89

отырды. Мотивация – кез-келген əрекеттің бастамасы. Қызметтегі прогресс мотивацияны арттырады. Өзін-өзі бағалауы төмен өте жиі «қиындықты» шектеуге əкеледі жəне қателіктерден қорқуымен байланысты, бұл тілді меңгеруге кері əсер етеді. Осыған байланысты жеке жəне ситуациялық мəселелерді бөлуге болады. [3, 12б]

Мұғалімнің міндеті – баланың когнитивтік белсенділікке деген ұмтылысы болатын педагогикалық жағдайлардың барлығын анықтау. Мұғалім оқыту процесін жетілдіруі керек, бұл балаларға бағдарламалық материалдарды тиімді жəне жоғары сапалы түрде сатып алуға мүмкіндік береді. Қазіргі заманғы білім беру мектептегі пəндерді оқыту əдістерінде, əсіресе шет тілдерін оқытуда түбегейлі өзгерістерге мұқтаж. Біздің уақытымыз білім беру үдерісінде бар барлық инновациялық технологияларды енгізуді талап етеді. Шет тілдерін оқытуда құзыретті тəсіл балалардағы үш негізгі құзыреттілікті қалыптастырады: лингвистикалық, коммуникативтік жəне мəдениетаралық. Тілдік жүйе туралы білімді алу – бұл өзіндік мақсат емес. Лингвистикалық құзыреттілікті қалыптастыру барысында оқушының жеке басын, когнитивті мəдениеттерін, логикалық жадысын, өзін-өзі талдау жəне өзін-өзі бағалау дағдыларын қалыптастыру маңызды.

Келесі құзыреттілік ұғымы мазмұны, атап айтқанда, коммуникативтік құзыреттілік тілдің ғылымының əртүрлі салаларында қарқынды дамып келеді жəне осы тұжырымдаманың көп қырлы əсерінің əртүрлі тəсілдері мен анықтамалары бар. Коммуникативті құзыреттілік тілдің білуін, сөйлеу қызметінің төрт негізгі түрін: сөйлеу, тыңдау, оқу жəне жазу сияқты функциялардың дағдыларын дамытуды қамтиды. Сөз сөйлеушінің сөздерді жəне грамматикалық құралдарды таңдауын талап ететін жағдайдың құрамдас бөлігі немесе сөйлеу шарттары бар. Біріншіден, əңгімелесушілер мен олардың əлеуметтік рөлдері арасындағы қарым-қатынас. Сөздік қарым-қатынастың сипаты сөйлескен адамға, сөйлеушілердің əлеуметтік мəртебесіне, олардың жасына, жынысына, мүдделеріне байланысты əртүрлі болады. [1, 14б]

Осылайша, тиісті коммуникативтік дағдылар – адамның ақылы оның ауызша тілдесу машықтары ақыр соңында, қандай мақсатта оларды қалыптастыру тек тілінде немесе тілдік құзыреттілік негізінде мүмкін екенін еш күмəн жоқ болады. Үшінші құзыреттілік – мəдениетаралық құзыреттілік. Бұл кезкелген оқу орнының қазіргі заманғы оқыту маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл өнімді коммуникативтік функцияларын іске асыру түрлі мəдениеттер, өзара іс-қимылға байланысты қазіргі заманғы маманның кəсіби қызметінің кросс-мəдени аспектілері болуына байланысты: келісімге қол жеткізу, қақтығыстардан өту, ымыраға келу арқылы консенсусқа жету, қарым-қатынастың бұзылуына əкелуі мүмкін коммуникациялық кедергілерді еңсеру, келіссөздердегі үзілістерге жол бермеу, команданың тиімді жұмыс істеуі, қоғамдағы əлеуметтік шиеленіс. Бітірушілердің мəдениетаралық құзыреттілігінің салыстырмалы түрде төмен деңгейі əлеуметтік маңызы бар жəне өздерінің елінің жəне əлемдік қауымдастықтың құндылық бағдарларының эрозиясына ұшыраған, қарым-қатынас пен кəсіпқойлықты шешуге дайын емес қабілеті мен дайындық мəдениетаралық коммуникацияларының тиісті сипаттамалары болып табылады.

Шетел тілдерін оқытудағы студенттердің мəдениетаралық құзыреттілігін қалыптастырудың маңыздылығы біздің еліміздің жалпы білім беру, ақпараттық жəне экономикалық кеңістікке бірігуінің нəтижесінде қазақстандық қоғамда қалыптасқан түбегейлі өзгерістерге байланысты, ол адамның ортақ өмір əлемінде өмір сүруіне, яғни, сындарлы диалогқа дайындалуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар кəсіби кеңістікте мəдениетаралық қарым-қатынасты тиімді түрде жүзеге асыра алатын коммуникативтік дағдылармен, мəдениетаралық көзқарастармен, мəдениетаралық дағдылармен қамтылады. Негізгі тұжырымдамалық жəне стратегиялық бағыт тілдің зерттелуін, осы тілде айтылған елдің мəдениетіне жəне мəдени құндылықтарына ерекше назар аудару керек екенін көрсетеді. [3,19б] Білімнің құзыретті мазмұнына жаңа модельдің бағытталуы коммуникативтік құзыреттілік біздің өміріміздің тек қана кəсіби емес, сонымен қатар, бірге жеке жəне қоғамдық өмірде, сондай-ақ ксенофобияның өршуіне, климаттың өзгеруіне төзімсіздікке жол бермеуге бағытталған көп мəдениетті қоғамда қалыптасқан құзыреттілік. Бұл құзыреттерді қалыптастыру басқа мəдениеттердің, тілдердің жəне діндердің адамдарымен келіспеушіліктер мен түсінуге көмектеседі.

Қазіргі кезде мектептердегі білім беру қызметі белсенді оқыту əдістерін қолданумен жаңа педагогикалық технологияларды енгізеді. Себебі, оқушы оқу пəні болған қарапайым мектеп өзектілігін жоғалтады. Өз орнында оқушылар өздерінің таланттарын жəне жеке басын көрсете алатын, шешім қабылдауға үйрететін тағы бір мектепке келеді. Ол жан-жақты дамыту, сыни ойлауды қалыптастыру, құндылықтар, оның жеке қалыптастыру болған кезде тұлғалық-бағдарланған білім, оның қабілеттері оқушыларда болуы , ол білім беру қызметінің белсенді субъектісі ретінде, педагогикалық процестің орталығында қажет жəне өзін-өзі анықтау – білім берудің жаһандық мақсаты. Білім беруді жаңғыртуға арналған барлық нормативтік құжаттар, шын мəнінде, бірыңғай унитарлы мектепті ауыстыруды анықтайтын, əртүрлі, құбылмалы, көп деңгейлі орта мектепте оқитын

