа тілдерден байқай бермейміз. Корей тілінде адамның жаны

[maim] деп аталады. Алайда бұл сөз тек қана адамның жанын емес, сонымен қатар мінезін,

жүрегін, сезімін, көңіл күйін, бір нәрсеге деген қызығушылық, құштарлығын да білдіретін ұғым. Алдымен, осы сөзді аударма тұрғысынан қарастырайық.

Айта кететін жағдай, бір орыс-корей сөздік кітапшасынан [maim] сөзіне қатысты 32 сөз

тіркесінтабаалдым. Бұлжердебарлықмаымғақатыстысөздертолықжазылмағанынескергенімізжөн. Мысалға, оқулықтардан жиі кездестіретін бірнеше тұрақты сөз тіркестерін айта кетсек:

Ең алдымен [maime dilda] тіркесін қарастырайық. Сөзбе сөз аудармасы жанды ашу. Ал мағынасы жаныма жақын. Яғни бұл тіркесті бір затты ұнатқанын білдіру үшін қолданады.

[maime mokta] - өте қызықты идиома. Дәлме дәл аудармасы жанды жеу. Оны

бірнәрсеге бел байлаған кезде шешім қабылдауда қолданады. Яғни адам шешім қабылдамас бұрын көп уайымдағанын білдіреді. Қазақ тілінде де жанды жеу сөз тіркесі бар. Алайда, бұл екі тіркестің мағыналары әр түрлі.

Мысалға артық салмақтан айырылу үшін спортпен шұғылданған қыз баланың бейнесіне қарайық. Оның ойында тек «арықтау керек, арықтаймын» деген ұмтылыс. Ол артық салмақпен алысыуда спортпенайналысамындепшешпейтұрып, ұзақуақытбойыойланып, уайымдағанболатын. Дегенмен,

бар күмәнін артта қалдырып, істі бастады. [maime mokta] осындай жағдайда қолданатын тіркес десек болады. Сол сияқты (ертеңнен бастап шылымнан бас тартамын) деген құбылысқа да [maime mokta] тіркесін пайдалансақ болады.

[maime noda] тынышталу деген мағынаны білдіреді. Қазақ тілінде біз бұл құбылысты

«жаныжай» табу дегентіркеспенбілдіреміз. Осыорайдаменіңайтқымкелетіні: корейхалқыменказақ халқы өте ұксас. Бұны біз қарапайым идиомалардан байқап отырмыз.

Қазақ халқында да жан деген сөзге қатысты сөз тіркестері өте көп. Мысалға, «жаныма жақын, жаным ашиды, жаным ауырады, жаны жай табу, жанын беріп, жанын жегідей жеу». Ал корей халқы мен қазақ халқы арасында ұқсастықтар болғандықтан корей тілін қазақ тіліне аудару біршама оңай болар деп сенемін. Мысалға корей халқы жиі қолданатын сөз тіркестері:

[maime aphyda] – дәлме дәл, мағынасын сақтай отырып біз оны «жаным ауырады» деп аудара аламыз.

[maimi kophta] -жаны сұлу;[maimi yakhada] -жаны нәзік;

[maimi puranhada] -жаны жай таппау;

[maimi kuerophada] – жанын жегідей жеу, қиналу;

[maimi tylttyda] - жанын қоярға жер таппау.

Мен өзім аударма ісін үйрену барысында түсінгенім - кез келген тілді аударуда ең ауыр да, ең маңызды жұмыс та - балама табу. Корей тіліндегі бірнеше тұрақты сөз тіркестеріне елде қалыптасқан ойсанаайырмашылығысебебіненбаламатабуөтеқиын. Осындайжағдайдабізидиоманыңмағынасын жеткізуге тырысамыз.

[maimi choda] - мейірімді, ақкөңіл;

[maimi nada] – бір затқа қызуғышылық оянғанда;

[maimi kaji anynda] – жанына жақын емес, ұнатпау. Қазақ халқы жанмен қатар жүрек сөзін қолданғандықтан:

[maimi nopta] тіркесін «жүрегі кең, яғни ақкөңіл, қолы ашық адам» деп аударуға болады.

[maimi chopta] іші тар адам.[2]

Байқап отырғандай, корей идиомаларын мағынасын сақтай отырып қазақ тіліне дәлме дәл аударуға болады. Не себепті? Себебі, екі ел халқының ой сана жақындығында. Сонымен бірге, дүниені қабылдау, эмоцияналды тұрғыдан да ұқсас болуында деп ойлаймын.

Корейсөздігінеқарасақ, оларда«сум» сөзінрух, демдепұғынса, «маым» сөзінадамныңсезу, ойлау мүшесі деп қабылдайды. Ең алдымен бұл корей халқының діни философиялық көзқарасы себебінен.

Орыс ғалымы А.М. Поджио айтып кеткендей: «Корейлер жан туралы нақты дәлелденген пікірлері жоқ. Олар өздері ойлап тапқан, сенетін бірнеше наным-сенімдері бар. Тіпті кейбіреулері адам өмір сүргендежаныболмайдыдептесенген. Олардыңтүсінігібойыншаадамақтықсапарғааттанғандағана

111

оларға жан беріледі. Әсіресе оларға буддизм мен шаманизм сенімдері әсерінен осы ақтық сапарға аттану жайында жанға қатысты қалыптасқан пікірлер өте көп.[3]

Н.Г. Гаринның этнографиялық жазбаларына сүйенсек корей халқының жан дүние түсінігі былай қалыптасқан. «Адамда бір емес, үш жаны бар. Біреуі адам қайтыс болған соң аспанға, жәннат бағына ұшып кетеді. Бақтың иесі ол жаннан тірі кезінде не істегенін, қалай өмір сүргенін сұрайды. Жанның күнәларын және істеген игілікті істерін ескере отырып, оны қайтадан жерге өз денесіне қайтарады немесе осы таңғажайып бақта қалуға рұқсат береді.

Екінші жаны адамның денесінде қалып, бірге көміледі. Ал үшінші жаны болса, өзінің мекен еткен үйінде, отбасының қасында қалады дейді.

