89

В.А. Соловьева рассматривает психологическую готовность личности к профессиональной деятельности как состояние, способствующее актуализации мотивов, чем выше уровень готовности личности, тем легче, соответственно, актуализируются адекватные профессиональные мотивы.

Актуальный мотив, указывает автор, допускает одновременное функционирование как его динамической, так и содержательной составляющих. При отсутствии одного из этих компонентов мотив будет находится в зоне потенциальной мотивации.

На динамический компонент мотива влияют сила и пластичность нервной системы, а также уровень профессиональной подготовки.

Анализируя и систематизируя все эти подходы к пониманию готовности, В.М. Дружинин пришел к выводу, что психологическая готовность к профессиональной деятельности является психическим состоянием, которое характеризуется мобилизацией ресурсов субъекта труда на оперативное или долгосрочное выполнение конкретной деятельности или трудовой задачи. Это состояние помогает успешно выполнять свои обязанности, правильно использовать знания, опыт, личные качества, сохранять самоконтроль и перестраивать деятельность при появлении непредвиденных препятствий

[6].

На состояние психологической готовности влияют те конкретные условия, в которых осуществляется деятельность.

Любая профессиональная деятельность предстает перед студентом в форме нормативноодобренного способа деятельности. В процессе освоения профессии человек «распредмечивает» нормативный способ, превращая его в индивидуальный способ деятельности. Внутренней, интимной стороной овладения профессией является формирование психологической системы деятельности на основе индивидуальных качеств субъекта деятельности путем их реорганизации, переструктурирования исходя из мотивов деятельности, целей и условий.

Потребности человека, его интересы, мировоззрение, убеждения и установки, жизненный опыт, особенности отдельных психических функций, нейродинамических качеств, свойств личности являются исходной базой для формирования психологической системы деятельности.

Индивидуальные качества, из которых строится функциональная система, сами в процессе деятельности не остаются неизменными, а под влиянием требований деятельности приходят в движение, приобретая черты оперативности, тонкого приспособления к этим требованиям.

К числу внешних и внутренних условий, обусловливающих психологическую готовность к деятельности, нужно отнести: содержание задач, их сложность, новизну, творческий характер; обстановку деятельности, пример поведения окружающих, особенности стимулирования действий и результатов; мотивацию, стремление к достижению того или иного результата, оценку вероятности его достижения; самооценку собственной подготовленности, личный опыт мобилизации сил на решение задач значительной сложности умение контролировать и регулировать уровень своего состояния готовности; создавать оптимальные внутренние условия для будущей деятельности.

Состояние психологической готовности имеет различные уровни и многокомпонентную динамическую структуру, которая включает совокупность эмоциональных, волевых, мотивационных, познавательных, операциональных сторон, процессов, свойств, образований, состояний психики человека в их соотношении с внешними ситуационными условиями и задачами будущей деятельности.

Следовательно, состояние готовности в решающей степени обусловлен устойчивыми психическими особенностями, присущими данному человеку, но оно не представляет собой простого переноса качеств и состояний в новой ситуации (т.е. простую их актуализацию).

Таким образом, понятие психологическая готовность человека к деятельности как бы аккумулирует в себе, все необходимые и достаточные для успешного решения поставленной задачи элементы предстоящего действия. Психологическая готовность к деятельности является обязательным условием не только её начала, но и эффективного решения.

Список использованной литературы

1.Психологический словарь / под ред. В.П. Зинченко, Б.Г. Мерещякова. – М.: Педагогика-Пресс, 2008.

2.Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание. – СПб.: Питер, 2012.

3.Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. 2-е изд. – СПб.: Питер, 2012.

4.Ухтомский А.А. Физиологический покой и лабильность как биологические факторы: собр. соч. в 6 т. –

Л.: Изд-во ЛГУ, 1951. – Т. 2.

5.Ильин Е.П. Теория функциональной системы и психофизиологические состояния // Теория функциональных систем в физиологии и психологии. – М.: Смысл, 2008.

6.Психология: учеб.для гуманитарных вузов / под общ. ред. В.Н. Дружинина. – СПб.: ПИТЕР, 2011.

7.Войтюк Д.К. Влияние рефлексии на формирование психологической готовности личности к профессиональной деятельности: дисс. ... канд. психол. наук. – Новосибирск, 2004.

311

8.Левитов Н.Д. О психических состояниях человека. – М., 2014. – 344с.

9.Пуни А.Ц. Некоторые психологические вопросы готовности к соревнованию в спорте: избранные лекции. – М.: Физкультура и спорт, 2013.

10.Генов Ф. Психологические особенности мобилизационной готовности спортсмена. – М.: Физкультура и спорт, 2012.

11.Калинин Е.А. Система психологического контроля в индивидуальных видах спорта / Е.А. Калинин. –

М.: ВНИИФК, 2005.

Адилова Э.Т., Садыкова А.Т.

(КазНУ им.аль-Фараби, г.Алматы, Республика Казахстан)

ИССЛЕДОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ ТЕМПЕРАМЕНТА НА СОЦИАЛЬНЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ И ЛИДЕРСКИЕ СПОСОБНОСТИ

Время диктует свои правила, и сегодня, в условиях бурно развивающейся рыночной экономики у нас в Казахстане стремительно развивается бизнес и деловые отношения. В условиях социальноэкономических преобразований и возрастающей конкуренции на рынке труда каждый человек стремиться быть успешным, востребованным, конкурентноспособным. По словам разработчика программы тренингов личностного роста и развития человеческого потенциала, получившего мировую известность, Д. Беккера: «Человеческий ресурс –это самый главный потенциал Казахстана… Я вижу, что люди в Казахстане очень хотят развивать свои лидерские и управленческие качества и укреплять предпринимательский дух» [1]. В этих программах личностного роста подчеркивается, что существует два условия успеха личности:

1.Постановка и достижение целей

2.Построение правильных взаимоотношений с окружающими[2].

Социальный интеллект позволяет человеку правильно понимать различные аспекты межличностных взаимоотношений, понимать и предсказывать поведение других людей в процессе межличностных взаимоотношений. По сути, именно социальный интеллект лежит в основе построения правильных взаимоотношений с окружающими, а значит является одним из важнейших условий, обеспечивающих успешность человека.