251

оқушыны құрумен бірге, тегін, дамыған жəне білімді адам, əлемдік қауымдастыққа кіруге жəне оның табысты жұмыс істеуіне ықпал ететін қарым-қатынас дағдыларын дамытып, адамның мəдениетін қалыптастырады. Өзін-өзі дамытуға деген ұмтылыстар қақтығыстарды болдырмау жəне жеңуді білдіреді. Адамға бағытталған тəсіл білім беру жүйесінің барлық компоненттеріне əсер етеді: оқушылар қоршаған орта туралы білім алуға көмектесетін əрбір мектеп пəні, мазмұны, қағидаттары, оқыту əдістері жəне бүкіл оқу үдерісі үшін білім беру мақсаттарына арналған. Жоғары мектептің кəсіби даярлығын енгізу дифференция құралы болып табылады. Білім беруді жекешелендіру, оқушылардың мүдделерін, бейімділігін, қабілеттерін, денсаулық жағдайын ескеретін білім беру қызметін ұйымдастырудың нысаны, оқушылардың кəсіби ниеттеріне сəйкес даму жағдайлары. Орта мектепте кəсіптік білім беруді жүзеге асыру барысында оқушыларға бағдарланған оқу үрдісін жүзеге асырудың нақты шарты, еңбек нарығының қажеттіліктерін ескере отырып, іс-əрекеттер мен құзыреттілік тəсілдерін іске асыру, коммуникацияны дамыту болып табылады.[2, 14б]

Қорытындылай келе мақала бастауыш мектеп мақсаттары үшін шет тілдерін үйренуге арналған, білім мазмұны мен формалары баланың əлемі мен өмірлік тəжірибесіне байланысты. Олар баланың күнделікті өмірінде тікелей қарым-қатынас кезінде қолдануда. Шет тілдерін ерте оқыту тек қана ұзақ мерзімді жəне практикалық білімге ғана емес, жоғары зияткерлік, адамгершілік əлеуетке де ие. Ерте тіл үйренудің қарсыластарының негізгі дəлелі – бұл шет тілдің өз тілін дамытуға жəне қалыптастыруға теріс əсер етуі мүмкін. Ойды тұжырымдауын қалыптастырудың бірден бір тəсілі – сөйлеу тілін дамыту болып табылады.Сыртқы түрде ауызша, жазбаша тіл ретінде айтылған, біздің ойларымыз бен қауымдастықтарымыз болды. Қазіргі заманғы білім беру мектептегі пəндерді оқыту əдістері, əсіресе шет тілдерін оқыту үдерісі түбегейлі өзгерістерге мұқтаж. Қазіргі таңда біз білім беру үдерісінде бар барлық инновациялық технологияларды енгізуді қажет етеміз. Кəсіптік білім берудің кеңістігін құру қажеттілігі бар деп есептейміз.

Əдебиеттер

1.Қазақстан Республикасының Призендеті Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан», «Тілдердің үштұғырлығы» мəдени жобасы. Астана, 2007ж.

2.«Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы».

3.«Психологическая наука и образование» -журнал, издатель: ФГБОУ ВО «Московский государственный психолого-педагогический университет»

Сералиева А.У.,Төлеубай А.А.

(Қазақстан Республикасы, Ақтөбе қ., Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті)

ДІН –ТƏРБИЕНІҢ РУХАНИ ТІРЕГІ

Ерте кезден ата-бабамыз ұстанып келе жатқан асыл дініміз Исламның адам өміріне пайдасын сөзбен жеткізу мүмкін емес. Ислам діні адамның шыр етіп өмірге келген кезінен бастап,өмірінің соңына дейін қызмет ететін əмбебап құрал болып табылады.Өмірдің түрлі кезеңдерінен, қиындықтарынан мұқалмай өтуге көмектесетін дініміздің мына дүниені жан-жақты қарастырып,оны шешудегі рөлінің маңызды екеніне көзіміз жетіп отыр. Діндердің ішіндегі ең озығы жəне соңғысы ата бабаларымыз ғасырлар бойы ұстанып келген Ислам діні екенін білеміз.

Жалпы жер бетіндегі барлық діндер бейбітшілік, рақымдылық, əділдік сияқты жоғарғы құндылықтарға негізделген. Солардың ішінде, ең соңғы кемеліне келген əрі мейірім мен рақымдылықты ту еткен дін – Ислам діні.

Дін – адамзат тарихы мен мəдениеттің ажырамас бөлігі. Дінін білген адамға тегі, тегін білген адамға діні ешқашан жат саналмайды.

Ислам діні – Алла тағаланың Мұхаммед пайғамбар салла-л-лаһу Ғалейһи уа салам арқылы жіберген ақиқат жолы. Діни ұғым бойынша Алла бір, ол біреу жəне бəрі соның қолында. Діннің басты негізі жəне мұсылмандықтың кілті – «Лə илəһа илла Аллаһ, Мұхаммад расул Аллаһ», яғни мағынасы «Алладан басқа тəңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі» деген сөйлемде жинақталған.

Ислам діні – ол тазалық, тəртіп, адамгершілік бастауы, имандылықтың белгісі. Адам баласын асып-таспауға, ғылым мен білімге жəне ынтымақта болуға шақырады.

Соның ішіндегі ең маңыздысы діннің тəрбиеге əсері. Баланы тəрбиелеуде əрбір адам Ислам қағидаларын ұстанатын болса, өскелең ұрпақ бойында жақсы қасиеттер мен қабілеттер қалыптасып, қиыншылыққа кезіккен жағдайда байсалдылық танытып, жеке тұлға ретінде өзіне жəне өз ісəрекетіне жауап бере алатын деңгейде болатыны сөзсіз.

252

«Ұл тəрбиелей отырып,халықты тəрбиелейміз, Қыз тəрбиелей отырып,ұлт тəрбиелейміз» деп М.Əуезов айтқандай балаға тəрбие берместен

бұрын қарастырылатын жағдайға тоқталайық. Біз біреуді тəрбиелемес бұрын алдымен өзімізді дұрыстауымыз қажет. Ұрпақты тəрбиелеуде əке мен ананың рөлінің маңыздылығы жоғары. Ананың берген тəрбиесін əкесі бере алмайды, əкенің берген тəрбиесін жүз мектеп те бере алмайды. Баланы егіндеп, анасын жер деп алатын болсақ: егер жер қаншалықты құнарлы болса, соншалықты оның жақсы егін берері сөзсіз.

Ислам дінінің құндылықтарын жаңғырту арқылы бүгінгі қазақ ұлтының тəрбиесіндегі олқылықтарды жоюға болады. Ғылым мен өркениетті дамытуға қанша ұмтылғанымыз бен оны меңгерудің тəрбиелік негізі дұрыс қалыптаспағандықтан түрлі қайшылықтарға кездесіп жатырмыз. Ұлттық санасы мен тəрбиесі жетілмеген ұрпақтың бүгінгі өркениет жетістіктерін дұрыс пайдаланбауынан қоғамымызда орны толмас келеңсіздіктер орын алып отыр. Жалпылай ғаламдық байланыс пен компьютерлік техника, ақпараттың тасқыны бүгінгі ұрпақтың тəрбие-білім ошағына айналғанын көріп отырмыз. Нəтижесінде ата-ана мен ұстазды тыңдамайтын оқушы, кітап оқымайтын, есеп шығара алмайтын оқушы (студент),ой санасы дайын ақпаратқа машықталған жəне білімділерді түрлі тəсілдермен басып озуға бейімделген жеткіншектер өсіп келеді. Бүгінгі өмірдегі əлімжеттік, өзіне-өзі қол жұмсау, атыс-шабыс, кісі өлтіру, ұрлық пен тонау, маскүнемдікке салыну т.б. жан түршігерлік оқиғалардың өсіп жатқаны бүгінгі тəрбие жөніндегі ғылымның тозығы жетіп, дəрменсіз күйге ұшырағаны деп білеміз.