А. В. Анохинніңайтуыбойынша: «Корейхалқыаталыпөткенүшжаннанбасқаадамныңәрбір дене мүшесінінің(аяғы, қолы, мойны, басында) бірқорғаушыжаныбардепойлайды. Олшаманизмсеніміне қатысты қалыптасқан. Бұл жандар адам өмірінің әр түрлі периодында қалыптасады». [4]

Кореяда қалыптасқан философиялық ғылымдар ерте кезеңнен бастау алып, әлі күнге дейін сақталған. Корейлердің ішкі мифологилық сенімдеріне тотемизм, анимизм, шаманизм және ата бабалар рухы мен аспан күшіне сенім жатады. Корей тарихының барлық беттерінен олардың бар табиғат пен жанды, жансыз заттарды (жер, аспан, үңгірлер, ауа, өзен көлдердің) жанды деп қарастырады.

Сонымен қатар, Корей халқы өлілер дүниесіне сенген және бұл сенім әлі күнге дейін жоғалмаған. Олардың түсінігі бойынша рухтар барлық жерде жүреді.[5]

Олардың түсінігі бойынша қайтыс болған адамның жаны тірі адамның жанынан айырмашылығы жоқ және бұл рухтар адамзатқа пайдасын да, кесірін де тигізе алады.

Корей халқы тотемизм көзқарасын ұстанғандықтан адамның жаны кез келген бір жануар бейнесінде қайта дүниеге келеді деп те сенген. Сол себепті корейлер қайтыс болған адамдардың жаны жәннатта болсын деген ниетпен әртүрлі рәсімдер өткізеді. Корей ұлтында да қазақ халқы сияқты «өлілер жаны разы болмай тірілер бақытты болмайды» деген ой қалыптасқан. Егер адам жанына лайықты түрде құрмет көрсетілмесе, рухтар аурулар мен түрлі апаттар жібереді деп үрейленген.[6]

Не себепті корейлер [maim] сөзін көп қолданады деген сұраққа оралатын болсақ, жауабы

мынада деп ойлаймын:

Корей халқы жалпы стихиялық материализм позициясын ұстанған. Корейлердің діни философиялық көзқарастары бойынша, олар үшін жаннан асқан ерекше, керемет ешқандай дене

мүшесіжоқ. Адамныңжаныноларәрқашанбіріншіорынғақояды. Солсебептідеосы [maim] сөзін көп қолданады деген тұжырымға келдім.

Әдебиеттер тізімі:

1.Алефиренко Н.Ф. Фразеология и паремиология: Учебное пособие для бакалаврского уровня филологического образования / Н.Ф. Алефиренко, Н.Н. Семененко- М.: Флинта: Наука, 2009. – 344 с

2.Когай Ю. П. Фразеологизмы корейского языка

3.М. А. Поджио, Очерки Кореи, СПб, 1892, стр. 266.

4.А. В. Анохин, Душа и ее свойства по представлению телеутов, «Сборник МАЭ», т. VIII, 1929, стр. 253.

5.Описание Кореи М.: Издательсво восточной литературы. 1960. C. 402

6.Мураяма Томоёри, Тсёэн-но кисин, стр. 230.

Тапенова Г.

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қиыр Шығыс кафедрасының 2-курс студенті Ғылыми жетекші: аға оқытушы Кадикова С.И.

ЖАПОН ТІЛІНДЕГІ СЫПАЙЫ СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІ

Кэйго (сыпайы сөйлеу) – гоноративтерді пайдаланумен сипатталатын жапон тіліндегі сөз стилі; сыйлы, сыпайы сөйлеу.

Сыпайы сөйлесуді белгілі бір жағдайларда қолдану міндетті болып табылады. Сыпайылық формалары арқылы әлеуметтік аралықты немесе қызметтегі айырмашылықты көрсетуге болады, сонымен қоса сөйлескен кезде жақындық не кішіпейілділік сипат беруге болады.

Жапон тіліндегі сыпайы сөйлесу жүйесі өте күрделі. Оның ішіне түрлі әлеуметтік топтар арасында қолданатын сөйлесу тәсілі, қарапайым (өзін төмендету) және сыпайы сөйлесу бар.

Жапон этикеті бірнеше критерийлерге негізделеді. Қазіргі кезде дұрыс сөйлесудің қалыптасқан бірнеше ережелері бар:

1. Жасы кіші адам қарапайым (төмендетіп) не сыпайы сөйлесу формаларын қолданады. Бұл тіпті туған ағалы-қарындастар арасында да пайдаланылады.

112

2.Оқушы немесе оқуды кейінірек бастаған «кіші» болып есептелінеді. Және өздерінің шынайы жастарына қарамастан мұғалімге немесе тәжірибесі көбірек жолдасына сөйлегенде пайдаланылады. Премьер-министр болған адам өзінің мектептегі мұғаліміне қарапайым және құрметпен сөйлеу формасын қолданады.

3.Ер адам әйел адамнан жоғары болып есептелінеді. Тіпті әйел адам беделді болса да, ол әлеуметтік жағынан төмен боп саналады.

4.Ауруханада пациент дәрігерге, ұшақта стюардесса жолаушыға, оқушының ата-анасы оқытушыға, сатушы сатып алушыға және т.б құрмет көрсетеді. Бір фирманың қызметкерлері қатал иерархиялық реттілікте. Қонақтар мен келушілер жоғары тұрған адам боп есептелінеді.

Сонымен қатар қарым-қатынастың бірнеше типі бар:

Onkei kankei: адам өзіне көмектескен кісіге құрмет көрсетуі керек.

Senko kankei: оқу орындарында, компанияларда, ұйымдарда сэмпай мен кохай арасындағы қарым-қатынас.

Rigai kankei: бизнестегі серіктестер арасындағы қарым-қатынас. Жоғарғы сыпайылығымен ерекшеленеді.

Joge kankei: жоғары тұрғандар мен төмен тұрғандар арасындағы қарым-қатынас. Жапон фирмаларында сөйлеу этикеті бағынушылықты түсінуге бағытталған.

Sinso kankei: Алыс-жақын адамдар арасындағы қарым-қатынас.Достар арасындағы қарымқатынаста сыпайы форма қолданбайды десек болады. «Алыс» қарым-қатынас – көршілер арасындағы қарым-қатынас: күнделікті сәлемдесумен шектеледі.

