Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Теегин Герл, №2, 1957.pdf
Скачиваний:
2
Добавлен:
21.04.2023
Размер:
7.35 Mб
Скачать

Очра Уташ.

МАНДЖИН НИМГРИН БИЧСН РАССКАЗМУДИН ТУСКАР

ачи^аЛЬМГ УРН ӱгин литератур— Алдр Октябрьск соци-

ӧсс СТ~Ческ

революцин

ӓрӱн

булгас теткл

авч

цецглдж

бичс

-Тур

Революцин ӧмн

хальмгт цааснд

буулгъдж

н зӧӧр болм дегтр багъ билӓ.

 

 

 

 

джкп°Л°’ ба|1Рта джиргълд дурта

баатр

хальмг

кесг

ӱпнп

-ин ,.тУРшаРт

ке келӓр келн — дуулад,

ӱрн —

дун ЭН

ӰЛдӓдж ӧгӓд йовсн

тууль,

туудж,

ӱлгӱр,

хамг

иЪг2 ТеР тоот урн ӱгин сувсн болгсн мана алдр «Дж3;

ӱлпг^^Л^и ӓмтнӓ зӱркнд кӧлсн цусн хойрар бичата дсн болдг.

ДеепН УРха санъ мет чилшго зӧӧрӓс эк авад, уулин ора

совет Цасн хааляд оругъин усн. орсн мет омгтагьар

X Ск хальмг урн ӱгин литератур делгрв^.

ялы.^ана цагт харнъгъу, мууд тоолгддж йовсн утатнр,

Шӱп Р Дундас болн теднӓ ӱрн — саднас хальмг бича р, щулгЧнр ӧсдж гарв.

поэзи^Ьк1г урн Ӱгин литературт голлгч орм эзллжӓхнь

ШӱЛг--

б°лнаюнъгад гихлӓ, мана

бичачнр

нур

 

Parvn Р

бичцхӓнӓ. Прозин халхар мана урн

Угин

м

 

аРд х°Црдж йовна. Эндр

ӧдр

нам

 

 

прозар бичдг нег

чигн кӱн уга.

оньган

ог

^Ргтӓ УчРаР рассказмудт,

повестьд

икӓр

231

Прозар болхла,нег голлгч орм эзлджӓхнь Манджин Нимгр. Тер учрар, нег цон

ӱгӓр Нимгрин рассказмудиг

шалгъдж — шӱӱхӓр седлав

МаиДжнн Нимгр

дн. Мана зӓрм багьчуд ма-

нджин Нимгриг сӓӓнӓр та

ньдг уга болх, тигӓд ӱгӓр цӓӓлгъдж, эн бичачла

таньлдулх кергта.

Опчх Эрктнӓ, Цскртин ӓӓмгӓ, угатӓ кӱӱнӓ оулд Манджин Нимгр 1905 д>ы •

тӧрдж.

Советин йосн тогтх на Нимгр арв гарсн кӧвӱн, баи-

рлх нег чигн юм ӱзӓд У бӓӓдж. Экиннь геснӓс гар> •

энрлгънд, зовлнъгд тӱлдж таиъшна.

Тӧрсн гернь—буурха, тӱӱгӓрнб джинъ-салькн иуУР

ддг хальмг ишкӓ гер бӓӓдж.

Ӧрк — бӱлднь бичг — тамгъ меддг кӱн уга бӓӓсмн-

Эцгиннь йовсн мӧрӓр кӱӱнд заргдад, яльч болдж, аль бис зовлнъ тӱрӱ бер—тегштнь Нимгр уйн багъ насн­ дан ӱзсн болдг. Нег яльч кӧвӱ догшн киитн шууРгъНА ӱзчкӓд, багъ наснаннь тускар Нимгр нег рассказда

иигдж бичджӓнӓ:

«Кедӱ иим кӧвӱн ганцхн ода биш, минь энӱилӓ адл иигдж даарч, кӧрч, хӓрӱлдж йовх хӧӧнӓннь ард хатд

йовдг болхв,— гигъӓд дотран санад, кезӓнӓ эврӓн хоонд

йовсан бас ухалв:

Мӧчн джилин ӱвл минь одакла ӓдл кӧвӱн билав. Эцгӓн ӧнъгрснӓ хӧӧн эдлвр уга болад, ӧлсн —Т**УР

гихлӓрн, ӧӧрӓн бӓӓсн хатуч байнд одад, хӧӧч *болД

орвв:

дал — ээмнь шуурч одсн дах девл, тӱрӓгъннь кеР

чӓд авчксн ик хар госн, хойр дакдж ул татсн шагъапа

хар ӧӧмсн, хойр джилдӓн тӓвл уга, угъал уга, ӱмссн

цагъан киилг борлдж одсн — иим хувцта билӓв. Дакад» бӧдӱн кӱӱнӓ, ӱмсхлӓ мини ӧргнд кӱрм, элнъкӓдӓн орД^

одсн, ӧвдгӓрн шуурха хар некӓ шалврта билӓв.