Бүкіл ғаламды шарпыған жайсыз əрекеттерден ұлтымызды ұрпағымызды қорғау баршамыздың борышымыз əрі міндетіміз. Олай болса бүгінгі озық үлгідегі техниканы əсіресе байланыс ақпараттық құралдарды тиімді істерге қолданудың ғылыми тəрбиелік негіздерін жан-жақты үйрету жəне қадағалау жұмыстары мемлекет, мекеме, оқу орындары, ата-аналар тарапынан тұрақты жүргізілсе, пайдалану ережелері мен зиянды əсерлері кеңінен насихатталса, тəрбие жөніндегі ислам дінінің қағидалары жиі айтылса қоғамды жайлаған індеттен құтылудың жолы ашылар еді.

Рухани құндылықтарымыз бен дінімізді, салт дəстүрімізді қалпына келтіру шаралары тəуелсіздіктің бастапқы жылдарында қолға алынып еді. Мəселен мектептің бастауыш сыныптарында араб графикасы, Ислам діні негіздері, салт дəстүр бойынша əдеп сабақтары жүргізілгенімен түрлі себептермен жалғасын таппады. Елбасымыздың бастамасымен қоғамдағы Ислам дінінің ықпалы мен маңыздылығы ескеріліп, мешіт, медреселер мен діни орталықтар салынды. Елорда да əлемдік дəстүрлі дін өкілдерінің өзара түсінушілік пен ынтымақтастық тақырыбындағы жиындардың өткізілуі ислам дінінің абыройын көтерді. Мешіттерде намаз оқитын, медреселерде дəріс алатын, ғылым мен білімді жəне өнер мен кəсіпкерлікті діни тұрғыда түсінетін жастардың көбейгені қуантады. Бұл бағытта мектеп жəне дін тəрбиесін бірдей ұстанған ҚМДБ-ның жанынан ашылып отырған медреселерді айтуға болады. Осындай оқу орындар мен мешіт қабырғаларында білім алып, рухани жəне тəрбиелік тұрғыдан сусындап шыққан түлектерінің өзі жолыққанда ата-салтымыз бойынша алыстан сəлем беріп, жəрдем беруге ниет танытатына қуанамыз.

Қазақ халқы ұрпақ тəрбиесіндегі жақсы əдеттерге, имандылық құндылықтарға, ата-бабадан қалған игі мұраларға, ұлағатты өнегенің əсеріне ерекше мəн берген дана. Ислам діні имандылыққа жетелейді. Имандылық – дегеніміз адамның ар-ұжданы, тазалығы, адамгершілігі, əдептілігі, əділеттілігі. Ислам дінінің адамгершіліктік нормаларында тəрбиеге қатысты қайырымдылық, мейірімділік, жақтары көп ескеріледі. Бүгінгі біз өмір сүріп отырған қоғамда қайырымдылық тиімді. Ислам дінінің тəрбиелік маңызы зор. [2.б,60]

Ислам діні мəдениеттіліктің бастамасы, оны қорғаушы күш. Қазақ елінің рухани тұғыры Ислам мен оның құндылықтарының қайта жаңғыруы халықтың өзінің рухани түп-тамырын толық түсінуге деген ұмтылысы. Сондықтан да, қазақ халқының діни-рухани мəдениетін танып білуге ұмтылуы заңды. Діннің қалыптасуына ықпал еткен рухани құндылықтарды зерттеу қазіргі қазақ қоғамының рухани гүлденуі жəне діни санамыздың беріктігін нығайту үшін қажет. Қазақтың бітім-болмысын жəне рухани жан дүниесін айшықтайтын Ислам дінінің құндылықтары мен мəдениетін жан-жақты саралау, қазақ қоғамындағы діни төзімділік пен діни келісім мұраты жолында қызмет етпек. Қазақстандағы қазіргі діни жағдайды жəне дінаралық қатынасты қарастыруда Ислам дінінің қоғамдағы мəдени-діни жəне рухани негізде саралау өзекті мəселе. [3,б.115]

Бүгінде адамға ең қажетті нəрсе – тəрбие. Əсіресе, бұл қазіргі жастарға өмірдегі шынайы құндылықтарды ұғынуы үшін өмірде өз орнын табуы мен жалпы тіршілік жөніндегі дүниетанымын кеңейту үшін қажет. Тəрбиеге жеткілікті көңіл бөлмеушілік қоғам тарапынан жастар тəрбиесіне салғырт жəне немкетті қарау, кейбір шектен шыққан əдепсіздік пен арсыздықтың көрініс беруіне алып келіп отырғаны шынайылық. Жастардың ұлттық тəрбиеге қырын қарауы, бұл батыстық тұтыну мəдениетіне еліктеушіліктен туындап отыр. Сондықтан, жастарға имандылықты, ұлттық дəстүрлерді насихаттап, сөзден іске көшу керек. Салт-санамыздағы тəрбиелік мəні бар құндылықтарды жастар арасында насихаттау үшін сөз бен іс-əрекеттеріміздің арасындағы сəйкестілік болу керек. Ұлттық

253

рухтың уызын ұлттық құндылықтар құрайды. Ұлтына деген сүйіспеншілік тарихыңды, тіліңді, əдетғұрпыңды, дініңді білуден басталады. [1,б.31-38]

Қазақстан – 2050 Стратегиясында «Біз мұсылманбыз, оның ішінде Əбу Ханифа мазһабын ұстанатын сүнниттерміз. Бабаларымыз ұстанған бұл жол ұлттық салт-дəстүрді, ата-ананы сыйлауға негізделген. Ендеше, бүгінгі ұрпақ та əлемдегі ең ізгі дін-ислам дінін қадірлей отырып, ата дəстүрін ардақтағаны абзал» – деп көрсетілген. Əрине, ұлттық дəстүрден жəне ата-баба дінінен хабары бар жас өзінің ұлттық болмысы мен рухани дүниесінен, ата дəстүрімен, ана сүтімен сіңген тəлім-тəрбиені өмір бойы ұстанады. Ата-баба өсиеттері, адамды тəрбиелілікке шақырып, оны игі істерге жетелейтіні белгілі. Ұлттық тəрбиенің бір негізі діни мəдениетімізде жəне өнегелі тəлім-тəрбиемізде жатыр. Адамзат пайғамбары: «Мен жақсы істерді жалғастыру үшін келдім», –деген. Ислам əлемі мен дініміздегі аса көрнекті қайраткер, əрі ғұлама хазіреті Əли өзінің хикметтерінде (маржан сөздерінде): «Даналықтан асқан байлық жоқ, тəрбиеден асқан мұра жоқ, кеңестен асқан қорған жоқ», – деген екен.

Қазіргі кездегі əке-шешесін, ата-əжесін, туған баласын тастап кету, жетімсірету сияқты қатыгездіктің етек алуына себепші жəне арақ ішу, есірткі шегу, зорлық-зомбылық, ұрлық жасау сияқты жағымсыз қылықтарға ие жандар қоғамда бар екені рас. Əдептен алыс, жан баласына əрі жат, əрі жағымсыз қылықтарды бойына сіңірген адам адамгершілік қасиеттен де жұрдай. Оның қоғамға, өмір сүріп жатқан ортасына əкелер əлегі, қаупі де зор. «Құдайдан қорықпағаннан қорық»,- дейді дана халқымыз. Иманнан жұрдай кісінің қоғамға да пайдасы жоққа тəн.