Нужно сказать, что понятие «социальный интеллект» в психологии появилось относительно недавно. Впервые это понятие употребил Э. Торндайк, обозначив им дальновидность в межличностных отношениях и приравняв его к способности мудро поступать в человеческих отношениях. Торндайк рассматривал социальный интеллект как познавательную специфическую способность, которая обеспечивает успешное взаимодействие с людьми, основная функция социального интеллекта – прогнозирование поведения.

Таким образом, социальный интеллект – это система социальных способностей человека, которая обеспечивает успешность социально-коммуникативных взаимодействий.

Традиционно социальный интеллект определяют через понятия «способность или социальная способность». Можно сказать, в диагностическом плане, что социальный интеллект – это способность решать социально-коммуникатвные задачи. И поэтому можно сказать, что социальный интеллект – это «интеллект», в ряду других видов интеллекта, но напрямую не связанный с общим академическим интеллектом. Но необходимо, подчеркнуть, что социальный интеллект – это не сумма отдельных социальных способностей, а системное образование, включающее эти способности.

Как показал анализ литературы социальный интеллект связан с лидерскими способностями. Социальный интеллект влияет на эффективность лидерства, стили лидерства.

Лидерские способности – «это способность человека воздействовать или влиять на социальнопсихологические явления (мнения, оценки, отношения) и поведение в целом группы или отдельных ее членов». Необходимо не только выявлять те или иные особенности поведения человека, в том числе компоненты социального интеллекта и лидерских способностей, но и понимать генезис, т.е. истоки этих особенностей и также их влияние на другие особенности поведения. Частично ответить на вопрос о генезисе этих индивидуальных свойств могут помочь исследования темперамента. Поскольку именно темперамент является биологической предпосылкой развития индивидуальности.

Поскольку осознание формально-динамических и психологических оснований социального интеллекта и лидерских способностей является важным и актуальным вопросом, то наше исследование, частично освещающее этот вопрос в плане влияния темпераментальных свойств на социальный интеллект и лидерские способности, обладают своей актуальностью. Наше исследование может помочь частично понять природу происхождения социального интеллекта и лидерских

312

способностей и соответственно может внести свою лепту в понимание структуры человеческой индивидуальности. Ведь именно с изучения темпераментальных признаков начинается история систематизированного изучения природы человеческой индивидуальности.

В российской психологии принято связывать социальный интеллект с коммуникативными компетенциями. Есть среди них и исследования, посвященные взаимосвязи социального интеллекта с лидерством. Лунева О.В. в развитии понятия «социальный интеллект» в зарубежной психологии выделяет 4 этапа:

1-этап. 1920-1924 годы. В научной психологии появилось понятие «Социальный интеллект».Известно, что впервые это понятие использовал Торндайк.

2-этап. 1925-1938 годы. Этап операционализации понятия социальный интеллект. Здесь были предприняты первые попытки создать стандартизированные измерительные инструменты для изучения социального интеллекта. В этот период изучались характеристики социального интеллекта, выделяемые Ф. Верноном: способность ладить с другими людьми, социальная способность держать себя свободно в обществе других людей, знание социальных вопросов и проблем, чувствительность к стимулам, исходящим от других людей, умение понимать настроение других людей.

3-этап. Конец 30-х годов до 1965 исчезновение из поля зрения научных исследований понятия социальный интеллект. Разрабатываемы в этот период модели Интеллекта (Терстоун, Спирмен, Анастази, Векслер, Кронбах идр) не включали в себя понятие социальный интеллект.

4-этап. 1965-1969 годы. Социальный интеллект в структуре интеллекта Дж. Гилфорда. В этот период Гилфорд и его группа разработали широко используемый в мировой и отечественной психологии тест на измерение социального интеллекта. Именно Дж. Гилфорд и его группа впервые установили конструктивную валидность теста на социальный интеллект. Однако, следует отметить, что Гилфорд пришел к выводу, что социальный интеллект лучше изучать в реальных жизненных ситуациях, наблюдая за поведением людей.

Однако, как показал обзор литературных источников, по нашей проблеме исследований, посвященных влиянию темперамента на социальный интеллект и лидерские способности очень мало. Необходимо конечно выделить труды Русалова В.М., который указывал на влияние свойств темперамента на способности и интеллект. Он даже выделил отдельно коммуникативную сторону темперамента [3].

Большим вкладом в изучение этой проблемы можно назвать диссертационное исследование Дудина С.Д. «Темперамент как основа развития общих способностей».

Также хотелось бы отметить исследование И.Н. Андреевой «Черты темперамента как биологические предпосылки эмоционального интеллекта» [4]. В этом исследовании автор экспериментально доказала влияние таких темпераментальных черт как экстраверсия-интраверсия и нейротизм на показатели эмоционального интеллекта. Как оказалось, экстраверсия определяет способность человека понимать других. Кроме вышеуказанных авторов проблему влияния темперамента на способности и интеллект изучают в настоящее время такие авторы как: Е.Д. Наумова,В.В. Смоляр и другие. В Казахстанской психологии проблемами социального интеллекта, лидерства занимаются такие авторы Токсанбаева Н.К., Кустубаева А.М., Камзанова А.Т., Толегенова А.А., Наурзалина, Д. Г. и др.

Нами было проведено исследование, целью которого являлось:выявить влияние темперамента на лидерские способности и социальный интеллект.

Гипотеза:Свойства темперамента влияют на показатели социального интеллекта и уровень лидерских способностей.

Методы и методики исследования.Комплектование батареи методик осуществлялся исходя из поставленной цели и задач исследования. Подобранный нами комплекс методик состоял, в основном, из стандартизированных методик, характеризующихся устойчивостью, конструктивной валидностью, внутренней гомогенностью.

Достоверность полученных результатов обеспечивалась применением стандартных методов математической статистики SPSS Statistics16.

1. Методика «Лидер»,2. Личностный опросник Г.Айзенка, 3. Методика диагностики темперамента Я.Стреляу, 4. Опросник структуры темперамента В.М. Русалова, 5. Тест Дж. Гилфорда «Социальный интеллект».

Как нам кажется вполне правомерно рассматривать влияние темперамента на социальный интеллект и лидерские способности в связи с тем, что и темперамент и социальный интеллект и лидерские способности являются характеристиками индивидуальности. «Темперамент характеризует индивидуальность человека со стороны ее динамичности, активности, энергии, а интеллект как и способности – со стороны возможностей субъекта, умения распорядиться этой энергией» В структуре

313

каждого из указанных психических явлений существуют общие фундаментальные энергоинформационные процессы, зависящие, по-видимому, от одних и тех же биологических свойств человека (или задатков). Очевидно, что интеллект наряду со свойствами темперамента входит в единую систему психических свойств [5].