Жалпы, сыпайылық формасы кэйго деп аталады және 3 түрге бөлінеді: sonkeigo (құрметпен сөйлеу), kenjougo (қарапайым немесе өзін төмендетіп сөйлеу), teineigo (сыпайы сөйлеу). Лингвистикалық тұрғыдан қарағанда бастапқы екі тип - үшінші жақ туралы айтқанда пайдаланылатын қарым-қатынас гоноративі, ал соңғысы - біреумен әңгімеде қолданылатын адрессив. Кей кезде тағы да екі категорияны бөледі: teichougo – етістіктің «-masu» формасының жасалуы, bikago –– «көркемделген тіл», яғни сөзді одан сайын көркемдеу үшін о-, го- деген префикстер пайдаланылады. Олар сөздің алдына жалғанады. Мысалы, namae «есім» - onamae, kazoku «отбасы» - gokazoku. Дегенмен бұлар аударылмайды.

Мысалы, «жасау» деген етістіктің жай формасы – suru. Оны отбасы мүшелерімен не достарыңмен сөйлескенде пайдалануға болады. Оның адрессивті гоноративі – shimasu. Бұл форма күнделікті әңгімеде пайдаланылады. Бастықпен немесе клиентпен сөйлескен кезде nasaru деген етістік қолданылады, ал оның teichougo формасы – nasaimasu; өзіңнің немесе өз тобыңдағы адамдардың ісәрекетін сипаттаған кезде itasu немесе itashimasu пайдаланылады.

Кэйгоның белсенді пайдаланылуына Киото диалектісі мысал бола алады.

Кэйго отбасында мен жұмыста көп пайдаланылады. Және мынадай ереже бар: өзіңнен жоғары тұрған адамды атымен атауға болмаса, ал төмен тұрған адамды лауазымы, дәрежесі бойынша атауға болмайды. Мысалы, niisan ga kimi ni keeki wo kaiteitta – ағаң саған торт сатып алып берді; ал інісі otouto

-«інің» немесе kimi - «сен» деп айта алмайды. Ол басқаша түрде айтады: boku ga oniisan ni keeki wo kaiteitta – мен ағама торт сатып алдым.

Жұмыста да солай: бастық өзінің қол астындағыға атымен, яғни «Yamada san!» - Ямада мырза деп, немесе «kimi!» - сен деп айта алады. Бірақ қол астындағы адам өз бастығын лауазымы бойынша атауы тиіс, мысалы: shachou – директор, joshi - бастық. Мұғалім не оқытушыларды жай ғана сэнсэй немесе оның есіміне сэнсэй дегенді қосып айтуға болады. Тіпті оның әйелі туралы айтқанда sensei no okusan – оқытушы мырзаның әйелі деп айту керек. Anata no okusan – сіздің әйеліңіз дегенді қолдануға болмайды.

Әрбір стильдің өзіне тән ерекшеліктері бар.

Teineigo ерекшелігі: desu деген жалғаулық пен етістіктердің masu формасы, кейбір префикстер мен жұрнақтардың қолданылуы. Мысалы, o-, gо-, -kа, -rо. Бұл стильде өзіңнің және өзгенің де әрекеттері туралы айтады. Адам аттарына –san деген жұрнақ қосылады. Жапон тілін үйренгенде алдымен осы форманы оқытады.

Sonkeigo – бастыққа не тұтынушыға сөйлегенде пайдаланылатын қарапайым сөздердің ерекше синонимдері. Мысалы, дәрігер немесе шаштараз отыруды ұсынса, онда o kake ni natte kudasai деп айтады. Алегероларөздерітуралыайтса, ондаsuwaru дегенетістіктіқолданады. Сонкэйгоөзіңтуралы айтқанда пайдаланылмайды.

Sonkeigo формасын қол астындағылар немесе қызметіне байланысты клиентпен сөйлескен кезде қолданады.

Бұл стильдің өзіндік сыйлау ерекшеліктері бар. Адам аттарына –sama жұрнағы жалғанады.

Қарапайым етістіктер өзінің аналогтарына алмасады: suru «жасау» — nasaru; hanasu «сөйлеу»

— ossharu; iku «бару», kuru «келу», iru «болу» - irassharu; taberu «жеу» және nomu «ішу» - meshiagaru.

113

Етістіктерді аффикстердің көмегімен де сыпайы формаға ауыстыруға болады. Мысалы, yomu «оқу» - o yomi ni naru.

Зат есімдер де өзгеріске ұшырайды. Мысалы, hito «адам» - kata. Сондықтан да клиент hito емес, kata болады.

Kenjougo өзіңнің, өз тобындағы адамдардың іс-әрекеттерін сипаттауда қолданылады. Бұл стильде де етістіктер өздерінің сыпайы аналогтарына ауысады. suru – itasu (жасау), morau – itadaku (қабылдау, алу), motsu - omochi shimasu (ұстау). Адам есімдеріне ешқандай жұрнақ қосылмайды. Мысалы, жапондық өзінің серіктестеріне жұмыстастарын таныстырғанда ол жай ғана: «Мен компания президенті Танакамын. Ал мына кісі сауда бөлімінің басшысы Аоки» - деп айтады.

Мұнда hito «адам» - mono болады.

Сонымен қоса «өзіңнің адамдарыңның арасында» және «бөтен не алыс адамдардың арасында» деген түсінік қолданылады. Бұл сөйлеу стильдерін пайдалану адресат айтушыға жақын ба, алыс па немесе сол адамның тобына тиесілі ме соған байланысты. Жапондарда бұл «uchi», «soto» деп аталады. «Uchi» деген сен тиесілі топқа (мысалы, өз отбасың, бір группада оқу, бір компанияда жұмыс істеу және т.б) жататын адамдар. Ал «soto» (тура аударғанда сырт) деп саған бөтен немесе саған алыс адамдар (басқа компания адамдары, басқа отбасының мүшелері және т.б). Егер адресат «soto» болса, онда сыпайы немесе құрметпен сөйлеуді қолданады. Ал «uchi» болса, сыпайы сөйлеуді қолданбайды.