«Аргъ угад заргъ уга!» ӧгсн хӱвичин эдлдж, ӧрУн

232

*бӓӓнӓв 0'^ ХЯ^ Цӓ X0T™>

хӧӧгъӓн

хӓрӱлӓд

бӓӓгъӓд

Тии^11Н -ДЖ,1ЛИН -111^^'>Гън

к,,итн хойрнг

кезӓ

мартхв!

xvori -<IT- 4 ,9aillli! хӧӧид

йовад,

хойр

кӧлимм арвн

оок\||Н °ару.!1 ӧиуртӓгъӓн кӧлдсн болдг,—гигъӓд санад

бӓӓв>аМ’ Хо,,*) "ӰДкӓсм заядар

халун

нӱлмсн

асхрад

^11

 

Нимгрип

ягъдж

йовснь

пап-г„ ке-1.гдлгънӓс Мннджнп

Вт".‘-Ъа.р ^Агдджӓнӓ.

 

 

 

хӧӧч'"'11-*

Нимгр зовлнъ

дегд кӱчр, хату

болад,

хӓрӱ/-г 1 ?* )ал' ЯЧ|аран болвчн кӧдлмш кегъӓд йовна. Мал

гаргъ

Д' ДУУтд,*

тууль келӓд,

Нимгр ӱӱдьврӓн

ЭВр-

Д| /мӓдж. Багъ

насндан бичкн

дӱ кӱӱктӓгъӓн

цаГТ1|Г1,Х •1еР..~~-ХоР|Ъ уга ӧнчрдж ӱлднӓ. Кӧдлмш олдсн КелнӓЬгКОД"ӓД’ гесӓн теджӓгъӓд, зӓрмдӓн эв ирхлӓ, ӓмтпӧ 0,1лгӓн олзлад, хальмг тууль, тууджс келӓд, олн

«ХС.ХОТ ВДг бӓӓдж.

вЧн 1ЛагУ’ ик гаЧ|ута зовлнъ ӱздж йовад, хая—хая болНевчк ЛЬ’ 1,е* •'л-' «Джанъгър» сонъсад оркхла, зӱркн МеДгддЛарРад’ У'Аасдж йовад, киитн ус уусн болдж Тигд-к - '1лӓ»>—гидж Ннмгрин келджӓснг сонъслав.

зӓнъг jj’,0BCH иагла, хан ширӓгьӓсп буудж гисн соньн

Рад Tv МГРТ сонъсгдна. Тӱӱнӓ хӧӧн советин йосн батиРсиг ;?Рад ИРВМанджин Нимгр сургъуль сурх цаг

°дад тавта.. меДвТӱрӱлӓд Ӓӓдрхн балгъснд курст орад’ ]ЛРӰиӓ лару совпартшколд, Ленинградт рабфакт

цГ пег ЭРКИ шунмгъа кӧдлӓч болдж гарв.

 

й°вад

 

Д т°гсс,,ӓ хӧӧн

комсомолин

 

халхар кӧдлдж

Дапун’.

1ИмгР

«Улан

хальмг»

газетд

кӧдлджӓгъӓд,

гъӓд

ТеР газетин ах сеглӓтр болдж цӧн джилд бӓӓ-

199«аК^п Рсдактор болв.

 

 

танъгъчин кӱ-

Нӓгч

 

*929

джилд Манджин Нимгр

]Л°пМитет,1н ах сеглӓтр болдж кӧдлв. 1929 джилас

Комитет

АЖилин эклч КӰРТЛ Ик-цоохра нутгин лартнин

1РчпИП./,х сеглӓтр болдж кӧдлв.

 

 

 

 

КраСн

п 932 джилд Манджин Нимгр Шарту балгъснд

^асДР°Фесс°Ри" ннститутд сурдж дасв.

Эн

инст

ХапеМНН уРШгаР ^Рв-

 

ӧргджӱлхд

Мян.

^Жин‘и?1г танъгъчд эрдм-сургъуль

 

?яАн шя”Мгр 1,ег ик шунмгъа гардач болдж °Р'™Ц_

^РЫмп

^ЛТгаР

Удан гемтӓд, Манджин

Нимгр 1936

д

1924

’Илгьнд бӓӓгъӓд, ТСр ШЭЛТ

Р

"

rrivnrvnHH

 

 

АЖил Нимгр эклдж бичв.

1929

джил шӱ

Ӱ

233

хуранъгъу барлгддж гарв. Тер дсгтрӓн Нимгр «Ши

дуд» гидж нерӓдв. Эн гаргъсн дууна дегтрнь хоир анъгтӓ. Негдгч ӓнъгнь—Ленинӓ, партин, комсомолин болн

пионермудин туск дун.

Хойрдгч ӓнъгнь — колхозин туск дун.

Тӱӱнӓс онъгдан Манджин Нимгр хӧр шаху шул барлдж гаргъсн бӓӓнӓ. Тер шӱлгӱдин хурапъгъу «Улан одн» гидг нертӓ. Эн дегтрт орсн шӱлгӱдиг гурвн анъг кедж. 1. Олна туск шӱлгӱд. 2. Занъ — бӓӓрин туск шӱл-

гӱд. 3. Орчулсн шӱлгӱд.