В результате проведенного нами эмпирического исследования влияния темперамента на социальный интеллект и лидерские способности мы пришли к таким выводам:

1.Показатели социального интеллекта и лидерские способности положительно коррелируют. Чем выше социальный интеллект, тем выше лидерские способности и наоборот.

2.Социальный интеллект положительно коррелирует с экстраверсией. Также экстраверсия положительно коррелирует с лидерством. Таким образом, экстраверсия лежит в основе способности человека понимать других людей и управлять ими.

3.Нейротизм наоборот отрицательно коррелирует со шкалой социального интеллекта и лидерством. Таким образом, лидер это человек экстравертированный, эмоционально устойчивый с хорошим уровнем социального интеллекта.

4.Также социальный интеллект положительно коррелирует с социальной пластичностью и социальной эмоциональностью. Значит, высокий социальный интеллект предполагает эмоциональную чувствительности в коммуникативной сфере и склонность к разнообразию коммуникативных программ (способов коммуникации).

5.Лидерство также положительно коррелирует с социальной эмоциональностью а также с социальной эргичностью. Чем выше лидерские способности, тем выше эмоциональная чувствительность в коммуникациях и потрбность в социальном контакте, стремление к приобретению высокого ранга при освоении мира через коммуникацию.

6.Дисперссионный анализ позволил нам выявить влияние типов темперамнет на социальный интеллект и лидерство. Как оказалось тип темперамента сангвинник больше всего положительно влияет на высокий показатель социального интеллекта и средние показатели лидерства. Меньше всего влияет на социальный интеллект и лидерство тип темперамента меланхолик. Тип темперамента флегматик в средней степени влияют на развитие социального интеллекта и в меньшей степени – на развитие лидерских способностей. Холерический тип темперамента, который предполагает эмоциональную неустойчивость и экстравертированность, в большей степени может влиять на развитие лидерских способностей, а также в средней степени на развитие социального интеллекта.

На основании полученных данных эмпирического исследования можно сделать вывод о том, что динамические и эмоциональные свойства темперамента являются предпосылкой и лежат в основе развитие социального интеллекта и лидерских способностей.

2.Венщикова И. А. Технология организации и ведения бизнес-тренинга. Методическое пособие. – СПб.:

Речь, 2009. – 342 с.

3.Русалов, В.М., Дудин С.Н. Темперамент и интеллект: общие и специальные факторы развития / В.М.Русалов. Психологический журнал № 5. 1995. с. 12-23.;

4.И.Н. Андреева черты темперамента как биологические предпосылки эмоционального интеллекта// Наука i освiта, № 8-9, 2007. – С. 4-8.

5.Либин А.В. Дифференциальная психология: На пересечении европейских, российских и американских традиций.– М: Смысл; PerSe, 2000. – 549 c.

Акажанова А.Т.,Мухаметжанова А.С.

(Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті)

«ИНТЕРНЕТ-АДДИКЦИЯ» ЖƏНЕ ОЙЫНҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТƏУЕЛДІЛІК – БАЛАНЫҢ ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ ФАКТОРЛАРДЫҢ БІРІ

Қоғамның қазіргі үрей тудыратын жағдайы – кəмілетке толмаған балалардың ауытқушылық

мінез құлқының жылдан-жалға өсуі. Осының негізгі бір себебі: бұқаралық ақпарат құралдары БАҚ , əсіресе теледидар, компьютерлік ойындар, видеофильмдер жəне т.б. тигізетін жағымсыз əсері.

XXI ғасырда ақпараттық технологиялардың дамуына жəне оны игеру нəтижесіне байланысты «Интернетке тəуелділік» немесе «Интернет-аддикция» атты заманауи феномен сөздіктің ішінен орын

314

алды.Аддиктивті (тəуелді) мінез құлық дегенімізтұлғаның ауытқы мінез-құлығының бір түрі.

Теориялық тұрғыдан шынайы өмірде, нақты жағдайларда) тəуелділіктің келесі түрлері кең тараған: кез келген химиялық заттарға, ақшаға, дін жəне діни ағымдарға, түрлі жағымсыз əрекеттерге, əртүрлі ойындарға, жыныстық қатынастарға т.б. нысандарға деген нормамен шектелген тəулділік [1, 77-78

бб.].

«Құмарлық» – ол өзбетінше айтылған жағдайда патология емес. Құмар ойындар көп жағдайда көңіл көтеруге, жұмыстан тыс демалған сəттерге бағытталады. Бірақ, ойын кезіндегі жиі қапалану, уаймдау, бірде ұтылып бірде жеңу, қомақты ақшаға ұтылу кездеріне байланысты дені сау адамдарда құмар ойындарына тəулділік қалыптасуы əбден мүмкін. Ойынқұмарлықтың медицина мен психологиядағы ресми атауы – лудомания («лудос» латын тiлiнде – «ойын», ал мания – «құмарлану» дегендi бiлдiредi). Ойын кезіндегі мінез-құлық ерекшеліктеріне байланысты «лудомандар» екі топқа бөлінеді: біріншісі, «əскери ойыншылар» – казиноға барып андреналин өлшемін жоғарлатып, лəзаттат алатын ер азаматтар. Екіншісі, ойын автоматтарын ерекше жақсырақ көретін, түрлі проблемалардан қашатын ойыншылар тобы [2, 7-9 бб.].

Лудоманиямен ауыратындар жеңiл-желпi жолмен ақша тапқысы келетiн адамдар деугеде болады. Мұндай ойынға құмартатындардың iшiнде күйбең тiрлiктен бой жазып, бiр сəт тыныққысы келетiндер де, жалғыздық пен басындағы проблемасын ұмытқысы келетiн ерекше əсер iздегiштер де бар. Лудоманияға шалдығу үшiн бiрер аптаның өзi жетiп жатыр. Алғашқыда жеңiске жетiп, азғантай ақшаға құнығып алған ойыншы жетiстiкке үнемi жете беремiн деп ойлайды. Сөйтiп қалтасындағы соңғы тиынынан қағылғанша мол қаржыға кенелетiндей күй кешедi. Құмар ойындар – қылмысқа алып келетін психологиялық фактордың бірі. Ақшасынан ұтылған жағдайда күш көрсетуге, ұрлық жасауға немесе үйіндегі заттарды сатуға, ұтылыстың орнына қымбатты қомақты заттарды берулеріне еріксіз мəжбүр болады. Тағы белгілі бір химиялық емес тəулділікке «гэмблинг» деп аталатын патологиялық ойын құмарлығы жатады. Осыдан 100 жыл бұрын ғалым Э. Крепелин құмар ойындарға қызығушылық ол патологиялық қалып деп сипаттаған.