Жапондықтарда сөйлесудің өзі әйел адамдікі және ер адамдікі деп бөлінеді. Бұл жапон тіліндегі «гендерлік айырмашылық» деп аталады. Және бұның өзін 3 жасар ұлдан не қыз баладан байқауға болады. Гендер дегеннің сөздің өзі «грамматикалық тек» туралы емес екенін көрсетеді. Яғни, егер ер адам әйел адам қолданатын сөздерді пайдаланса, оның нәзік екенін білдіреді. Бірақ оның айтқаны грамматикалық тұрғыдан дұрыс болып саналады. Және де ер адам пайдаланатын сөздер дөрекілеу, тұрпайы естіледі. Ал әйел адамдардікі нәзік болып табылады. Яғни, әйел адам мен ер адамның сөздеріндегі басты айырмашылықтар мыналар: әйел адамдар сыпайы сөйлеу формаларын көп қолданады, құрметтілік жұрнақтарын әрдайым қосады, тілде нәзіктеу сөздерді көп пайдаланады; ал ер адамдар сыпайы сөйлеу формаларын өте сирек қолданады, сөздері дөрекілеу боп келеді, құрметтілік жұрнақтарын пайдаланбайды десек болады.

Қазіргі таңда әйел адамдардың санының артуы, қоғам санасының өзгеруі әйелдер мен ерлердің сөздеріндегі айырмашылықтарды азайтуда. Және де әйел адамның ер адамның сөйлеу стилін пайдалануы да кездесуде. Сонымен қатар, бұл жапон тілін үйренушілерге үлкен қиындық болып табылады. Тілді оқытушылардың көбі әйел адам болғандықтан әйел адамның сөйлеу формасын пайдаланатын ер адамдар кездеседі. Жапон тілін оқуда пайдаланылатын кітаптарда сыпайы формада жазылғандықтан тілді үйреніп жатқан адамдар бұны біле білмейді.

Сыпайы сөйлеуді үйрену жапон қоғамында өте маңызды. Себебі, егер де сіз құрметті жеткіліксіз түрде білдірсеңіз, онда сөйлесіп тұрған адамыңызды кеміткеніңіз болып саналуы мүмкін. Алайда тым асыра сілтеп құрмет көрсеткен дұрыс емес. Өйткені жапондықтар бұны мысқыл, келеке ретінде қабылдауы мүмкін.

Балалар әдетте қарапайым стильде сөйлеседі. Алайда 16-17 жасқа келгенде сыпайы сөйлеудің барлық формаларын меңгеруі тиіс. Қазіргі таңда, әсіресе, мегаполистерде сыпайылық қатаң сақталмайды. Дегенмен де жапондықтар шетелдіктерден сыпайылықты сақтауды талап етеді. Сол себепті де жапон тілін меңгерушілерге сыпайылық түрлерін меңгеру өте маңызды. Әсіресе бизнесте сыпайы сөйлеу түрлерін дұрыс қолдана білу өте маңызды.

Мектепте сыпайы сөйлеу түрлерін оқытпайтындықтан, жас жұмысшылар үшін арнайы курстар дайындалады.

Сыпайылық формаларын қолданып сөйлесу өте қиын. Бұл – жапондықтардың азабы десек те болады. Себебі, қай жерде қалай сөйлесу керек, осы бір стильмен сөйлескені дұрыс па соны білу керек. Яғни, әр сөзі орынды болғаны жөн. Қай формамен сөйлесу керектігінде сол елдің жастарының өздері қиналады.

Сыпайылық формаларындағы сөздердің қазақ тілінде арнайы баламасы жоқ болғандықтан қарапайымсөздерменаударылады. Қазақтілінде сыпайысөйлеудіңбірнешеформасыныңболмауыөте қолайлы деп ойлаймын. Өзіміздің тілімізде сыпайы сөйлескенде «сіз» деген сөзді пайдалану, етістіктерге -ңіз, -ңыз, -іңіз, - ыңыз деген жалғауларды жалғау арқылы сыпайылығымызды, құрмет көрсетіп жатқанымызды білдіру оңай.

Пайдаланылған әдебиет тізімі:

1.Фролова О.П. Японский речевой этикет. Новосибирск, 1997.

2.Wikipedia.org

3.Алпатов В.М. Категория вежливости в современном японском литературном языке. Москва, 1973.

4.Гуревич Т.М. Человек в японском лингвокультурном пространстве. Москва, 2005.

5.Алпатов В.М. Япония: язык и общество. Москва, 1988.

6.Подлесская В.И. Теоретическая грамматика японского языка. Москва, 2008.

114

Тәжібай Ш.Б.

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қиыр Шығыс кафедрасы «Шетел филологиясы» мамандығының 3-курс студенті (корей тілі)

Ғылыми жетекші: филол.ғ.к., доцент Тен Ю.П.

КОРЕЙ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ СЫПАЙЫЛЫҚ ДЕҢГЕЙІНІҢ ФОРМАЛДЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ

Мақала корей және қазақ тілдерінде қолданылатын, тыңдаушыны не әңгімелесушіні құрметтейтінін анықтайтын формалдық көрсеткіштерді таныстыруға арналады. Жалпы шығыс елдері өздеріне тән ерекше құрмет пен ізетті білдіруімен өзгешеленеді. Алайда, оларды тілдік деңгейден қарастырғанда екі тілде сол құрметтеу белгісін білдіруге түрлі әдіс, грамматикалық құрылыстар және сөз тіркестерінің қолданылатынын байқай аламыз.

Түйін сөздер: сыпайылық деңгейі, тілдегі формалдық көрсеткіштер, корей тілі, қазақ тілі.

Корей тіліндегі сыпайылық деңгейлері.

Корейқоғамыиерархияғанегізделгендіктен әңгімелесушігебағытталғансыпайылықдеңгейдің бірнеше түрі бар. Ең бірінші тәсілі ол сөйлемдегі бастауышты мағынасы жағынан сыпайы деңгейге жоғарылату. Бұл тәсілдің де бірнеше амалы бар:

атау септігінің сыпайы түрдегі «-кесо» жалғауын жалғау;

«-(ы) ши» жұрнағын жалғау;

арнайы сөздерді (зат есім, етістік) қолдану. Мысалы: «чада – чумушида» (ұйықтау); «мокта – чапсушида» (жеу); «итта – кйешида» (бар болу) және т.б.