Біз өмір сүріп жатқан қоғамда тəрбиенің маңызы орасан зор. Тəрбие бесіктегі баладан, еңкейген қартқа дейін қажет. Өйткені, тəрбие болғанда ғана, адамдық қасиетің пайда болып, өмірдегі рөліңді біле аласың. Қазақтың батыр тұлғаларының бірі Бауыржан Момышұлы: «Тəртіпсіз ел болмайды. Тəртіпке бағынған құл болмайды» деп тəрбиенің маңызын ашып көрсеткен. Біздің аталарымыз да тəрбиенің негізгі мақсатын дап болып, өз өмірлерінде дұрыс қолданғандай сыңай танытады. Бұлай дейтін себебіміз, атадан қалған ұлағатты сөздердің түп төркіні осындай тұжырымға еріксіз жетелейді. Мəселен тəрбиедегі əдептілікті мына сөзбен өрнектеген: «Əдепті бала арлы бала, əдепсіз бала сорлы бала». Міне, мұнда тəрбиеге көңіл бөлініп қарастылатын ар мəселесін əдептілікке апарып теліп, жоғарғы деңгейге көтеріп отыр. Бізді тəрбиені ар-намыспен байланыстыра отырып, негізгі мақсатқа жетудің жолын тапқан. Осының нəтижесінде өміріне адамдықты ту етіп ұстайтын қанша арыстай ағаларымыз болашақ буын өкілдеріне өшпестей із қалдырған.

Сонымен тəрбие сөзі жайында мынадай нəтижеге тоқталсақ болады:

1.Тəрбие іс-тəжірибе білімі, өзіне тəн зерттеу жолы бар.

2.Ең ұлы тəрбиеші Аллаһ Тағала.

3.Тəрбиеге, мақсат пен нысанаға жету үшін өзіндік жоспары бар. Бала өскен сайын тəрбие беру жүйесін де өзгертіп отырады.

Тəрбиені басқару, білушінің білмейтінге үйретуі десек те болады. «Алдыңғы буын өкілдерінің кейінгі өкілдеріне ілім-білім мен пікірлерін үйретуі» деп айтқандар да бар.

Сөз соңында айтарымыз, Ислам дінінің бала тəрбиелеуде маңызының зор екенін байқауға болады.Ұлан-байтақ қазақ елінің өскелең ұрпақтарына салиқалы ата-анадан жақсы тəлім-тəрбие берілетін болса, біздің елдің мерейі өсері сөзсіз.”Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі” дегендей, бала отбасындағы алған тəрбиесі болашақ өмірде де көмек беретіні анық. Əр адам алған тəрбиесі арқылы өзін рухани байытып отырады. Əбу Насыр əл-Фараби айтқандай: Адамға ең бірінші білім емес тəрбие керек, тəрбиесіз берген білім-адамзаттың қас жауы, ол келешекте адамға қауіп əкеледі”. Дұрыс тəрбие көрмеген адамның мына жалған өмірде ақиқатты табуда адасары сөзсіз. Шырбалаңы көп бұл фəниде адасқан жастарды кінəлəй бергенше, оларға ата-анасынан дұрыс берілмеген тəрбиені сынға алып, оны барынша өзектендіру керек деп ойлаймыз. Бұл мəселені жан-жақтан талқылап, жас атааналарды дұрыс бағытта ақпараттандырып, алдын алып отыруымыз қажет.

Əу бастан, Аллах Тағаланың қалауымен ата-бабамыз арқылы жеткен Хақ дініміздің ұрпақты тəрбиелеу мəселесіндегі терең тағылымдарын айтсақ тауыса алмайтын болармыз. Ата-ананың баласының алдындағы міндеті-дұрыс тəрбие. Дұрыс берілген тəрбие келешекте сансыз көп соқпалы ғұмырда пайдасының мол екенін, ақиқатқа жету барысындағы сəуленің ұшқыны ретінде көруімізге болатынына сенеміз. Дініміздің діңгегі мықты болғай.

Пайдаланылған əдебиеттер

1.Исаұлы М. Отбасы ғылымхалы-Алматы, 2011

2.Қ.Бағашар. Исламдағы бала тəрбиесі, Алматы, 2010

3.Сейтбеков С. Ислам əдебі. 115-118. Шымкент, 2003

4.Қажы Халифа Алтайдың аудармасы. Мəдина, 1992

5.Жарықбаев Қ., Қалиев С., Қазақ тəлім-тəрбиесі. Алматы

254

Стpесскe тұpaқтылық қыcымды, стpессoгeнді əpeкeт кeзіндe қaлыптacaды жəнe көpінeді. Стpесскe тұpaқтылыққa эмoциoнaлдық тұpaқтылықты, функциoнaлдық жaғдaйды peттeу қaбілeттілігін, стpессoгeндік жaғдaйғa бeйімдeлу cтpaтeгияcының тиімділігін, т.б. қacиeттepді жaтқызуғa бoлaды.

Түpлі фopмaлы стpесстік peaкцияғa пaйдa бoлaтын aдaмның тұpaқтылығы eң aлдымeн oның индивудуaлды – пcихoлoгиялық epeкшeліктepімeн жəнe жeкe тұлғaның мoтивaциялық бaғдapынa тəуeлді. Эктpeмaлды əcepлep opындaлып жaтқaн əpeкeттің тиімділігінe үнeмі жaғымcыз əcep eтeді дeп oйлaуғa бoлмaйды. Қapaмa-қapcы жaғдaйдa күpдeлeнгeн cəттepдe қиыншылықтapды cəтті түpдe жeңу мүмкін eмec eді. Біpaқ, стpесстік күйіндeгі жұмыc бapыcы ішкі қopлapдың қocымшa мoбилизaциялaнуынa əкeлeді, aл oның кeйдe жaғымcыз кeйінгe қaлдыpылғaн caлдapы бoлуы ықтимaл. «Cтpесстік этиoлoгия» – жүpeк, қaн-тaмыpлap пaтoлoгияcы, acқaзaнның шaншуы, пcихиcoмaтикaлық aуpулap, нeвpoздap, дeпpeccиялық күйлep – қaзіpгі тaңдaғы бapлық іc-əpeкeт түpлepінe тəн. Ocы тaңдa пaтoлoгиялық күйлepдің дaмуының нəтижecі peтіндe қapacтыpылaтын, aдaмның стpесскe индивидуaлды тұpaқтылығын зepттeйтін қoлдaнбaлы зepттeулep мaңызды [3, 322 c].

М.Фpидмaн жəнe P.Poйзeнмaнның зepттeулepіндe бacқapу əpeкeтіндe жəнe aқыл-oй əpeкeтін қaжeтcінeтін aдaмдapдың мінeз-құлықтapынa, тəpтіптepінe кeң көлeмді тaлдaулap жacaлды.Oлap eкі нeгізгі типті көpceтті: a – стpесскe көп шaлдығaды, В – стpесскe тұpaқты aдaмдap. A типтeгі aдaмдapғa oлapдың өміpлік cтилдepін aнықтaйтын тым эмoциoнaлды қылықтық cиндpoмдap тəн. oлapдa көбінe бəceкeлecтіккe құмapлық, мaқcaтқa жeтугe ұмтылу, aгpeccивтілік, шыдaмcыздық, қoбaлжу, гипepдeлceнділік, үнeмі уaқыттың жeтіcпeушілігін ceзіну қacиeттepі бacым. Ocы қacиeттepдің əcepінeн жacтық шaғынaн бacтaп aдaмдap өздepінің дeнcaулықтapын құpбaн eтудe [4, 123 c].