Гурвдвар болхла, Манджин Ннмгрин хӧр шаху Рас" сказмуд барлдж гаргъгдв.

1936 джил «Колхозин туск рассказ» гидг повесть барас гарв. Тиим олн зӱсн янзар Манджин Нимгр бичсн болдг.

Тӱрӱн бичсн рассказмуд 1929 джил барлгддж гарла. Тер рассказмудин хуранъгъуг «Гашута ӱнн» гидж Манджин Нимгр нерӓдв. Эн хуранъгъуд 10 рассказ барлгдв, эдн бичкн рассказмуд. Эдн заагт «Хар моди »*кӧшӱр «Цагъан хургън», «Хӧӧчин Манджин уугъи кӧвӱн», «Гурвн ӱкл», «Шар ямана арсн», «Ӱӱмӓтӓ цаг», «Улан альчур» нань чигн рассказмуд бӓӓнӓ.

Тер рассказмудиг цугтнь шалгъад, шӱӱгъӓд суух

санан манд уга, тер ик керг. Эн статьядан Манджин Нимгр ягъдж эклдж бичдж, ямаран кевӓр тер урн ӱгин литературин медрлӓн ӧӧдлӱлдж, терӱнӓ бичсн рассказ-

муд ягъдж ясрсна тускар бичхӓр седлӓвдн.

Тӱрӱн барт гарсн рассказ «Хар модн кӧшӱр» — гидж нерадгддж. Тер рассказин ахр утхнь эн. Бадмин Сандж

баинас нег угатя кӱн кергтӓ болсар хар модн кӧшӱР сурдж авад, нег цӧн дууна бӓӓх газрт лавк орнз. Ӧмк-

рсн модн кӧшӱр хату хаалгъин данъша

даадж

ядаД

хугърна. «Кӧшӱрин орчд гурвн — дӧрвн

холва

ик ӱя

ог гидж хатуч байн генӱлнӓ. Угатя Мандж ӧгч чад

дшгон зов кӱргнӓ. Тигхлӓ Бадмин Сандж хотнз элгн садан цуглулад, Манджиг алн гӱвднӓ.

Эн тӱрӱн рассказмуд нургълдж иим, бичӓч эврӓ'нь»

ухан седклан медӱлхш, бийнь тер буру йовдлмуДиГ ӱзнӓ, меднӓ, зӱркн шарклмар ӱзӱлӓд бичнӓ. Болв, тер бӓӓдлӓс ягъдж гетлхинь туокзр бичхш

1929—ч джил Манджин Нимгр «Уршгта Улан МаН" дж» —гидг хаалгъин тодлвр бичв. Эн зӧвӓр ИК дегтр-"

234

страницта, 9 бӧлгӓс токтдж. Рассказд' орсн герой ршгта Улан Мандж хальмг танъгъч эргнӓ. Хаалгъдан

ала дуту дунд эн ӱзнӓ. Болв ӧмнк кевӓрн герой мел танаГЪаД’ 30гса’А бӓӓхш. Уршгта Улан Мандж ӱзсн тоо-

гт°Длад, бичӓд авад йовна. Бичх биш, нам теднд

Ргъсн хэджгъринь заадж ӧгнӓ, Элстд кӱрӓд ӓминь гартиь бӓрӱлх болна.

бичӓ^ааРаИДНЬ’ Элстдӓн ирчкӓд, ямаран юм кесӓн бас

УХань-2"Ula,1"PT медӰлхшБнчӓчин седклнь джӧӧлн, йовна 0Р — ӧвч, угатӓ кӱ ӱзхлӓрн мел «кӧӧрк» гисн

Уп1^ДИТ\^ ба,”,,,а хӧ хӓрӱлдж йовсн багъ кӧвӱ ӱзчкӓд,-

«К 3 ••

ан..Мандж ИГДЖ келнӓ:

 

 

 

рсндД^11’

КӦВӰ"’ кӧӧрк. даарч эс

йовнчи?» — гидж су-

Хщ»г

«даарвчн

яяхв, хӓрӓд кӧлӓн

кӧлчӓдг аргъ

бӓӓ-

санв:

гидж хӓрӱ

ӧгспд,

Уршгта

Улан Мандж

игдж

рэң саДеду

™.м кӧвӱн

игдж йовдж

йовх,—гидж

дот-

— У НЭ хӧӧИ’ бичӓч олн кӧдлӓчнрӓс иигдж сурна:

йос дачяаТЯИ Зовл,1ъ медх седклтӓ залус! Шин улана

бӓӓгъит! Ъ сеРгдж |10вх

багъчудиг — яльчнриг хӓлӓн

мӧнъгнӓс

°таснь*

авн,

ӱмсх

хувцн

кӱртлнь,

авх

ГаРгъсн у1Ь аВн’ СӰРХ

сургъуль кӱртл Советин

йосна

гаэптЯи '?М.Г

зг|канла

ирлцӱлдж

кехиг

хама

йовсн

ll ан халадж новит!