Келесі тәсілде сөйлемдегі негізгі обьектіні мағынасы жағынан сыпайы деңгейге жоғарылату. Яғни, баяндауыштың негізгі обьекті ‘тура толықтауыш’ не ‘үстеулік анықтауыш’-ты сыпайы деңгейге жоғарылату болып табылады. Бұл жердегі үстеулік анықтауыш «-кке» жатыс септігінің жалғауын жалғай отырып сыпайы деңгейге жоғарылатады. Және сөйлемдегі обьектіні сыпайы деңгейге жоғарылату үшін ‘арнайы сөздер’-ді қолданады. Мысалы: «тэриго ода – мошида» (ертіп келу), «чуда - тырида» (беру) және т.б.

Үшінші тәсіл – сөйлемдегі баяндауыштың соңғы жалғауын өзгерте отырып, әңгімелесушіні сыпайы деңгейде жоғарылатып не төмендету болып табылады. Бұл тәсілдің де жасалатын екі амалы бар:

Ресми орындарда (жиналыс, концерт және т.б.) қолданылатын жалғау түрлерін баяндауышқа жалғау;

Бейресми орындарда (достармен кездесу және жалпы күнделікті өмірде) қолданылатын жалғау түрлерін баяндауышқа жалғау.

115

Корейтіліндесыпайылықдеңгейініңформалдықкөрсеткіштерінқұраудаүштүрліәдісқолданылса, қазақ тілінде мұндай күрделі жүйе жоқ. Нақтылап айтып кетсек, қазақ тілінде сыпайылықты білдіру үшін:

Тәуелдік жалғау: -ыңыз/-іңіз, -ңыз/-ңіз;

Жіктік жалғау: -сыз/ -сіз/ -сыздар/ -сіздер (3-ші ‘бөгде' жақ) сияқты жалғаулар қолданылады. Сонымен қатар, сыпайылықты 'арнайы сөздер' арқылы да білдіреді. Мысалы: Ғафу етіңіз,

Мархабат, Рахым етіңіз, «Өлді» (дисфемизм) – О дүниеге аттанды/ Көз жұмды/ Қайтыс болды (эвфемизм); «Жүкті» (дисфемизм) - аяғы ауыр (эвфемизм) және т.б.

Жоғарыда көрсетілгендей, корей және қазақ тілдерінде сыпайылықты білдіру әртүрлі тәсілдер арқылы жасалады. Корей тіліндегі сыпайылықтың формалдық көрсеткіштері корей мәдениетіне, яғни «иерархияға» байланысты өте қатаң сақталып, сыпайылық деңгей классификациясын да кең өрбіткен. Ал қазақ тілінде үлкенге құрмет, кішіге ізет қарапайым «Сіз» есімдігі не «-ыңыз/-іңіз, -ңыз/-ңіз; -сыз/ - сіз/ -сыздар/ -сіздер» сияқты тәуелдік және жіктік жалғаулары арқылы жасалады.

Қорытындылай келе, сөйлеу және сөйлеу этикеті – қоғамдағы адамның өзін-өзі тану көрсеткіштері

https://m.blog.naver.com/PostView.nhn?blogId=9594jh&logNo=220515897119&proxyReferer=https%3A% 2F%2Fwww.google.kz%2F (10.03.2018 -20:45 (UTC+06:00) )

2.“ ” http://koc.chunjae.co.kr/Dic/dicDetail.do?idx=31173 (12.03.2018 -16:25 (UTC+06:00) )

3.http://www.korean.go.kr/front/onlineQna/onlineQnaView.do;front=35CE7DA29F6DB9E2E498318

729F82CE0?mn_id=61&qna_seq=115570&pageIndex=1 (12.03.2018 -18:30 (UTC+06:00) )

4.http://www.hani.co.kr/arti/society/schooling/292101.html (14.03.2018 -13:20 (UTC+06:00)

)

Пайдаланылған әдебиеттер:

http://kaz-tili.kz/lichnie1.htm (10.03.2018 -20:45 (UTC+06:00) Астана)

«Википедия» ашық энциклопедиясы https://ru.wikipedia.org/wiki/Корейский_язык (10.03.2018 -20:45 (UTC+06:00)

Астана)

http://ebooks.semgu.kz/content.php?cont=r;1310 (11.03.2018 -20:45 (UTC+06:00) Астана)

–

https://m.blog.naver.com/PostView.nhn?blogId=9594jh&logNo=220515897119&proxyReferer=https%3A%2F%2Fwww.google.kz %2F (10.03.2018 -20:45 (UTC+06:00) Астана)

“ ” http://koc.chunjae.co.kr/Dic/dicDetail.do?idx=31173 (12.03.2018 -16:25 (UTC+06:00)

Астана)

http://www.korean.go.kr/front/onlineQna/onlineQnaView.do;front=35CE7DA29F6DB9E2E498318729F82CE0?mn_id=61 &qna_seq=115570&pageIndex=1 (12.03.2018 -18:30 (UTC+06:00) Астана)

http://www.hani.co.kr/arti/society/schooling/292101.html (14.03.2018 -13:20 (UTC+06:00) Астана)

116

Сулейменова А., Мамекпаева И.

КазНУ им.аль-Фараби 2 курс специальность, 6М021200-тюркология Научный руководитель:д.ф.н., профессор Авакова Р. А.

КОНТАКТОЛОГИЯ: ВЛИЯНИЕ ТЮРКСКОЙ КУЛЬТУРЫ НА ЕВРОПЕЙСКУЮ КУЛЬТУРУ

(НА МАТЕРИАЛЕ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА)

Контактология (креолистика)- раздел языкознания, изучающий типы, происхождение, эволюцию контактных языков, специфика которых обусловлена социальной ситуацией. Контактология зародилась в XIX в.; оформилась в самостоятельное направление в лингвистике в 50-е гг.; сегодня является составной частью социолингвистики.