«Гэмблингтің ерекшелігі – ойыншы ойынның импульсіне қарсылық білдіре алмайтын жағдайға тап болады жəне оның жекелік, отбасылық, кəсіби жұмыс жағдайы бұзылады, түрлі проблемалар туындайды: қомақты қарыздар жəне оның кейіннен өсуі, отбасындағы қарым-қатынастың үзілуі, алаяқтық жəне қаржы-несие іс-əрекеттерінің шектелуі. Соңғы кезде iшiмдiкке салыну, нашақорлық тəрiздi дерттердiң қатарына ойынқұмарлықта қосалды. Ғалымдардың пікірінше, ойынқұмарлықтың қауiптiлiгi нашақорлықтан да асып түседi. Нашақорлық пен маскүнемдіктен емделу қандай қиын болса, ойынқұмарлықтан арылу одан қиын деген тұжырым орын алып отыр. Техника дамыған сайын тəулділіктін түрлеріде жаңарып қосылған жағдайы бар. Мысалы, атақты Ресей ғалымы В.Д.Менделевич ұялы телефонға қатысты тəулділіктік былай дейді: «Интернет-аддикция спеттес SMS-тəулділікте де біз барлық технологиялық аддикцияға тəн феноменмендермен кездесіміз жəне ұялы телефонға тəулділер оны байланыс құралы деп қолданбайды, оны басқадай аддиктивті мінезқұлық формаларын іске асырудың тəсілі ретінде пайдаланады [3, 515 бет].

Негізінен, ойынға құмар адамдарды екі топқа бөлуге болады: біріншісі – қоғамның əлеуметтік қорғалмаған кедей тобынан шыққандар, олар үлкен ұтысқа қол жеткізіп, байлыққа бірден белшесінен батып қалғысы келеді. Қандай да жолмен болса да оңай олжаға кенелуге, жеңілдің үстімен, ауырдың астымен жүріп ақша табуға ұмтылғандар. Екіншісі – ақшасын қайда жұмсарын білмей жүрген шендішекпенді, бай-манаптар. Бұлардың бəрі де осы құмар ойындардың тұтқыны, құлы, құрбаны болып отырғаны бізге мəлім.

Біздің өмірімізге компьютердің енгеніне көп болмаса да, ол балалардың санасын асқан жылдамдықпен жаулай бастады. Қазіргі кезде жастар, əсіресе балалар үшін, компьютерлік ойындар – көңіл көтерудің ең бір кең тараған түрі. Олар компьютер арқылы ауани (виртуалды) əлемге кіріп алып, шындық өмірден қол үзіп, қиял əлеміне тереңдеп еніп кетеді. Сондықтан мең-зең күйге енген балаларын ата-аналары түсіне алмай, «баламның компьютер ойын дарына осынша берілуі жақсылық па, əлде сор ма?» деген сұраққа жауап іздейді. Бұл соңғы уақытта қаладағы адамдардың бəрінің көкейінде жүрген сауал десе де болады. Кейінгі кезде психологтардан, дəрігерлерден кəмелеттік жасқа толар-толмас бозбалалар мен бойжеткендердің ата-аналары көбірек кеңес сұрай келетіні қоғамды алаңдатпай қоймайды. Өкінішке орай, олар өздерін «аурумын» деп есептемейді. Психологқа, жүйке жүйесін тəуелділіктен сауықтыратын мамандарға баруға арланады. Өйткені дені сау адамға «шектен тыс құмарлыққа беріліп, ауру адамға айналдым» деп мойындау кімде-кімге оңай емес.

Əдетте компьютерлік ойындардан бас алмай, содан шыға алмай айналып қалатындар: өзіне сенімсіз, жалтақ, жуас, жеке жүретін бұйығы балалар. Ондайлар айналасындағы адамдардан дос таппай, іштей өзін жалғыз, қорғансыз, керексіз сезінетіндіктен олар қоғамнан оқшауланып, өзінің əлемін – виртуалды əлемнен табады. Виртуалды əлем шын мəнінде жоқ, бұлдыр қиял (иллюзиялық)

315

дүние болғанымен, ол сол ғажайып ғаламда «өмір сүруді» арман етеді. Ата-анасының кейбір шектеулерімен келіспей, ер жеткендігін мойындатқысы келіп, өзінше əрекет етуге ұмтылатын жасөспірім əдемі жұмбақ əлемге кіріп алып, содан шыққысы келмейді.

Ойыншының компьютерлік ойында «бас батыр» кеипіне еніп қиратып, өртеп, ұрып-жығып жеңіске жеткен сайын адреналині көтеріліп, ал басылып қалған жағдайда өзін жағымсыз сезімге алып келетін ауруға тап болады. Ол ендігі сəттерде күнделікті қанындағы осы ойыннан алатын адреналиннің қажеттілігін іздеп, ойынға деген құмарлығы күн сайын жоғарлай түседі. Кейде компьютерлік ойыннан апталап, айлап бас көтермейтін жастар шынайы өмір мен компьютердегі қиял əлеміндегі өмір екеуінің ара жігін ажырата алмайтын да жағдайға тап болады. Сүйікті ойындарындағы басты кейіпкерлер: кісі өлтірушілер, басқыншылар, басқа планетаның тұрғындары, жын-шайтандар болғандықтан, ойындағы жадына сіңген қатыгездік əрекеттерді өмірде де жасағысы келеді. Соның салдарынан болар жастар арасындағы қатыгездік жиі орын алуда: кісі өлтіру, тонау, өртеу, зорлықзомбылық т.б. қылмыстық əрекеттер тағы т.с.с. факторлар қылмыстық əрекеттің негізіне айналады.