 

 

 

 

 

‘Игдж

-

 

 

бичдж писатель

ме-

Аӱлнӓ. Тиг“РаННЬ Уха — седклӓн

Скаэмуд v ЭД’

ИИм седкл ухагъарн бичснӓс авн, тер рас-

К?Р писатГаТЯ Улсин зовлнъ ӱзӱлӓд, тер зовлнъгин тус-

к°Длӓчнп СП" гУндджах болдж медгднӓ. Советин йосна Вчн, тепӰм-аамгин С°вет хама бӓӓхмб? Байн ю гаргъ-

Сг^а Юнъгл

БУРУ гаргъсн байиг советин йосн за-

Хальм А ЭС харгъУлджахмб?

 

 

1еАн мел u УГатнР кезӓнӓ

ик зовлнъг ӱздг

билӓ,

болв

v Вет тогтп°Лдан УгагъаР

мухлалгдад йовсн уга.

Тӱрӱн

УГатңР баяи

ЭХ ц.?гт» кезӓнӓ даджрлгънд

йовсн

кесг

л.. $олв МяУДИн $мнӓс зӧрлцдж ноолддж йовсн болдг. ны., нАжин Нимгрин цуг бичсиг шинджлӓд хӓ3vr <?ИН °слт мел ил ӱзгднӓ. Тӱрӱн авгтан

ссОң «бичӓ ?СН> сонъссан бичдг бӓӓсн болхла, терӱна on? ^илми1УИгтн’ $ичӓ иигтн гидж заадг бӓӓсн болхла, рв. УДин эргцд Манджин Нимгр чик хаалгъдан

235

1934 джил Манджин Нимг[. «Кмхоэип туск

 

,

 

гидг повесть бичв. Хальмг

Кслгдджӓнӓ.

 

 

 

бӱрддж тогтсна тускар эн повестьд

 

 

ӓнъ1-Л то-

 

Эн колхоз Улан Холин "Утги1‘*Д

Дойр бӧлгтӓ.

 

гтсн мӧн. «Колхозин туск Рассказ* *Р

 

J э„

бӧлгт

 

Тӱрӱн бӧлгиг нӱр уг тидж Ке.ш

 

уМшачнрчг

 

писатель ӱӱлдвр болджах хотпла

аамгла

У

тӱдЛ

 

таньлдулна. Хойрдгч болгт нутгас илга

 

>

и

кергт,

 

уга ӓмтиг цугтнь колхозд орулх тор куу

 

Гур.

 

ӓӓмгин советин болн парт-ячеикин бьрон

 

1Стнп

хо-

 

вдгч бӧлгт Советин члед болн селангко.цӓӓ/1Гъвр

тдуд ордж, олиа хург кегъад, ко‘‘^31

1

?

тер

хотдаР

кедж, тедниг колхозд орулна. Ua„aPa"J -*•

UH

цуг

йовсн улс ирдж тооцагъан огцхана.

1Уунг--пПӱХ

шии-

ӓӓмгин улсин хург болдж, нсг ик колхоз

Я

'маЛ —

двр гаргъна. Угатнрин баг бӱрдадж, баячуд

^оЛХоз

гер авч, тедниг туулгъх шиидвр бас

raPn’"d'

вуТгиН

токтсна хӧӧн, «эврӓннь малан негдӱлтн»,— гид

 

ъсад,

колхозин

парвлӓнӓс кӱн ирснд,

тер

занъг

писа-

 

ӓмтн малан алдж кӱдцхӓнӓ.

 

 

 

 

 

Эн негдгч дегтр тиим чилгчтӓ. Хойрдгч дегтр

 

 

тель гаргъдж чадсн уга.

 

бӱрдӓджахнь

 

м

Эн дегтрт голлгч болдж ӱӱлдвр

Р даЧ

нертӓ улс: сельсоветин ахлач

Унгъна

Адуч,

п

ячейкин сеглӓтр Мӧрчин Ӱкрч,

1-ч товаритсствин _

aKi

Мергнӓ Цецн, 2—ч товариществин ахлач Ноостан <42чец_

нутгин комитетин илгӓсн кӱн Чуб, комсомолин

 

$

кин сеглӓтр Харцх, кооперативин ахлач Му

 

^0-

Муучка,

селӓнӓ эмч Алексей

Иванович — эс

гиД»угатЯ

хан Ховдг, колхозин парвлӓнӓ член Улана Бадм. У

аН

кӱн Санъгъджин Мандж, дундин теджӓлтӓ кӱн ьуу

 

Темӓнг, байн кӱн Нохан Кичг, нань чигн улс.

 

*аЛЬ.