Взаимовлияние культурно и территориально взаимодействующих языков изучает контактная лингвистика, что включает в себя такие понятия как ареальная лингвистика и контактология.

кие процессы, поэтому его лучше уточнять как лингвистическая контактология [1].

Исторические связи народов отражаются не только в их языке, но и в материальной и духовной культуре. Общность материальной культуры народов в прошлом подтверждается археологическими данными исчезнувших городов и поселений.

Связи в духовной культуре народов доходят до наших дней в виде общих элементов в языке, музыке, фольклоре, мифологии. Общность культуры – материальной, духовной - различных народов говорит о том, что общение и связи между ними существовали и могут существовать и при различии их языков.

Казалось бы, как могут тюркские слова попасть в такой могучий язык, как английский? Ведь где англичане и где тюрки? Рядом не живут, роль и авторитет даже самого известного тюркскᴏᴦᴏ языка - турецкᴏᴦᴏ, ʜᴇϲᴩавнима с ролью и авторитетом английскᴏᴦᴏ.

Но так было не всегда. В разные времена и в разных местах Евразийскᴏᴦᴏ континента тюркские народы создали множество разных государств, в том числе и такие могущественные, как Гуннскую империю, Тюркский каганат, Золотую Орду, империю Тимура и другие.

Языки тюркских народов оставили множество следов в самых различных языках, в том числе и в английском.

В английском языке существует около четырехсот тюркизмов, 55% которых составляют этнографические реалии, 26% относятся к общественно-политической лекϲᴎке, 19% являются природными реалиями [2].

Тюркские слова английским языком заимствовались как при прямых контактах, так и через языкипоϲᴩедники. Слова тюркскᴏᴦᴏ происхождения начали проникать в язык англов и саксов в конце IV века, когда ᴏʜи были покоᴩᴇʜы гуннами-тюрками. В 376 г. вся Центральная Европа оказалась под властью гуннов и только в 449 г., незадолго до смерти короля гуннов Аттилы, первые группы англов, саксовиютовначалипереселятьсянаБританскиеострова. Этотпроцесспереселениядлилсяоколо150 лет.

Исходя из выше сказанного, прямое влияние тюркской лекϲᴎки на древнеанглийский язык в условиях доминирования тюрков над германскими племенами длилось по меньшей мере 73 года. Беря в расчёт превосходство тюрков того времени над германскими племенами как в культурном отношении, так и в воинском деле, то в древнеанглийский язык должно было войти много тюркизмов, особенновоенной, коневодческойтерминологии, акрометогослов, обозначающихпонятия, связанные с структурой государства.

Прямые контакты англичан с тюрками начались во времена крестовых походов, в которых принимали участие и английские феодалы со своими воинами. C 1096 по 1270 г. было предпринято восемь крестовых походов в Палестину для "освобождения гроба господня".

Эти грабительские, завоевательные походы крестоносцев имели для европейской культуры благоприятные последствия. На Западе начали мыть руки перед едой, за столом научились пользоваться ножами и вилками, стали купаться в горячих банях, приучились менять белье и верхнюю одежду. Европейцы стали выращивать рис, гречиху, лимоны, абрикосы, арбузы, употреблять в пищу тростниковый сахар. В Европе научились изготовлять шелковые ткани и зеркала, стали лучше обрабатывать металлы.

117

Основным противником, с кем пришлось столкнуться крестоносцам, были тюрки, или как их называли на Западе - сарацины. Иʜᴛᴇресно, что одним из названий гречихи в английском языке является Saracen corn - "сарацинский злак", что в свою очередь прямо указывает на место и время заимствования ϶ᴛᴏй культуры. Европейцы распространили название тюркскᴏᴦᴏ племени «Saracen» (ϲᴎнонима кипчак) на всех мусульман, в том числе на арабов Сирии, Палестины и Египта, вследствии чего большинство этимологических словарей слово Saracen относят к арабизмам [2].

Ещеодинпримерневернойэтимологиизаимствованиеэпохикрестовыхпоходовsabot. Считается, что sabot и его производные saboteur, sabotage были заимствованы из французскᴏᴦᴏ языка, куда слово sabot при поϲᴩедничестве турецкᴏᴦᴏ попало из арабскᴏᴦᴏ языка. Этимоном sabot указывается арабское sabbat - "сандалия". На самом же деле и в арабский, и в старофранцузский языки ϶ᴛᴏ слово было заимствовано из языка тюрков-сарацинов, проживавших на Ближнем Востоке.

Известно, что тюркское слово чабат (чабата, цабат, сабат, шабат) произошло от глагола чабу - "резать, рубить" и первоначально означало "обувь, вырезанная из цельного куска древеϲᴎны". Затем ᴏʜо стало обозначать разные виды деревянной обуви, в том числе плетеной. С выходом большинства видов деревянной обуви из употребления ϶ᴛᴏ слово в разных тюркских языках стало обозначать различные виды обуви. В современном татарском языке слово чабат, чабата означает "лапоть", т.е. обувь, сплетенная из лыка.

Встарофранцузский язык ϶ᴛᴏ слово было заимствовано в первоначальном зʜачᴇʜᴎи - "обувь из цельного куска древеϲᴎны" - sabot.

Русское слово "чеботы" имеет тот же тюркский этимон - чабат. В испанский язык ϶ᴛᴏ слово попало из языка тюркских племен, осевших во времена арабских халифатов в Испании, и имеет форму zapata.

Ванглийском языке, кроме sabot, saboteur, sabotage, есть еще ʜᴇсколько тюркизмов - производных от глагола чабу. Это такие слова, как chabouk (chabuk, chawbuk) - "бич, длинный хлыст"; chibouk - "чубук, трубка"; saber (sabre) - "сабля"; sjambok - "плетка, бич из кожи носорога" [3].

Производные от глагола "чабу" проникали в английский язык через французский, немецкий, африкаанс, малайский и индийские языки. Во всех этих тюркизмах сохранилась в какой-то мере семантика глагола чабу - "резать, рубить, хлестать".