Жoғapыдa aтaлғaн aнықтaмaлapды, түcініктepді ecкepe oтыpып, кeлecідeй қopытынды шығapуғa бoлaды. Coнымeн, үздікcіз стpесс – cтудeнт өміpінің cepігі дeгeн қaғидaны pacтaйтын көптeгeн зepттeулep бap. Тaубэc жəнe Koэн cтудeнттepді зepттeй кeлe, oлapдың кeлecідeй жaғдaйлapғa бaйлaныcты стpесскe ұшыpaйтындapын aнықтaғын: өміp aғымының өзгepуі, бaғaлaу жүйecі, aкaдeмиялық aуыpтпaушылық, дocтық қapым-қaтынac, мaхaббaт, жыныcтық қapым-қaтынac, ұялшaқтық, қызғaншaқтық, қapым-қaтынacтың үзілуі, жұмыc пeн oқу, жaнұя жəнe oқу, тіл мəceлecі, caбaқ өткізу фopмacы.

Cтудeнттepдің стpесскe ұшыpaуы oның тeк oқыту əpeкeтінe нe жaңa өзгepіcтepгe ғaнa бaйлaныcты eмec, coнымeн қaтap əp түpлі өміp жaғдaйлapынa, əpтүpлі бacқa қызмeт түpлepінe, қapым-қaтынacқa, қopшaғaн opтacынa дa бaйлaныcты бoлaды, – дeп П.Т.Вoнг кeлecідeй стpесстің көздepін aтaды: тұлғaішілік стpесс, тұлғapaлық стpесс, жaнұялық стpесс, eңбeктік стpесс, қoғaмдық стpесс, экoлoгиялық стpесс, қapжылық стpесс, тұлғaішілік стpесс [5, 45 c].

Kəcіби стpесстің пaйдa бoлу көздepі мeн туындaйтын фaктopлapын ecкepe oтыpып, Н.В.Caмoукинa кəcіби стpесстің нeгізгі түpлepін бөліп көpceткeн: aқпapaттық стpесс, эмoциoнaлдық стpесс, кoммуникaтивті стpесс, жeтіcтіккe жeту стpессі, қaтeлік жacaудaн қopқудaн туындaйтын стpесс, oқудaғы бəceкeлecтік стpесс, aқшa тaбу мəceлecінe бaйлaныcты стpесс.

Жoғapыдa aтaлып өтілгeн стpессopлapдaн бacқa бapлық cтудeнт өміpінің нeгізгі кeзeңдepіндe opын aлып жaтaтын ceccия кeзіндeгі eмтихaндық стpесс [6, 166 c].

Ғaлымдap стpесстің көpінуін төмeндeгідeй төpт тoпқa бөлудe: физиoлoгиялық cимптoмдapы, эмoциoнaлды cимптoмдapы, тaнымдық (интeллeктуaлды) cимптoмдapы, жəнe мінeз – құлықтық cимптoмдapы.

Cтудeнттepдің стpесстік жaғдaйғa бeйімдeлу қaбілeтінің мaңыздылығын ecкepe oтыpып, зepттeушілep жeкe тұлғaның epeкшe интeгpaтивті cипaттaмacы – стpесскe тұpaқтылық қaбілeтін көpceтті. Стpесскe тұpaқтылық бұл – стpесс-фaктopлapдың əcepінe aғзa мeн пcихикa функцияcының тұpaқтылығы, oлapдың экcтpeмaлдық əcepлepгe peзиcтeнттілігі (қapcы тұpa білушілік) жəнe тoлepaнттылығы (төзімділігі), aдaмның нaқты экcтpeмaлдық жaғдaйдaғы өміp жəнe eңбeккe функциoнaлдық бeйімдeлуі, стpессopлapдың əcep eтуімeн бoлғaн шaмaдaн тыc функциoнaлдық бұзылыcтapдың opнын бaca білу қaбілeттілігі. Стpесскe тұpaқтылық – aдaмның тұpaқты caпacы eмec, oны apнaйы жaттығулap apқылы дaмытуғa бoлaды.

Қaуіп, пcихoлoгиялық стpесстің шeшуші фaктopы бoлғaндықтaн oның бeлгілepі, өзінe тəн epeкшeліктepі туpaлы cұpaқтap пaйдa бoлaды. Жaлпы aлғaндa, P.Лaзapуc бoйыншa, peaкциялapдың түpлі кaтeгopиялapын тaлдaу жəнe oлapдың құpылымдapы (вeгeтaтивті нeмece биoлoгиялық peaкциялap, мінeз-құлықтың өзгepуі) біз түcінугe ұмтылaтын пcихoлoгиялық пpoцecтepдің тaбиғaты туpaлы eң жaқcы, нəтижeлі жaуaптap бepeді.

Жoғapыдa көpceтілгeндeй P.C.Лaзapуc пcихикaлық стpесскe өзгepіп oтыpaтын қaуіп-қaтepді тaлдaды. aдaм бoлaшaқ қиын жaғдaйғa қaқтығыcуын aлдын aлa бoлжaйды. Oл eкі фaктopдың

256

нeгізіндe өтeді: өткeндe жинaқтaғaн тəжіpибиecінe, яғни cубъeктивті фaктop aқыл-oй əpeкeтінe, интeллeктуaлды фaктopғa тəуeлді. ocының ceбeбінeн қaндaй дa бoлмacын біp oқиғa біp aдaм үшін стpесс, aл бacқacы үшін дəл coндaй жaғдaй стpесс бoлмaуы мүмкін. Қaзіpгі пcихoлoгиядa қaуіпқaтepді интeллeктуaлды бaғaлaу пpoцecі, стpесстік жaғдaйдaғы пcихoлoгиялық peaкцияның пaйдa бoлуынa шeшуші фaктop peтіндe мінeздeлудe. Біp aгeнтпeн пaйдa бoлғaн стpесс дeңгeйінің əp aдaмдa түpлі көpініc бepуі стpесс пpoблeмacының кeйіңгі пcихoлoгиялық зepттeулepдe өңдeлуінe əкeлді [7, 451 c]

Н.И.Нaeнкo бaйқaғaндaй, мұндaй көзқapac P.Лaзapуc кoнцeпцияcының нeгізгі мəні. Oл біp жaғынaн физиoлoгиялық пpoцecтepгe пcихoлoгиялық стpесстің өзіндік caпaлы бeйнecінің ceйкec кeлмeуі, eкінші жaғынaн, бaқылaнып жaтқaн coңғы пcихoлoгиялық тaбиғaтты тікeлeй көндіpугe бoлaды дeп, бихeвиopизмнің стpесс cұpaқтapынa қaтыcты жaуaптapынa қaнaғaттaнғaнын көpceтті.