Нутгин кӱцӓгч комитетин илгӓсн Чуб гидг

 

ӧдр-

мгар эс меддг орс кӱн. Эн газр —усигчн сӓӓнӓр

дала ик сургъуль уга, кӧдлмшч кӱн болна. л^гдӱл^

тӓн сельсовет болн партийн ячейкин

хуРг

ӱЛӓд,

цаГ.

кегъӓд, «ӓӓмгт бӓӓх хойр товарищсствиг

 

«$еВ'

тӱдл уга нег ик колхоз тогтахмн»,— гидж эркӓн

У1.

раль сарин эргцд нег ик кӱчтӓ колхоз

т^в.

ТийМ

 

тогтах

йостат»,— гидж Чуб докладан : говаРӒна

лугъар

колхоз бӱрдадж болшго гидЖ

_ац

УкьН»

ахлач Мергнӓ Цецн келснд, сельсоветин

а

 

 

 

236

СТол цокаД. «барун талан тачанач, оппортуннст»,—

cvnn КеЛСНД'

— <<|011

гидж

шуугджана?» — гидж

'-урв.

 

 

 

 

 

 

 

 

низм» —ТИН ..Ла‘,кас

м<’дчкӓд,

«мел

йоста

оппорту-

вр Мо’

,",Г^Д’

Л?>“|1Г дӧнънв. доран тедн

онц тогта-

Меогн"™!1!1. °

-

екаР

Гаргъв. «Эн

кевӓр

цааранднь

чадшг3

и,ец"

й,,1,ӓн

бӓр.хлӓ, партин

зсрглӓпд

бӓӓдж

Te.0>>!- 1 !* дж т°Гтаврнн

сӱл пунктд бичв.

 

 

°РУлх

 

ЧУӦ

нег хотнур

одад,

колхозд

кӱчӓр

Ртнь Mvr ' V’ ээГДж шахджагъад кӱрч ирв. Манъгьду-

ньна Ад Г1ХаРд>к

,1овджип>ад, сельсоветин

ахлач Упъ-

кӰЦӓт11 J71 <<ЭН

a*)UI1 IilBH xo,,mi эргцд

зун процент

Drbvnni. Эс гидж

бюрод д\\ д\лдж, niHiii.Tiib шнидвр га-

Эн

ч’Г ГИДЖ ксл°-

"

'

кагин

тату медрлтӓ

коммунисти 11 Г—~х.ӓлӓ111,г-

ТСР

Дсгтрт ӧп ;•••• аа,д'к1ӓ прлцӱлдж Манджин

Нимгр эн

биш, зуг Ча,-,а

^хаи — седклӓрн

коммунист,

Чуб

хортн

Керг __\;л,11^ЛХ.гъг,Р

коммуниз.мд

кӱр.х

саната,

болв

’’овдлиц *,;1вРаРи нк

хаджгър гаргъджана. Чубин урдк

Сет

^СКаР

бичӓч

умшачнрт юм медӱлхш.

 

гУчад эпгмСТИН ахлач УнЬгьна

Адуч

мӧдрӱн

келтӓ,

багъ су|)ГЪ Настанк

 

уурта

кӱн

болдж

медгднӓ. Адуч

КаР бичпи УЛьта КӰН>

партин член. Адучин бӓӓдлин тус-

Ма Темдг;1сн уга.

Пдӓлгънӓ *ӓлӓ^ӓР болхла, Унъгъна Адуч колхозин бӱ-

.?лв УмшаУ^аР ?.1)кн Ӱӱлдвр даах кӱн болдж медгднӓ. кӱӱнӓ k0bvi"H^ ЭНӱг 1он КӰӰГЪПНЬ сӓӓнӓр медхш. 1Он й°вснь, яма ’ ямаРап Удан кӧдлдж йовх, ӧмӓрӓн ягъдж

Адуч

Рап

ГСР — бӱл бӓӓхнь нам тас медгдхш.

^?ОЗД

 

дурта. Цугтнь кӧӧгъӓд,

гӱвдӓд

*Хапт

Са,,атаАдуч колхозин туск

цӓӓлгъвр

Келсн ӱгА олгьан хотнд одв. Энӱг юн кӱӱгъинь хургт

«Цугъ

МсдАж болхмн. Тер хургт эн

иигдж келв:

^°Ветцң

колхозд ортн. Эс орсн кӱн банна барун гар,

гег Хустг циНа

Колхозд эс орсн

кӱӱнд

лавкас

Негдӱгт^и °ruj УгавднКолхозд орсн улс малан цу-

аНъгад г/ * кеРгтӓ,

бурхн — шаджнд

мӧргхмн

биш,

лӱ к°лхозп а* Ша-А>кн йос меклнӓ, тер

советин

хортн.

AgVu

°РСНТ'< хӧӧпнь хӱвдӓн гундтн», — гидж ке-

Тиңгд

уга“ чилӓв.

 

 

 

чилӓснӓ хӧӧн, ӓмтн таг — тагчк болдж

Ран Цагъан гидг нег кӱӱкд кӱн, «Би хӱвдан

237

одак юмндтн орхшв»,—гидж келӓд, гарч йовтл, «Барад авад иртн, кишвӓ нохаг»,—гидж Адуч келн, пистӱлиннь бӱчӓс шӱӱрхлӓ, ӧмн бийӓр суусн улс бослдад одцхав.