Одним из путей проникновения тюркизмов в английский язык стало заимствование английским языком индийских слов, ϲᴩеди которых были и слова тюркскᴏᴦᴏ происхождения. В XVI веке были ᴏϲʜованы первые английские фактории в Индии, но ᴏϲʜовная масса вошедших в английский язык индийских слов приходится на XIX век, когда Индия стала колонией Британской империи. Из различных индийских языков в английский язык попало около 900 слов, 40 из которых в свою очередь являютсясловамитюркскᴏᴦᴏпроисхождения, например: beebee, begum, burka, cotwal, kajawah, khanum, soorme, topchee, Urdu.

Тюркизмы переходили в английский язык через разные языки. В случаях, когда тюркизмы проходили в английский язык через ʜᴇсколько языков, чаще всего последним языком был французский.

Прямые контакты ноϲᴎтелей французскᴏᴦᴏ языка с тюрками начались еще в эпоху крестовых войн. Много французов, испанцев и итальянцев состояло на службе у турков в период уϲᴎления Османской империи (XIV-XVI вв.). Восхищение роскошью и богатством Османской империи вызвало в Европе явление туркофильства. Важно сказать, что для европейцев XV-XVI веков, познавших религиозные гонения и гнет феодалов, Турция была страной веротерпимости, правосудия и благосостояния народных масс. Иʜᴛᴇрес к Турции был так велик, что только в первой половине XVI века в Европе появилось свыше 900 научных трудов о Турции. Естественно, в таких условиях в французском и других европейских языках появилось немало тюркизмов. Например: badian, caique, caviar, odalisque, sabot, turkuose.

Тюркизмы попадали в английский не только из турецкᴏᴦᴏ языка. В 1858 году издается книга путешествий Томаса Аткинсона, побывавшего в Казахстане. Кроме путешественников, дипломатов и торговцев, в XIX веке в Среднюю Азию проникают и английские разведчики. Так, в 1824 году в Коканде были казнены капитан Конолли и полковник Стотгардт, пробравшиеся под видом мусульман из Индии. К началу ХХ века в руках английских капиталистов находятся почти ᴃϲᴇ медные, полиметаллические, угольные копи на территории Казахстана, где работало много английских квалифицированных рабочих и инженеров. Дневники, отчеты, письма англичан, побывавших в Поволжье, Закавказье, СреднейАзиииСибири, пестряттюркизмами, отражающимипонятияиреалии, ранее неизвестные англичанам и которым не существовало эквивалентов в английском языке: astracan, aul, batman, carbuse, jougara, pul, saigak, toman, turquoise (в зʜачᴇʜᴎи "драгоценный камень") и другие [4].

118

Одним из самых употребляемых тюркизмов в английском языке является соасh - "большая крытая телега" в ᴏϲʜовном зʜачᴇʜᴎи. Большинство этимологических словарей указывают первоисточником слова coach название деревни в Венгрии - Kocs, где якобы была сделана первая большая крытая телега. Но еще в древнерусском языке было известно тюркское заимствование кочь, обозначавшее "большую крытую телегу для кочевания", которую позже начали называть кибиткой [5].

От тюркскᴏᴦᴏ корня куч - "кочевать, переходить" образовано множество производных в разных языках, в том числе русские кочевать, кочевник, кочевье, кош, кошевой, кощей, куча.

Использование определенной части тюркских формантов в составе фразеологически устойчивых образований подтверждает факт достаточно высокой степени их ассимиляции в английском языке. В результате анализа фразеологических единиц, зафиксированных в «Англо-русском фразеологическом словаре» А.В. Кунина [6] нами выявлен ряд фразеологизмов, прочно вошедших в актив англоязычных писателей и поэтов. Приведем несколько примеров.

a slow coach = копуша; старомодный человек.

…it may be a reference to Pickwick himself, who has most unquestionably been a criminally a slow coach during the whole of this transaction… (Ch. Dickens, «Pickwick Papers»).

turn Turk = разг. стать грубым, раздражительным, высокомерным.

…Emma’s having turned Turk, startled my father. (L. Alcoft, «Little Women»).

talk turkey = вести деловую беседу.

…‘You can have anything you care to ask for. Anything’, he repeated. ‘Ah’, said Dr. Obispo, ‘now you’re talking turkey.’ (A. Huxley, «Аfter Many a Summer»).

catch a Tartar = встретить противника не по силам; получить решительный отпор.

…A poor good-natur’d … creature, as went out fishing for a wife one day and caught a Tartar. (Ch. Dickens, «Barnaby Rudge»).

В заключение, говоря о функционировании тюркизмов в английском языке, хотелось бы сказать, что, во-первых, несмотря на достаточно высокую степень ассимиляции, использование тюркских формантов носит узконаправленный характер, в связи с преобладанием влияния западных языков в мировом сообществе, и они, скорее, могут быть отнесены к разряду экзотической лексики.

Во-вторых, исследования в этой области на сегодняшний день весьма ограничены, поэтому дальнейшее изучение ассимиляции тюркизмов в английском языке позволит значительно обогатить культурную и языковую картины тюркского мира.

Однако, сам факт существования тюркизмов в английском языке является очередным доказательством существования великой истории и высокой культуры у древних тюрков, а также показывает степень влияния тюркской культуры на культуру запада.

Список использованных источников

1.Словарь социолингвистических терминов. — М.: Российская академия наук. Институт языкознания. Российская академия лингвистических наук. Ответственный редактор: доктор филологических наук В.Ю. Михальченко. 2006.

2.Ястреб О.Ю., Табулова З.Х. Ассимиляция тюркизмов в английском языке7 – М., 2013

3.Dictionary of the English Language Online. -Electronic text data. - Mode of access: http: //dictionary.reference.com, registration.

4.Биккинин, И. Тюркизмы в английском языке / И. Биккинин // Татарская газета. - 1998. - 25 дек. (№ 13). - С. 7-8.

5.Online Etymology Dictionary / University of Lancaster ; Web-Macrep Douglas Harper. - Lancaster : Univ. of Lancaster, 2009. - Electronic text data. - Mode of access: www.etymonline.com, free.

6.Взаимодействие языков и проблемы его изучения // Сб. науч. трудов Калмыцкого гос. ун-та. Отв. ред. Л.И. Баранникова. – Элиста: КГУ, 2003. - 164 c.

119

Жумашева М.А.