Уақыт өткен сайын компьютерге телмірген тəуелділер қатары көбеймесе, азаймайды. Өйткені соңғы уақыттағы дағдарыстың салдарынан жұмыссыз қалғандар, уақытында отбасын құра алмаған қыздар мен егде жігіттер, əлеуметтік жағынан қамтылмаған, қандай да жолмен болса да оңай ақша табуға ұмтылған кедейлер, əке-шешесінің арқасында қай жерді басарын білмей жүрген байдың балалары, сол сияқты қиял əлеміне еніп, шыға алмай қалған, жүйке жүйесі нашар, өз еркіне ие бола алмайтын адамдар – бұлардың бəрі де осы компьютерлік құмар ойындардың тұтқыны. Тағы бір айта кетерлі жайіт бұл дертке біздің елдің тұрғындары ғана емес көрші мемлекеттерді де алаңдатуда. Мəселен, Ресейдің Денсаулық сақтау министрлігі компьютерлік ойындарға тəуелділікпен бір Мəскеу қаласының өзінде 300 мың адамның ауыратынын мəлімдеген, көршіміз Қытайдағы 87 миллион компьютер қолданушылардың 4 миллионы компьютерлік құмар ойындарға тəуелді көрінеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мəліметі бойынша компьютер алдында көп отыратын ересек адамдардың 92 пайызы жұмыс соңында өзін жағымсыз сезінеді екен жəне көп жағжадайда зақымдалатын ағза мүшесі – ол көз. Бес-алты сағат компьютер алдында отырған адам «компьютерлік көру симдромына» шалдығатыны тəжірибелік тұрғыда дəлелденген [4, 52-56 бб.].

Компьютерлік тəуелділіктің қалыптасуын анықтайтын негізгі критерийлер:

себепсіз қозғыштық немесе енжарлық, көңіл-күйдің жиі құбылуы, сынға, ескертулерге, кеңес бергендерге ауыр түрдегі жағымсыз жауап, ата-аналарына, достарына байқататын келеңсіз мінезқұлық, қарсылық;

танымдық процестердің (естің, көрудің, зейіннің) нашарлауы;

үлгерімнің төмендеуі, сабақты жиі босатуы;

бұрын маңызды болған адамдармен: туысқандармен, достармен, жақындармен қарымқатынастың шектелуі, оның аумағының біршама өзгеруі, күдікті қатынастарға бет бұру т.б.;

бұл уақытқа дейінгі қызықты болған істерден, əуестіктен, сүйікті істен бас тарту;

үйдегі құнды заттардың, ақшаның жоғалуы, бөгде заттардың пайда болуы, қарыздардың көбейюі;

бұрын-соңғы байқалмаған салақтықтың, ұқыпсыздықтың орын алуы;

күйзеліс, қорқыныш, мазасыздық сезімдердің көрініс беруі [5, 118-121].

Тəулділік мəселелерін зерттеуші А.Е.Войскунский Интернет-тəуелділіктің мінез-құлықтағы келесі көріністерін сипаттайды. Біріншеден, ойыншының көңілін, ойын Интернеттен бөлгенде ол наразылық, ашулылық, ыза сезімін байқатады. Екіншіден, зейіннін басқа жаққа аударуға мəжбүрсіздік білдіру. Үшіншіден, Интернетт желісіндегі ойыншы үй тіршілігін, қызметтік міндеттерді, керекті жекелік жəне іскерлік кездесулерді ұмытуы. Төртіншіден, Интернетке барлық жан-тəнімен берілген ойыншы басшының, жақын туыстарының сын ескертпелерін қабылдамау, көңіл аудармауға тырысуы, соның салдарынан қирау, өзін қоршаған жақын адамдардан қол үзуі. Бесіншіден, түнгі уақыттарда Интернет желісінде жүйелі түрде болуы ойыншының үйқтау мерзімін қысқартады, сол себептен оның денсаулығы нашарлай бастайды; уақытымен тамақтану, гигиена мəселесі ұмытылады, кездейсоқ жəне бірқалыпты тамақтармен көректену орын алады [6, 90-100].

Əрине компьютерлік ойынның бəрі бірдей зиянды деу аса дұрыс емес. Алайда сол қарапайым түріндегі ойын қай кезде қатыгездікке жол ашады жəне оның қандай дертке алып келеді деген сұраққа бүгінгі күні жауап айту оңайлыққа түспейді. Қандай ата-ана болса да баласы компьютерді тез үйреніп, өркениеттің өрге басқан өрендерінен қалмайтынын танытса, ата-ана кəдімгідей марқайып, қуанып қалатыны сөзсіз. Бостан-бос көше таптап, болмаса есірткі мен ішімдікке бейім ортаға түсіп, жанбай жатып өшкенше, баланың үйде, компьютердің алдында отырғанын қай отбасы жеккөрсін?

Қазақстан Республикасының «Ойын бизнесi туралы» [7] қабылдаған заңбаптары өзiнiң қауқарсыздығын көрсеткенін байқатады: үйлердiң бұрыш-бұрышынан жасырын түрде ойын

316

автоматтарын заңсыз ашылуы, казино мен ойын автоматтары арнайы аймақтардан (Қапшағай жəне Шортанды) тыс жерлерде орналаспауы; букмекер кеңсесi, құмар ойындар, оның ішінде заңсыз лотерея, ақшаға спорттық покер ұйымдастыру, онлайн-казиноларын ашу жəне жастары 21-ге келмеген азаматтардың құмар ойындарға бəс тiгіп қатысуына тыйым салу т.с.с. заңды баптардың бұзылуын байқатады.

Қолданылған əдебиеттер

1.1.Акажанова А.Т. Девиантология. Оқу құралы.– Алматы: NURPRESS, 2014. – 126 бет.

2.Александров С.Г. Психологическая зависимость от азартных игр и пути ее преодоления//Феноменология и профилактика девиантного поведения: Материалы Всероссийской научно-практической конференции, 19-20 октября, 2007. – Краснодар: ун-т МВД России. – 170 с.

3.Менделевич В.Д. Руководство по аддиктологии. СПб, 2007. – 768 с.

4.Соколова И. Информация общества: угроза или благо?// И.Соколова. Психология здоровья. – 2008. – № 1.

– 52-56 бб.

5.Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняющегося поведения). – М.: Академия, 2004. – 288 с.