«Колхозд орхин орчд, хар газрт орнав, сааджасн ӱкрӓсн салхин ормд, шачасн галд орнав»,— гигӓд Цагъан

хӓӓкрв.

Адуч Цагъаниг бӓрӓд туулсьв.

дӓкн олн тал хӓлӓджӓгъӓд;—Тиим ӧшӓтиг хурц ӱлдӓр чавчад, сӱӱлинь ахр кегъӓд оркхвдн,— гигӓд. Адуч барун гарарн агъарт ки дайлад чавчв.

Адуч болвчн, наадк коммунистнр болвчн хургт келдж

бийӓн

медӱлдж ӱзӱлцхӓнӓ. Теднд

ӧнъг — ӱр,

элгн —

садн,

гер — бӱл мел уга кевтӓгъӓр

кслгдджӓнӓ.

Эн ик

дуту болн эндӱ йовдл.

Унъгъна Адучас тӧвшӱнӓр партийн ячейкин сеглӓтр Мӧрчин Укрчин тускар эн рассказд бичгдджӓнӓ. Ӱкрч

этцн, невчк гемин эрмдгтӓ кӱн. Уутьхн нӱдтӓ, дару —

дарунь чирмдг авъяста, дундан нургъта шар залу. Амтӓ Булгин сельсоветин олна хургт ик колхоз бӱр-

дӓхин тускар Мӧрчин Ӱкрч цӓӓлгъвр ӧгв. Укрчин келен ӱг тодрха болн зокаста. Зуг «малан цугтнь негдӱлхмн», гисн ӱг теднд таасгдсн уга. Тер ӱг сонъсчкад, нег эмгн иигдж келв:

— Хӓӓмнь, сӓӓхн иньгм минь, би

колхозд

орнав.

Зуг ӧвгм чигн болсн, кӧвӱм чигн болсн

ганцхн

галзн

ӱкрӓн танд ӧгч чадшгов. Болв Укрч нутгин йосна толгъачнрас икӓр. ӓӓнӓ. Тедн тал оч ирчкӓд, нег дӓкдж Ӱкрч иигдж келв;

— Мана сельсовет цугъаргъаснь ард ӱлддж, цаг тӱдл

уга колхоз бӱрдӓгъӓд, ӓмтиг ардаснь кӧӧдж кӱцх кергтӓ. Маниг авч одх бӓӓдлтӓ, йир икӓр ӓӓджӓнӓв,. зӱркм догдлад бӓӓнӓ.

Хамг эн тоотиг авад хӓлӓхлӓ, Укрч номгън, ӓӓмтхӓ, кӱӱнӓ ӧмнӓс зӧрлцдж ӱг келдж чадшго, тер юнъгад. гихлӓ, — дала медрл уга.

дӧрвдгч коммунист болдж рассказд Мергнӓ Цецнӓ

тускар келдджӓнӓ. Цецн невчк болгъамджта, тоолврта

коммунист болдж шинджлгднӓ. Эн товаришествин

ахлач.

Тӱрӱн хургт цаг тӱдл уга «ик колхоз кехм гихлӓ», Цецн «мууха адгъмта колхозв тернь,—гидж- санад,— нӱдн чирмх хоорнд колхоз бӱрдӓдж болшго. Колхозд

238

малягъар кӱ орулх йосн уга. Нӱӱдг харнъгъу хальмгудиг колхозд орулна гидг наадна тӧр биш»,— гидж те-

днд Цецн келв.

Тенӱг сонъссн Унъгъна Адуч оппортунист гидж Цец-

ниг гсмнндж тогтавртан бичв. Болв Цецн зӧрмг, шудрмг кӱн биш болдж медгдв. Чикӓр келджӓхӓн медӓ бӓӓдж, тер хаджгър гаргъджах коммунистнрт цӓӓлгъдж медӱ-

лдж чадсн уга. Нам Мергнӓ Цецн ямаран кӱнь медг-

дхш. Унъгъна Адуч болн Мергнӓ Цецн хойрин кен зӧвтӓнь медгдл уга одв.

Мергнӓ Цецн бийӓн шоодад бӓӓсн бийнь, нам буру-

та гиджӓх бӓӓдл уга. «Мини чик»,— гидж теднӓ

ӧмнӓс

бас солю ӱг келхш.

ӓмтн дундас Улана

Бад-

Олн кӱч — кӧлсӓрн бӓӓдг

мин тускар цӧн ӱг келх кергтӓ. Ӓмтнӓ

келӓр

болхла,

Бадм наснаннь туршарт советин йосна

тӧлӓ ноолддж

йовсн кӱн.