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Шығыстану факультеті ТҮРКСОЙ кафедрасы, 1-курс магистрант

Ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., проф. Авакова Р. А.

ПАРСЫ ТІЛІНДЕГІ ТҮРКІ СӨЗДЕРІ МАҒЫНАСЫНЫҢ КЕҢЕЮІ МЕН ТАРЫЛУЫ

Тілдің тарихын зерттеуде қашанда кірме сөздердің орны ерекше екені жасырын емес. Әсіресе, осы бағытта шығыс тілдерінің соның ішінде араб, иран кірме элементтерінің орны ерекше. Олардың маңыздылығы мен актуальдылығы бүгінгі күнде де өз құндылығын жойған жоқ.

Қазіргі таңда араб, иран элементтерінің лексикалық ерекшеліктерін зерттеулер жайлы бір қатар келелі еңбектер бар екені анық. Бұл мәселеде шетелдік шығыстанушы ғалымдар мен түрколог ғалымдар және өзіміздің отандық ғалымдарымыз еңбектерін атап өтуге болады. Араб, иран элементтерінің түркі тілдеріне ықпалы жайлы жазылған А.К.Боровков, Н.К.Дмитриев, Б.Я.Владимирцевтің зерттеулеріне қоса, С.С.Майзель, С.Н.Иванов, Ф.А.Абдуллаев, У.Кумісбаев, Х.Назарованың диссертациялық жұмыстарын ерекше атап өткен жөн.

Түркі тілдерінің құрамынан кең орын алған араб, иран сөздерінің фонетикалық, морфологиялық және грамматикалық формалары жайлы жан-жақты қарастырылған еңбектер жеткілікті. Түркі тілдеріне араб-парсы тілдерінің әсері жайлы біз қашан да естіп-біліп жатамыз, бірақ түркілердің арабпарсы елдеріне әсері жайлы жиі ести бермейтініміз бар. Ғалымдардың айтуы бойынша қазіргі қазақ тілінің қорының активті лексикасының 15-17 пайызы, пассивті лексикасының 7 пайызы араб, парсы сөздері құрайды [2, 23]. Иран тілдес халықтар мен түркі тілдес халықтардың тілдік - мәдени байланыстары өте ықылым замандардан бастау алады. Қазақ тіліндегі парсы сөздерінің енуі өте ертеден, иран-түркі тарихи байланыстарынан, яғни ислам діні дәуірінен бұрын басталады. Тіпті ежелгі Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар қай тілде сөйледі деген мәселе күні бүгінге дейін талас туғызып келеді. Ғалымдар арабтар мен қазақ халқының арасындағы қарым-қатынас ислам дінінің таралуымен басталған деп санайды. VIII ғасырдан бастап, ислам дінінің таралуына байланысты арабтың діни әдебиеті халық арасына қисса-дастандар арқылы ауызша тарала бастады, бұл халықтың рухани жағдайынан білінді. Ал парсы халқы мен түркі тайпалары арасындағы байланыс тікелей орын алды, себебі иран мен түркі халықтары қаншама ғасырлар бойы көршілес өмір сүрді. Қазақ тіліндегі парсы сөздерінің белгілі бір тобыны, әсіресе тұрмыс-шаруашылыққа қатысты сөздердің қазақша баламаларының болмауы - бұлардың өте ерте уақытта кіргенінің дәлелі [1, 11].

Ислам дінінің келуімен араб тілі Жерорта теңізі жағалауындағы елдер мен Батыс Азия халықтарының қолданысына белсенді түрде еніп, жергілікті халықтардың ана тілдерінің деңгейі төмендеп, парсы тілінің де орнын басты. Араб халифаты қаншама жылдар үстемдік еткенімен, Түркілер Иран аумағын Х ғ. аяғынан бастап жаулап алып, өз биліктерін орнатты, бұл билік аздаған үзілістермен ХХ ғасырдың 20 жылдарына дейін шамамен 10 ғасырға дейін созылды. Олар саяси биліккеиеболғаныменде, мәденижағынанүстемдіккеқолжеткізеалмады. Парсытілі сарайдыңресми тіліменәдебитілболыпқалаберді. Текараббилігітұсындағана"2 ғасырүнсіздікті" басынанкешірген парсы тілі одан кейінгі дәуірлерде өз позициясын қайтадан жоғалтқан жоқ. Дегенмен де түркілермен қоян-қолтық араласу парсы тілінің сөздік қорындағы жүздеген түркі сөздерінің пайда болуына ықпал етті. Түркі тілінен парсы тіліне жүздеген әскери, әкімшілік, тұрмыстық лексика кірді. Қазіргі парсы тілінің сөздік қорында ондаған кірме аң-құс, өсімдік атаулары кездеседі.

Кірме сөздер кез келген тілде қабылданғаннан кейін біртіндеп сол тілде семантикалық жағынан дамып, өзге жерде мағынасы жағынан өзгеруі заңды құбылыс болып есептеледі. Сөздердің мағынасының кеңеюі немесе керісінше тарылуы, ол сөздердің белгілі бір тілде қолданылу ерекшелігі деп қарастырсақ та болады. Төл сөздердің өздері де қаншама ғасырлар бойы әртүрлі эволюцияны басынан өткізеді. Соған қарамастан кейбір түркі сөздері парсы тілінде өз мағынасын сақтап қалған.

Тілдің сөздік құрамының тарихи қалыптасу үдерісі әрқашан сөздер мағынасының өзгеруімен қатар жүреді. Осылайша, лексикалық мағына эволюциясы тілдің сөздік қоры дамуының маңызды жолдарының бірі болып табылады. Тілде сөз мағынасының тарылуы да тіл лексикасы дамуында кездесетін құбылыстардың бірі. Парсы тілінде кездесетін түркі сөздерін де бұл құбылыс айналып өтпеген.

Арабтанушы ғалым Ұ.Т.Алжанбаева араб тіліндегі мағынасы тарылған түркі сөздерін екі подтип түрінде қарастырады. Бірінші, подтипке сөздердің тек - түрлік байланысының өзгеруі арқылы болған тарылуды жатқызады. Екінші подтипке көп мағыналы сөздердің тарылуын жатқызады, яғни мұндай

120