6.А.Е. Войскунский. Актуальные проблемы психологии зависимости от Интернета // Психологический журнал. – 2004. – Т.25. – № 1.

7.Қазақстан Республикасының 2009.05.04. N 157-IV жылы қабылданған «Ойын бизнесi туралы» Заң.

Аманбайқызы Р., Əмзеева Г.Ə., Алтаева А.И.

(Қазақстан Республикасы, Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті)

БƏСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҰРПАҚ ДАЯРЛАУДА СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ

«Бaлa дaмyының eң шapықтay шeгi – бұл тiл мeн oйдың шығapмaшылығы» Л. С. Выгoтский

Елбасы Н.Ə. Назарбаев халыққа жолдаған жолдауында «Біздің міндет жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалана отырып, білім мен бəсекеге қабілетті ұрпақ тəрбиелеу»,- деп ұстаздар қауымының алдына жаңа міндеттер қойды.

Адамзат баласы үнемі үздіксіз дамушы процесте болады. Қазіргі таңда білім алу үшін мемлекет тарапынан барлық жағдай жасалынған, адам дамуы үшін білімнің алғашқы сатыларының бірі – мектепте білім алады. Ғылымның, білімнің фундаменталды қаланатын кезі бастауыш сынып.

Бaстayыш сынып – oқyшы тұлғaсының қaлыптaсyы мeн дaмyының бaсты бaспaлдaғы. Бaстayыш сынып oқyшылapымeн жұмыс iстey үздiксiз бiлiм бepyдiң aлғaшқы бaспалдағы. Білім берудің алғашқы сатысында оқушы əріп танып, жаза білуге, дұрыс, жатық оқуға, өз ойын ауызша, жазбаша жеткізе білуге, мазмұндауға үйренеді. Бастауыш білім көлемі 1-4 сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай жасалған бағдарлама мазмұнына сай қалыптасады. Қазіргі уақытта еліміздегі бастауыш мектептердің іс-тəжірибесінде бірқатар педагогикалық технологиялар кеңінен қолданылуда, оқушыға оқыту процесінде тиімді, оң ықпал ететін технологияның бірі – сын тұрғысынан ойлау [2,108бет].

«Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қалай түсінеміз?- деген сұраққа жан – жақты жауап іздеп көрейік. Əрине зерттеу барысында міндетті түрде ұлы педагог ғалымдардың тұжырымдамаларына сүйенуіміз қажет.

Мəселен, «Сыни тұрғыдан ойлау дегеніміз не»? – деген сұраққа ағылшын ғалымы Д. Крустер сыни тұрғыдан ойлауды өзіндік жəне жеке ойлау,- деп анықтама бере отырып, егер сабақ сыни тұрғыдан ойлау ұстанымдарына негізделсе, онда əр оқушы өз ойын, өз пікірін, өз бағалауын ешкімге тəуелсіз түрде құратын еді,- дейді.

Психолог ғалым В. Г. Крутецкийдің берген анықтамасы менің көңілімнен шықты. Себебі, ол «Ойдың сыншылдығы – бұл адамның өзінің жəне басқалардың ойларын белсенді бағалау дағдысы, барлық ұсынылған ережелер мен қорытындыларды нақты жəне жан-жақты тексеру»,- дейді

[4,372бет].

Атақты ғалым Л. С. Выготский: «Өзінің психологиялық үрдістерін түсіну жəне игеру ғылыми ұғымдардың есігі арқылы келеді»,- деген еді. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау үрдістерін өз бетімен ұйымдастыру ең алдымен бірлескен оқу əрекетінде пайда болады. Қазіргі кезде балада

317

ойлаудың ерекшеліктерін жоғары қарқынмен мақсатты қалыптастыру мүмкін екені дəлелденіп отыр. Ойлау – бұл оқуға, жазу іскерлігіне, сөйлеу мен тыңдауға ұқсас үрдіс [2,290 бет].

А.Рысбаева бұл жөнінде: «Сыни ойлау бұл оқушының білімді меңгерудің əдістəсілдерін іріктеп алуға жəне əр түрлі формаларын таңдауға мүмкіндіктер туғызады»,- дейді.

Сыни тұрғыдан ойлау – сынау емес, шыңдалған ойлау. Жалпы сыни тұрғыдан ойлау, өзіндік пікірін ортаға салу тек ересек адамдарға ғана тəн деп ойлау қателік, себебі баланың «Мені» 3 жастан қалыптасады, яғни бастауыш сынып оқушыларының да, мектепке дейінгі жастағы бүлдіршіндердің де өз көзқарастарын білдіруге шектеу жасамау қажет.

Əрбір адамзат өзіндік көзқарас негізінде ғана бəсекелестік қоғаммен бірге дамып, ілгері жылжып отыруға қабілетті жəне ойлау қабілеті шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сөссіз.

Сыни ойлау – өзіндік ойлау. Сыни ойлау – сұрақ қоюдан жəне шешімін таба білетін проблемаларды айқындаудан басталады, яғни оқушы өзі сұрақ қойып, шешімін өзі айқындайды

[5,291бет].

Бастауыш сынып оқушыларына да бұл жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда өз даму деңгейіне сəйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жететіні сөссіз.

Қазақстанда сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасы XXI ғасырдың 90 жылдарынан бастап мұғалімдер үшін ерекше орынды иелене бастады. Бұл аталмыш технологияның бірден-бір мақсаты: оқыту процесі барысында үлкен жетекшілік іс-əрекеттің негізі білім алушылардың пікірлерін ортаға салуы, ішкі ойлары мен ұсыныстарын талдауға, сыни көзқарастарын еркін жеткізе алуға бағыттайды.

Біздің елімізде ДЖ. Соростың ашық қоғам институты « Сорос Қазақстан» қоры арқылы келген бұл технология орыс жəне қазақ тілдерінде мектеп тəжірибесіне ене бастады. Сыни ойлауды қалыптастыру барысында міндетті түрде оқытушының ісəрекеті негізінде, оқушыларда пікірлер, ойлар пайда бола бастайды. Мұғалім мотивация əрекетін жүзеге асырушы. Сыни ойлауға апаратын қатаң реттелген белгілі бір талаптар жоқ [3,291бет].