 

бӱрдх

баадл

Улана Бадмас биш эн хургт колхоз

гарсн уга. Хург толгъалджах

улст олн —ӓмтн

 

сурвр

тӓвӓд, зӧвӓр зовагъад бӓӓв,

ӱлгӱрнь,

зӓрмнь

иигдж

сурцхав:

«Би кӧдлмш кедж чадшгов. Колхозд орхла, намаг шанъ асртха»,— пидж нег ӧвгн келв. «Малнмдн авх бол-

хла, манд мах ӧгтхӓ»,—гидж онъгдан негнь шӧл уух цаг ирх, нег мах идх гиич ирх» гид цу Р

ааТигӓд цугъар тарад хӓрн гиджӓтл, Улана Бадм ӱг

аВ—е«Намаг шанъ асртхв гинӓ». Кезӓнӓ

тадниг^кен

асрдж йовла? Колхоз бӱрдахм гихл,

 

- уа

ӓмӓн

даалгъджанат? «Манд

мах

 

яагьд1 Йчрӓн

кезӓ мах иддж йовллат? Мана ман*

 

-

ӱНД кӱӱцд-

геесн

улс болвзат? Махн,

 

^РкӱӱНДУджӓнӓвдн.

джӓхш. Колхозд ории, аль баи,

г Д

У^асн улс цу.

Улана Бадм хотндан тоомсрта кӱн.

УУ

 

 

гъар тагчк болад одцхав.

 

- гидж

Бадм чилӓв.

Тер ӱгӓн «би колхозд орджанав»

я

Терӱг дахад зӓрмнь колхозд бичгдихав

наадк }

хӱӱвлдж, хоорндан шимлмж куудн^^-Бадмиг членд

нег

Колхозин парвла ши.и.д^иЦпии’багг

ордж,

баячудин

дуугъар орулихав. у™тнр

б

Р

йир шунм.

малиг авч, бийсинь уга келгънд Уланӓ

тъагъар орцлв.

239

Улана Бадм олн угатнрин уха — седкл сӓӓнӓр меднӓ, юнъгад гихлӓ эн теднлӓ ӱндсӓрн негн. Болв теднд кӱргдж цӓӓлгъдж ӧгдг кӱн тер цагт цӧн билӓ. Энӱнӓ тускарн Манджин Нимгр повестьдӓн тӓвсн уха — седклӓн кӱцӓдж медӱлв. Улана Бадм ду цӧн кӱн, болв тоолврта, юмиг цугтнь тоолад, диглчкӓд, келдж ӓмтнд медӱлнӓ.

Болв ягъдж Советин йосна тӧлӓ Улана Бадм ноолд-

сиг умшачнр медсн уга.

Эн дегтрт шӱӱдж—шалгъх .:знь чигн кесг героймуд бӓӓцхӓнӓ, болв тедниг шинджлхлӓ, дуту — дунднь деер бичгдснлӓ ӓдл. Тср учрар Советин йосна хортдиг Манджин Нимгр ягъдж ӱзӱлджӓхиг шалгъдж хӓлӓй. Колхо-

зин хортн болдж энӱнд Нохан Ховдг гидг фельдшер ӧггдджӓнӓ. Энӱнӓ тускар бичӓч сӓӓнӓр цӓӓлгъдж бнчдж. Эн иим кӱн болдж гарна.

Ноколай Иванович хальмгар Нохан Ховдг йир сӓн хальмг келтӓ, Ӓмтӓ Булгин хальмгудиг бичкн кӱӱкд кӱртлнь сӓӓнӓр таньна. Эн ӓӓмгин баячуд, дундан теджӓлтӓ

улс данъ эднӓд ирдж. ӓрк — чигӓгъӓн уудж, сӱв—селв- гӓн авна. Ӓмтиг меддг тӧлӓдӓн колхозин кергт ик хорлт зн кӱргв.

Нохан Ховдг юн кӱмб? Эн цагъана цергт эмч йовсн кӱн. Улан цергт кӧӧгдӓд, газадин ор гатлад, зӧвӓр удан

энд—тенд йовдж, баячудин орн—нутгудт кӧдлмш эс олдж чадад, шахгдад, цань арг уга болад, хӓрӱ орн —

нутгурн ирдж, Хальмг теегин нег дӱлӓ булнъгд эмчлв.

Энӱнӓ бӓӓдлин (портрстин) тускар дегтрт иггдж бӓ-

ӓнӓ «даларн далдасн, давсгари шалхасн, йисн пуд цогцан ӓрӓ даагъад, стул деер сууна. Бухан шил мет бӧдӱн кӱзӱтӓ, бӱкл бийӓн ӓрӓ эргӱлнӓ. Хойр нӱднь оокнд бул-

тдж, тӧмр гинджтӓ козлдур зӱӱдж».

Иигдж бичсӓрн бичӓч бийнь энӱнд дур угагъан медӱлчкв. Умшачнр чигн энӱг юн кӱӱгъипь эн бӓӓдлӓснь

медгджӓнӓ. Тиигдж кӱӱнӓ бӓӓдлӓр тсрӱнӓ уха седклинь медӱллгън бичӓч кӱӱнд мсл амр юмн биш. Болв

Манджин Нимгр иигдж медӱлдгиг олмгъа сӓӓнӓр олзлдж. Нохан Ховдг Советин йосна хортн гидж, терӱн? ба-

ӓдл (портрет) умшн, меддж болхмн.