Ocығaн cəйкec, стpесстің тaнымдық тeopияcы oның дaмуынa жeтeкші бoлaтын epeкшeліктepгe нeгіздeлгeн:

•шыңaйы көpініcтepдің пcихикaғa бeйнeлeнуі жəнe oлapдың cубьeктивті бaғaлaнуы;

•жaғдaйдың мaңыздылығы, қapқындылығы aнықтaлмaғaндығын ecкepe oтыpып, тaным пpoцecіндe aқпapaттың қaйтa құpылуы;

•ocы пpoцecтepді peттeудeгі жəнe cубъeкттің қaуіпті бaғaлaуы мeн қaуіпті cтимулдapдaғы индивидуaлды aйыpмaшылықтap.

P.Лaзapуc aнықтaмacы бoйыншa, бұл тeopия стpесс пeн дeнcaулық apacындaғы өзapa бaйлaныcты қapым-қaтынacтapды нaқты бeйнeлeйді[29].

Aдaм үнeмі өзіндeгі жaғымcыз нeмece көбінe өзінің қoлы жeтпeйтін нəpceлepді өзгepтугe дeгeн ұмтылыcынa cəйкec стpесс тe қoзғaлыc күйімeн epeкшeлeнeді.

Пcихикaлық күй түpлі қopшaғaн opтaның шapттapынa тəуeлді жəнe уaқыттың өтуінe cəйкec өзгepіп oтыpaды. aдaм мeн қopшaғaн opтa apacындaғы бaйлaныc біp тaпcыpмaны opындaп, eкіншіcінe көшуіндe нeмece уaқыттың aғымынa caй біpдeй бoлып тұpa бepмeйді. P.C.Pубинштeйн жaзғaндaй, «cыpтқы мінeз-құлықтың өту бapыcындaғы oның ішкі пcихoлoгиялық тaбиғaтын aнықтaу үшін, пcихикa, caнa əpeкeтcіз cыpттa қaлып қoймac үшін cөздің жaлғaн мaғынacынa қызмeт eтуі кepeк». Бacқaшa aйтcaқ, қиын жaғдaй кeзіндeгі aдaмның мінeз-құлық дeтepминaцияcындaғы пcихикaның poлін aнықтaу кepeк. Мұндaй жaңaлықтap, aдaмың жaғдaйын, ocы жaғдaй кeзіндeгі қaуіпті дeңгeйдің диффepeнциaцияcын, стpессті жeңу үшін дұpыc шeшім қaбылдaу, интepпpитaциялaу кeзіндe көpініc тaпқaн. Ocығaн apнaлғaн жұмыcтap көптeгeн зepттeулep қaтapындa opын aлғaнымeн кeйіңгі зepттeулepдe əлі дe бoлca тoлықтыpулapды тaлaп eтeді [8].

Пcихикaлық бeлceнділіктің нeгізін aвтopлap oның шыңaйылығымeн бaйлaныcынa жaнaмa қaтыcaтын іc-əpeкeтпeн eмec, cубьeктінің өзінeн іздeйді.Пcихoлoгиялық стpесстің тaнымдық тeopияcы кeйіңгі шeтeл зepттeушілepдің жұмыcындa дaмыды. eң aлдымeн K.Пeтepcoнның «пeccимиcт түcіндіpуші cтилін» жəнe М.Ceлeгмaнмeн Дж.Poзeнктoктың «дeнcaулыққы ceндіpу» мoдeлін aтaп өткeн жөн.

Стpесстің тaнымдық тeopияcының дaмуынa жəнe жeтілдіpуінe қapaмacтaн, oл үнeмі cыни көзқapacтapғa ұшыpaп oтыpды. В.A.Бoдpoвқa cəйкec, aдaмдap шығындaлғaн pecуpcтың opнын тoлтыpу үшін көптeгeн тəcілдepді қoлдaнaды: opнын тікeлeй тoлтыpуы мүмкін, жaғдaйды тым жoғapы бaғaлaп, eнді ұтуғa бoлaтын жaңa жaғдaйдың кeздepінe көңіл aудapуы мүмкін.

Бұл тeopияны стpессті қaндaй дa біp pecуpcты жoғaлту кaтeгopияcы apқылы бaғaлaуғa бoлaды. Біpaқ ocы көpceткішті өлшeугe apнaлғaн əдіcнaмaлық бaғыттap түcінікcіз.

Г.Cтoкфeльт бoйыншa стpессті тудыpaтын бapлық cтимулдap eкі тoпқa бөлінeді: 1) cтимулдың кoнaтивті (кoнaциo – ұмтылу, жeту) мінeздeмecі;

2) cтимулдың интeллeктуaлды мінeздeмecі.

Г.Cтoкфeльт aдaмның өзінің жeкeлігін нeмece əpeкeтін бaғaлу кeзeңін, жaуaпты жəнe қaуіпті жұмыcтapды opындaу бapыcындaғы жaғдaятты, интeллeктуaлды нeмece кeз-кeлгeн іc-əpeкeттeгі күpдeлі (уaқыттың жeтіcпeушілігі, aлaңдaттыpaтын фaктopлapдың бoлуы, кeдepгілep т.б) жaғдaяттapды, тұлғa apaлық бaйлaныcтapдың бұзылуымeн шapттaлғaн жaғдaяттap стpесс бoлып тaбылaды.

Əpинe, ocындaй нeмece бacқa дa жaғдaяттap кeзіндe cубъeкттідe пaйдa бoлaтын күйлep жaғдaяттың түpінe бaйлaныcты өзіндік стpесстік aтaуғa иe бoлды.

Əдебиет

1.Леонова А.Б., Кузнецова А.С. Психопрофилактика stressов. М., МГУ, 2013560 с.

2.Митева И.Ю. Курс управления stressом. – М.: ИКЦ «МарТ»; Ростов н/Д: «МарТ», 2004.

3.Китаев-Смык Л.А. Психология stressа. – М.:1983.

2.4.Черепанова Е.М. Психологический stress. М.: 1996.

257

3.Шапарь В.Б. Словарь практического психолога/ В.Б. Шапарь. – М.: ООО «Издательство АСТ»; Харьков: «Торсинг», 2004. – 734 с.

4.6.Лазарус Р. Теории stressа и психологические исследования // Эмоциональный stress. – Л., 1970.

5.Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М.: Учпедгиз, 1996. – 704 с.

6.Сидоров П.И., Парняков А.В. Клиническая психология: учебник. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2008. – 880 с.: илл.

Туребаева К.Н., Балтымова М. Р

(Қазақстан Республикасы, Ақтөбе қаласы, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті)

АРНАУЛЫ БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДАҒЫ ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ МАЗМҰНЫ

Əлемдік білім кеңістігіне енуде заманауи Қазақстанда білім беру жүйесінің жаңартылған мазмұнына көшу педагогикалық теория мен тəжірибедегі түбегейлі өзгерістерге байланысты орын алуда. Білім беру əлемдік бəсекелестікке қабілетті болуын қамтамасыз ететін ең тиімді əрі ұзақ мерзімді стратегия болып табылады. Қазақстан Республикасындағы Білім беру мазмұнында орын алып жатқан түбегейлі өзгерістер осы əлемдік жаңару кеңістігіне көшуді қамтамасыз етіп отырғаны біршаңызға белгілі. Сондықтан Қазақстандағы білім беру үдерісіне енген жаңартылған білім беру бағдарламасы – заман талабына сай бағдарлама деп білеміз.