Дегенмен сыни ойлауды дамытатын оқу шарттары мыналар:

Оқушыларға ойланып – толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;

Əр түрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;

Оқушылардың оқу үрдісіндегі белсенділіктерін мадақтауы;

Сыни ойлау тəжірибесі үшін уақыт пен мүмкіндіктерді қамтамасыз ету [3,292бет]. Кез-келген оқушының сыни шешімді қабылдай алатын қабілетіне сенімділік білдіру.

Тиімді сыни ойлауға қатысу үшін оқушылар өздеріне деген сенімдерін жəне өз пікірлері мен

идеяларының құндылықтарын түсінуін арттыруға, оқыту процесіне белсенді қатысуға, басқалардың пікірлерін сыйлауға, пікірді қолдауға жəне құрастыруға дайын болу керек.

Жалпы бастауыш сынып оқушылары сабақ процесінің əр кезеңінде оқытушымен жəне топ оқушыларының көзқарастарына сыйластықпен қарауы шарт. Өзіндік пікірлері мен идеяларын тақырып желісіне байланысты шығаруы қажет.

Сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалана отырып, бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыруға болады.

Шығармашылық дегеніміз – баланың ізденуі барысындағы жаңалық ашуы, өзін-өзі жетілдіруі, тəсілдер табуға ұмтылуы, жаңа тың ақпаратты алуға талпынысының негізінде көрініс береді [2,297бет]. Шығармашылық қабілет кез-келген баланың табиғатында кездесуі мүмкін. Мұғалімнің міндеті əр баланың бойындағы жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін, сабақта жəне сабақтан тыс уақыттарда дамытуда СТО технологиясының көптеген стратегияларын қолдануға болады. СТО технологиясында 60-қа жуық «стратегиялар бар» [3,294бет].

Оларды мақсатты, тиімді қолдана білу мұғалімнің білімділігіне, шығармашылығына байланысты. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының оқушыға ықпалы: оқушының тұлғасының танымдық қасиеттерін дамытады; оқуға қызығушылығын қалыптастырады; шығармашылық қабілеттерін ұштайды; сөздік қорларын байытуға ықпал етеді; оқушылар жұптасып, топпен еңбек етуге үйренеді; өз ойларын еркін айта білуге бейімделеді; оқушылар белсенділігі артады; тақырып бойынша ең негізгі мəселені түсініп, ажыратуға үйренеді; топтың ішінде тəртіптілік; сыпайылық; ұйымшылдық қалыптасады; нəтижесінде оқушылардың ойлары шыңдалады; оқушы өздігінен ізденуге

дағдыланады.

Сын тұрғысынан ойлаудағы мұғалімнің міндеті: білім беру ісін ұйымдастырушы; оқушыларға бағыт-бағдар беруші; оқушының қызығушылығын оята білуі; əдістəсілдерді дұрыс таңдап алу; оқушылардың өздеріне деген сенімділіктерін арттыру; оқушылардың қиын түсініктерін қабылдап, əр түрлі мəліметтерді еске сақтауға дағдыландырады; жауапкершілікке үйрету; оқышыларды жаттанды

318

білімге емес, ұғынуға бейімдеу; оқушылардың жауабын құрметтеу, білімге ынтасын көтеру; жанжақты жетілген тұлға тəрбиелеу.

Бастауыш сынып оқушыларына сын тұрғысынан ойлау технологиясының тиімді стратегиялары: «Еркін жазу» стратегиясы – бұл жаңа сабақты түсіндіргеннен кейін оқушылардың жаңа білімді қаншалықты игергендігін, не үйренгендігін, нені түсіне алмағандығын еркін түрде парақ бетіне өз ойларын түсіреді. Жазуға өзіндік шектелген уақыты болады. Уақыт аяқталған кезде оқушылар өз жазғандарын топ алдында талдайды. «Еркін жазу» статегиясының оқушы үшін тиімділігі өте жоғары, себебі əр бір оқушы өзіндік сыни ойымен бөлісуге жəне өзіндік көзқарасын қалыптастыруға

бағыттайды [4,295бет].

РАФТ стратегиясы. Бұл стратегияның мақсаты – мəтіннің мазмұнын түсіну барысында кейіпкерге хат жазу немесе жеделхат, өтініш, бұйрық, жарнама түрінде өрбітуге болады. Рафт оқушылардың тілін дамытады, өз ойлары арқылы эссе жазуға немесе басқа фарматта өзіндік қиялымен өрбітуге болады [3,296бет].

«Пікір алысу стратегиясы». Оқушылар бір қорытындыға келетін мəселеге байланысты пікір таластырады, пайдалы, пайдасыз жақтарын шешеді. Белгілі тақырыпты алып, əлеуметтік өмірмен байланыстыра отырып еркін форматта өзіндік ойларын жеткізе алады [5,296бет].

Жоғарыда көрсетілген стратегиялар негізінде үлкен оң нəтижелерге жетуге болады.

Ал сабақтан тыс уақыттарда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын арттыру барысында:

Мұражайға апару;

Əр түрлі кездесулер өткізу;

Əр түрлі тақырыптарды сайыс, пікірталас өткізіп, алған əсерлері бойынша шығарма, эссе жазғызу;

Балаларға арналған газет-журналдарға жаздырып, оны сабақ кезінде үнемі пайдалануға мүмкіндік беру.

Көбіне оқушының сыныптағы оқыту процесімен ғана шектеліп қалуы, баланың дамуына, өзіндік ашылуына кері əсерін тигізеді. Сол себепті сыныптан тыс жұмыстарды да ұйымдастыру қажет. Баланың өзіндік сыни пікірі, ойы, көзқарасын қалыптастыру үшін үнемі үздіксіз шығармашылықтарын, ойлау қабілеттерін жан – жақты құнды, рухани дүниелермен байытып, дамытып отыру қажет.

Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту сабақтарының негізінде оқушылар арасында қарым-қатынасты төмендегідей орнату қажет:

Бір-бірінің пікірін тыңдау, ынтымақты қарым-қатынастың негізін қалыптастыру;

Өзін жеке тұлға ретінде тануға жол ашу;

Бір-біріне құрметпен қарау;

Өз ойын ашық, еркін айтуға, пікір алмасу;

Өзін-өзі, бірін – бірі бағалау;

Мұғаліммен еркін сөйлесіп, пікір алмастыру;

Достарының ойын тыңдай отырып, проблеманы шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты шешуге көмектесу [2,299бет].