Нохан Ховдг ямаран хорта йовдл гаргъсиг Манджин

Нимгр сӓӓнӓр ӱзӱлдж.

Теегин эджго булнъгд бӓӓчкӓд, кесг хорта *кӧдл ,и1

эн кегъӓд йовв.

240

Нохан Ховдгин келӓр болхла, 1917 джил Совет муджгудиг меклсн болдж гарв. Газр ӧгнӓв гичкӓд, газран

шанъгд авчкла гив. Ода бас меклджӓнӓ. Малитн цуглуллж шанъгд авчана —гив. Аргъта болхла мал бичӓ ӧгтн, колхозд бичӓ ортн, малан алдж идтн — гидж сӱв—сел-

вг сурсн ӓмтнд Нохан Ховдг келв.

Колхоз бӱрдӓх хург болджатл, Нохан Ховдг хойр овг дууддж авад, теднд цадтлнь ӓрк ӧгӓд, соктачкад, тер хойриг хургур йовулв. Теднд Ховдг иим заавр ӧгв: «КолАозд орхшвдп, малан негдӱлхшвдн» — гидж хӓӓкртн гнв.

Тедн одад хӓӓкрцхӓв. Тедниг дахад бас кесг ӓмтн шууглдцхав.

Нохан Ховдг тӱрӱн болдж ӓврӓ таргън дӧнн царан алдж давслв.

Нохан Ховдгин нӓӓдж Нохан Кичг бас классин хортн. Эн Эрктнд уга баин. Кичг тӓв кӱрсн наста, ӱснднь ме-

дг—ӱлг буурл орсн, ӧндр хар улан залу.

Нохан Кичг угатнриг кӱчтӓ кевӓр даджрдж йовдж. Угатя — яльч Босхмджд халун ганзип амар тӧӧлг тамгъ тӓвдж. Геедрсн унъгъна орчд адучин нургъна арснас тасм авсн бӓӓдж. Хӧӧчнннь элкн деер ӧӧк шардж йовдж.

Тиим кӱн Советин йоснд дурта болшго, тер ил медгдджӓнӓ. йоснас му эс олдж чадхларн, эн йос му келдг болв, худл зӓнъг гаргъдг болв. Ӱлгӱрнь: «Колхозд орсн

улсин кӱӱкдиг цуглулдж авад, орс балгъс орулад йовулхмнчн гидж меддг улс келнӓ гив. Бнйсӓрнь кӧдлмш кегӱлӓд, нег ик кӧнджл дор кенӓ —яна уга бӓӓхмчн, нег нк хар хӓӓснӓс хот уухмнчн» — гив.

Болв Нохан Кичг цагиь ӧӧрдсӓн меднӓ, йоснас ӓӓнӓ, Совет му келхлӓрн итклтӓ улсдан келнӓ.

Нохан Кичг болн Нохан Ховдг хойран нерд тедниг ухан седклӓрп ах — дӱӱг медӱлджӓнӓ. Эдн садн биш.

Негнь — эмч, негнь — байн,

болв хоюрн нег керг кеджӓ-

нӓ — хоюрн Советин йоснла

ноолдджана.

Нохан Кичгин зе, коммуна партин членӓ кандидат Му — кӧвӱнӓ Муучка классин хортна ӱлмӓд ордж. Эн кооперативин ахлач. Партин нериг бийиннь кергт олзлхар бӓӓдж. Сӱл тӱрӱ цагт Муучка классин хортнла нег-

Дв. Баячудин малнг авхин тускар кесн нуувчин ордж гарчкад, Муучка нагъцхдан оч зӓнъТ огв. Му

кӧвӱнӓ Муучкаг коммунистнр хург кедж, партин члена кандидатас гаргъв.

241

Тиим йовдл бӓӓсиг Манджин Нимгр бас чикӓр эн

«Колхозин туск рассказ» гидг повестьдӓн ӱзӱлджӓнӓ.

Повесть хойр гол мӧчтӓ (сюжет). Хоорндан ӧшӓтӓ хойр чидл харгълцна, тер хойр сюжет хоорндан холвата. Тер хойр баг улсиг холвджах дундан теджӓлтӓ Бууран Темӓнг залу. Классин хортн Нохан Ховдгла эн йир сӓн. Энӱнӓс сӱв — селвг Темӓнг авна. Болв товариществин

ахлач Ноостан даакла, Морчин Ӱкрчлӓ эн бас сӓн бӓана.

Нанчн тиим; эн бӧлгӱдиг залгъджах героймуд бӓӓцхӓнӓ. Тиим улс бӓӓсн учрар эн повестин бӧлгӱд нег бӱкл рассказ болдж гарна.

Эн композицин туск тӧриг Манджин Нимгр бас литературн заканла ирлцӱлдж олзлдзж.