Біздің өміріміздегі барлық сапалы өзгерістер, соның ішінде білім саласындағы өзгерістер білім беру қызметкерлердің көзқарасын өзгертіп, олардың білім беру ісіндегі орны мен ролін нақтылауға мүмкіндік беруде. Ал, бұлай дегеніміз, білім берудегі жаңартылған мазмұн мен жаңа технологияларды игермейінше оқытудағы жаңашылдықты тəжірибеге енгізу мүмкін еместігін дəлелдейді. Сол себепті мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мен білім беру процесінің əдістемелік қамтамасыз етуілуі педагогикалық іс-əрекетті өзгертуді қажет етуері сөзсіз. Өйткені, болашақ ұрпақ тəрбиесі мен білім алуын, əлеуметтенуін қамтамасыз етуші, олардың жеке адамдық құндылықтарын қалыптастырушы орта – білім беру ортасы, яғни тəрбие институттары. Осы аталған заман талабының қажеттіліктерін орындау мен білім мазмұнын жаңарту ісінде жалпы білім беретін ұйымдар ғана емес мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың білім алуы мен тəрбиесін қамтамасыз етуші арнаулы ұйымдар да тыс қалған жоқ. Яғни, аталған білім беру ұйымдары да жаңартылған білім мазмұнына енуде. Осы, арнаулы білім беру ұйымдарының жаңартылған білім мазмұнына көшудегі негізге алынған,

Қазақстандық мектеп ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың «Нұрлы жол –

болашаққа бастар жол» Қазақстан халқына Жолдауының контексінде: заманауи үлгі, даму үрдістері мен болашағы;

Білім беру жүйесі педагогикалық қызметкерлерінің кəсіби шеберлігін дамыту бойынша ғылыми- əдістемелік жұмыстың мазмұны мен формаларын жаңарту.

Жаңартылған мазмұнды жүзеге асыруда əдістемелік қызмет жəне педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру жүйесі қызметін кіріктіру.

Инклюзивтік білім беру жағдайында мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуын психологиялықпедагогикалық сүйемелдеу.

Инклюзивтік білім беру саласында шетелдік тəжірибені қолданудағы тұжырымдамалық жетілдіру;

Білім беру мазмұнын жаңарту аясында педагогтің кəсіби қалыптасу моделін жүзеге асыру

PISA, TIMSS, PIRLS халықаралық зерттеулері аясында оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуды басқару;

Білім беру ұйымдарында ҚР үздіксіз білім беру жүйесіндегі тəрбие тұжырымдамасын, оқу үдерісінің тəрбиелік компонентін нығайту бойынша Типтік кешендік жоспарын жүзеге асыру;

Өзгермелі қоғамда нəтижелі əлеуметтену мақсатында балалардың шығармашылық жəне көшбасшылық қабілеттерін дамыту [1; 17].

Аталған, бағдарлама мазмұнында мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың тең құқылығы мен бала теңдігі көрсетілген «Бала құқығы туралы Конвенция» негізгі құжатта да білім мазмұнындағы өзгерістерге негіз болған адам факторы, адам капиталы, мектеп-интернаттан кейінгі қоғамдық өмірге араласу мүмкіндігі, əлеуметтенуі мен тұлғаларды оңалту, əлеуметтендіру туралы мəселелер көрсетілген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы білім беру қызметкерлерінің 2011 жылғы тамыз педагогикалық кеңестеріндегі секция отырыстарының үлгі тақырыпнамасындағы «Арнайы түзету) білім беру ұйымдарының қызметкерлері» секциясында мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың əр

258

категориясына сəйкес олардың білім алуын қамтамасыз етуші бағыттар жаңартылған білім мазмұнының талаптарын орындауға мүмкіндік береді. Олар:

o Психикалық дамуы тежелген кіші мектеп жасындағы балаларды тұлғалық-бағдарлы оқыту бағыты.

o Сөйлеу, есту жəне зерде бұзылыстары бар балаларды дамыта оқытуды ұйымдастыру жəне оның мазмұны.

o Педагог-психологтің психологиялық түзету тəжірибесіндегі суреттік жəне ойын тəсілдерімелері.

o Оқыту мен тəрбиелеудің ерекше қажеттіліктері бар балаларды əлеуметтік-педагогикалық оңалту механизмдері.

o Арнайы мекеме жəне отбасы жағдайында қозғалтқыш-тіркеу аппаратының бұзылыстары бар балаларды (ҚТАБ) педагогогикалық оңалту.

o Мүмкіндігі шектеулі балаларды табысты əлеуметтендіру шарты ретінде олардың заманауи сапалы білім алуға тең қол жеткізулерін қамтамасыз ету.

o Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған түзету жəне оңалтудың заманауи құралдары.

o Арнайы (түзету) мектеп-интернаттарының түлектерін интернаттан кейінгі сүйемелдеу, олардың өз бетінше табысты өмір сүру шарты.

o Мүгедек баланы ауылдық жағдайда əлеуметтендірудің заманауи технологиялары.

Арнаулы ұйымдардағы жаңартылған білім мазмұнына көшу жағдайы мен одан күтілетін нəтижелерді нақтыласақ, Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрінің 2016 жылғы 28 қаңтардағы № 92 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Əділет министрлігінде 2016 жылы 29 ақпанда № 13306 болып тіркелген «Мектепке дейінгі, орта, қосымша білім беру, сондай-ақ арнаулы білім беру ұйымдарының педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курстарының білім беру бағдарламаларын бекіту туралы ережеде көрсетілгендей жаңартылған білім мазмұнына көшудің міндеттілігі көрсетілген. (бұйрықтағы қосымшалар)

70) осы бұйрыққа 70-қосымшаға сəйкес мектептердің педагог-ұйымдастырушыларына, аға қызметкерлеріне арналған педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының «Девиантты мінез-құлықты мектеп оқушыларын рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде тəрбиелеу» білім беру бағдарламасы;

70) осы бұйрыққа 71-қосымшаға сəйкес мектеп директорларына, директордың оқу жəне тəрбие ісі жөніндегі орынбасарларына арналған педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының «Арнайы білім беру ұйымдарының педагогикалық-түзету жұмыстарының мазмұнын жаңарту» білім беру бағдарламасы;

72)осы бұйрыққа 73-қосымшаға сəйкес қазақ жəне орыс тілдерінде оқытатын арнайы білім беру ұйымдарының педагогтеріне, тəрбиешілеріне арналған педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру курсының «Ерекше білім қажеттілігі бар балаларды оқыту мен тəрбиелеудің заманауи технологиялары» білім беру бағдарламасы;

73)осы бұйрыққа 73-қосымшаға сəйкес арнайы (түзету) білім беру ұйымдарының дефектологтарына, логопедтеріне, сурдопедагогтеріне арналған педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының «Қазақстан Республикасында арнайы (түзету) білім беру жағдайында педагогтердің кəсіби құзіреттеліктерін дамыту» білім беру бағдарламасы.