Сыни тұрғыдан ойлау технологиясының стратегияларын оқыту процесіне пайдалану негізінде бастауыш сынып оқушыларының оқуға деген ынта-ықыласының артқандығын, жақсы қасиеттердің қалыптасқандығын, мұғалімнің шыдамдылық, төзімділік сияқты сапаларымен қатар, оқушылардың басқаны қабылдау, түсіну, өзіндік пікірімен бөлісу сияқты жағымды қасиеттері қалыптасады. Бүгінгі қоғамға, мектепке керегі де осы – ізгі білімдер жүйесі.

Оқытудың осындай жаңа педагогикалық технологияларын сабаққа ендіру бүгінгі таңда əрбір ұстаздың басты мақсаттарының біріне айналуы қажет. Себебі, елімізге заман талабына сай қалыптан тыс ойлай алатын, шығармашыл, үздік шешімдер қабылдай білетін, белсенді, өзіндік идеясын ортаға салып, еліміздің атын көкке көтеретін жастарды тəрбиелеуіміз қажет.

Қазіргі таңда қай салада болмасын, ең алдымен біліммен қоса, білімнің негізінде тұлғаның сыни көзқарасы қалыптасып, өз үлестірін тигізуі қажет. Алайда, қоғамда ағарту жұмыстарымен айналысып жүрген кəсіби мамандардың өз ойлары мен пікірлерін жеткізуге қиналады. Сондықтан да сын тұрғысынан ойлау технологиясын дамытудың маңызы əр бір жеке азаматтарға үлкен септігін тигізеді.

Сын тұрғысынан ойлау технологиясын білім беру ұйымдарындағы мұғалімдер оқыту процесіне тиімді технология түрінде енгізуде. Ондағы мақсат – оқушы тұлғасының сөздік қорын, ойлана білу қабілетін, еркін ортаға бейімделуін, жағдаяттардан шыға білуін, мұғалімнің пікіріне сыни ой, өзіндік көзқарасын білдіруге, болашақта да бағындыратын жетістіктеріне үлкен септігін тигізуіне бағыт көрсету. Жалпы жаңашыл технологияны қолдану барысында əр сабақ психологиялық дайындықтан

319

басталады. Негізі сабақ процесін сын тұрғысынан ойлау технологиясының 3 құрылымы бойынша жоспарлайды:

Қызығушылықты ояту

Мағынаны тану

Ой толғаныс [3,292бет]

Жоғарыдағы үш құрылым негізінде сабақ процесіне сыни тұрғыдан ойлау технологиясының стратегияларын енгізуге болады.

Мəселен: «Еркін жазу», «вендиаграмма», «дөңгелек үстел», «эссе жазу», « көп деңгейлі сұрақ» [3,301бет]. Яғни оқыту процесінде тек дəстүрлі түрде ғана емес оқушы қызығатындай стратегия, əдістер мен тəсілдерді пайдаланған бала үшін де, оқытушы үшін де өте тиімді. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегиялары ең алдымен оқушыларды қызықтыра біледі жəне жаңа сабақты түсінуге үлкен көмегін тигізеді. Оқушылар тақырыпты өмірмен байланыстыра да, қоғамдағы болып жатқан проблемалар мен байланыстырып сыни ойларын бөлісе алады.Сондықтан да қай ортада болмасын өзіндік идеясын қалыптастыруға барлық адамзаттың мүмкіндігі ерекше əрі зор. Сыни тұрғыдан ойлау технологиясының стратегияларын қолдану негізінде дамытуға болады.

Сонымен, сын тұрғысынан ойлаудың əдістемелік тəсілдерін оқу үрдісінде қолданғандағы маңыздылығы мынада:

-мотивацияның артуы;

-дербес іс-əрекетінің артуы;

-ойлаудың белсенді болуы;

-оқушылардың білімі мен білік, дағдыларының жан-жақты дамуы;

-логикалық ойлаудың жүйелілігін меңгеру.

Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану нəтижесінде жеке тұлғаның қабілеттері жандана түседі жəне білім парадигмасы қалыптасады.

Сын тұрғысынан ойлау технологиясының тиімділігі жоғары, атап айтатын болсақ:

Сапалы білім беру;

Психикалық ізгілік туындату;

Шығармашылыққа баулу;

Жеке тұлға қалыптастыру;

Тұлғалық жан жақты дамыту.

Қорытындылай келе, мына жайтқа көңіл аудартқымыз келеді: көп жаңа педагогикалық технологияларға қарағанда «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау» технологиясымен жұмыс мұғалім үшін ыңғайлы жəне мүмкіндіктері көп, мұғалімнің оқыту процесінде алдына қойған мақсатын шеше алуға көмектеседі. Ал енді оқыту процесінің негізі – жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, мазмұнды əрі мағыналы жұмыс ұйымдастырылуы қажет. Мұғалім мен оқушылардың жеткен жетістіктері мен оқыту нəтижелері бұл технологияның табысты екендігін көрсетеді.

Пайдаланылған əдебиеттер

1.Р. Искакова, З. Ерназарова «Жаңа технологияны пайдалану əдістері». ББК 74.202.4(5 Қаз) я 7 Қызылорда, 2004ж.

2.Ф. Б. Бөрібекова, Н. Ж.Жанатбекова «Қазіргі заманғы педагогикалық технологиялар».

3.«Бастауыш сыныптарда білім берудің тиімділігін арттыру жолдары» Алматы, «Рауан» 1994ж.

4.«Сын тұрғысынан ойлау технологиясы».

5.Крутецкой В.А. « О проблемной обучении» Москва: Высшая школа, 1967.

Артемьева Т.В.

(Россия, г.Казань,Казанский федеральный университет)

ФЕНОМЕН КОМИЧЕСКОГО В ПСИХОЛОГИИ И ФИЛОСОФИИ: ПРИРОДА И КУЛЬТУРА

Введение

Вопросы, связанные с исследованием комического обсуждаются в российских исследованиях по философии, психологии, лингвистике, социологии: исследования Мусийчук [1], Сычева [2], Кулинич [3], Рюминой [4], Латышева [5], Карасёва [6], Щербакова [7], Артемьевой [8]. Изучается философия комического и смеха, лингвокультурология юмора, социология политического юмора, эстетика смеха, когнитивные механизмы юмора в структуре комического, феномен юмора в социальноинформационном взаимодействии. Подчеркивается, что смех рождается и существует в зоне

320