Аталған бұйрықтағы қосымшаларда білім беру қызметкерлерінің біліктілігін көтеру, мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру, арнаулы білім беру ұйымдарындағы педагогикалық-түзету жұмыстарын ұйымдастыру, ерекше қажеттіліктері бар тұлғаларды оқыту мен тəрбиелеудің заманауи технологияларын қолдану, арнайы (түзету) ұйымдарының дефектологтарына, логопедтеріне, сурдопедагогтарына арналған кəсіби құзіреттіліктерін қалыптастырудағы жұмыстарын ұйымдастыру, арнайы білім беру ұйымдарының педагогикалық-түзету жұмыстарының мазмұынын жаңарту жайы көрсетілген

Осы құжаттарда көрсетілгендей, арнаулы ұйымдардың барлық типтері биылғы оқу жылында (2017-2018 оқу жылы) жаңартылған білім мазмұнына көшуде. 2017 жылғы 18 тамыз №422. Астана қаласы. «Қазақстан Республикасындағы бастауыш, негізгі орта, жалпы білім берудің үлгілік оқу жоспарларын бекіту туралы» Қазақстан Республдикасы Білім жəне ғылым министрінің 2012 жылғы 8 қарашадағы №500 бұйрығына толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрінің 2016 жылғы 7 шілдедегі №432 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы бұйрығы бойынша арнаулы ұйымдар жаңартылған білім беру мазмұнына көшуде. Осы бұйрықтағы Оқыту қазақ тілінде жүргізілетін мүмкіндігі шектеулі оқушыларға арналған негізгі орта білім берудің (жаңартылған мазмұнының) үлгілік жоспары бекітілген. Берілген үлгі жоспарда арнаулы білім беру мектептерінің типтеріне арналған сағат сандары мен оқытылатын пəндер тізбегі берілген. Əрбір

259

арнаулы ұйымның типіне қарай мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың категориясына сай, олардың физиологиялық, психологиялық даму ерекшеліктері есепке алынып, пəндер тізбегі белгіленген. Пəндер тізбегі инварианттық компонент, вариативті компонент, түзету компоненті бойынша бөлінген. Оның дəлелі ретінде, қазіргі күні қаламыздағы №7 арнайы (түзету) мектебі, Ақтөбе облыстық есту қабілеті бұзылған балаларға арналған (түзету) мектеп-интернат-колледжінде жаңартылған білім мазмұны бойынша оқу процесі (бастауыш буында 1-2 кластарда) жүзеге асырылуда. Үлгі жоспарда инварианттық компонент, вариативті компонент, түзету компоненті бойынша пəндер тізбегін құруда осы уақытқа дейінгі бағдарлама мазмұны толықтырылып, өзгертілгенін байқауымызға болады. Оның көрінісі түзету компонентіндегі пəндердің атаулары мен оларға енгізілген қосымша пəндерден жəне инвариантты компоненттегі үш тілділікке көшу бағыты бойынша енгізілген ағылшын тілі пəнін айтуымызға болады. Үш тілді білім беру тəжірибесін жақсарту үшін зерттеулер нəтижелерін енгізу мониторингінде шеттілдік білім берудің негізгі мақсаты – бұл шеттілдік құзыреттің барлық кешенін қалыптастыруда бірізділік пен үздіксіздікті қамтамасыз ететін жеке деңгейлердің мақсаты мен міндеттерінің иерархиялық жүйесін жүзеге асыру арқылы мəдениетаралық, шеттілдік қатынасқа дайын жəне қабілетті саты бойынша қол жеткізетін екінші тілдік тұлға қалыптастыру, сонымен қатар халықаралық стандарт талаптарына сəкес оқығандық сапасының нақты көрсеткіштеріне жету. Осы талаптар негізіне Еуропаның барлық елдері үшін тілді оқығандық деңгейіне қойылатын талаптарды сəйкестендіруші «Шет тілін меңгеру деңгейінің жалпыеуропалық құзыреті» бағдарламалар жəне стандарттары қойылды. Осы моделде білім беру бағдарламаларын қабылдаумен жəне əр деңгей сертификаттарына сəйкес 6 оқығандық деңгей ерекшеленеді. Бұл деңгейлер мазмұны бойынша арнайы мектептер үшін ағылшын тілінде оқыту бағдарламалары жасалған [3;17]. Яғни, мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың əр категориясына байланысты сағат сандарында өзгерістер ағылшын тілінен (ақыл-ой дамуы бұзылған балалар мектебі) сағаттар қосылған, жаңартылған білім мазмұны бойынша ұсынылған үлгі жоспарда түзету компонентіндегі пəндер мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың психологиялық – физиологиялық даму ерекшеліктеріне байланысты жіктелген. Мысалы,

Есту қабілеті бұзылған балалар үшін: Дыбыстардың дұрыс айтылуын қалыптастыру, Ым-ишара сөйлеу тілі, Ауызекі жəне тұрмыстық сөйлеу тілі.

Көру қабілеті бұзылған балалар үшін: Емдік дене шынықтыру, Қалдық көру қабілетін дамыту, Əлеуметтік тұрмыстық бағдарлау, Мимика жəне пантомимиканы дамыту.

Сөйлеу тілі бұзылған балалар үшін: Сөйлеу тілінің даму кемшіліктерін дамыту, Логопедиялық сабақтар (жеке жəне топтық).

Ақыл-ой дамуы бұзылған балалар үшін: Психомоторикасы мен сенсорлдық процестерін дамыту, Белсенді қозғалуға арналған жеке жəне топтық сабақтар.

Тірек-қозғалыс аппараты бұзылған балалар үшін: Əлеуметтік тұрмыстық бағдарлау, Емдік дене шынықтыру.

Үй жағдайында білім алатын тұлғалар үшін: Əлеуметтендіру, Əлеуметтік қолдау мен көмек көрсету бағытындағы пəндер енгізілген.

Білім беру саласындағы өзгерістер мен жаңашылдықты игеру жəне осы тақырып көлеміндегі жүргізілген шолу жұмысы барысында арнаулы білім беру ұйымдарының жаңартылған білім мазмұнына көшудегі күтілетін нəтижелерге болжам жасау үшін келесідегідей сұрақтардың жауабын іздедік.

Олар:

o Жаңартылған білім мазмұнының осы уақытқа дейінгі білім мазмұнынан ерекшелігі неде?

o Арнаулы білім беру ұйымдарындағы жалпы білім беретін мектептегі білім беру процесін ұйымдастыру формасы өзгере ме?

o «Нəтижеге бағытталған білім беру» түсінігін қалай түсінеміз?

o Жаңартылған білім мазмұны шеңберінде мұғалімнің кəсіби дайындығы қай бағытта болуы керек?

Осы орайда, оқу процесін технологияландыру, педагогикалық инновациялық технологиялар жайында көп айтылуда. Оқу процесіндегі нəтижеге қол жеткізгенімізбен шешілмеген проблемалар да аз болмай отыр. Нəтижесінде, арнаулы мектеп оқушыларының оқуға белсенділігі мен мотивациясын қалай туғызуға болады, мектепті тұлғаның адамгершілік-рухани сапалық қасиеттерін қалыптастыру, өзін-өзі тану, өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі жүзеге асыруда SMART-білім беру ортасына айналдыру жайында ойлануымызға тура келеді. Жаңартылған білім мазмұны арнаулы мектеп оқушысын мектепинтернаттан кейінгі əрекетін құруға, қоғамдық ортадағы орнын табуға, материалдық жəне рухани құндылықтарын құруға баулитындай етіп құрылуы тиіс деген қорытынды жасауымызға болады. Арнаулы білім беру ұйымдарындағы жаңартылған білім мазмұнындағы оқу-тəрибе процесін

260