40

области психологической помощи, консультирования и психотерапии; диалога психотерапевта и метода психотерапии, самый дух которого воплощается супервизором. Кроме того, супервизия является точкой роста самого психотерапевтического метода и знания за счет взаимообогащающего диалога. Именно практика супервизии является единственной на данный момент развития профессии релевантной формой реализации этих нормативных проектов [3].

Похожий феномен СДПД описал [4] аргентинский психиатр Жозе Блегер в своей работе касающейся оперативных групп.

Оперативная группа – это группа людей с общей задачей, которую они пытаются решить работая в команде. В условиях функционирования СДПД в реальном учебном процессе внешние факторы совместности и диалогичности заданы в виде целей образования, которые должны быть реализованы со стороны обучающего как цели обучения, а со стороны обучающихся как цели учения. Внутренние факторы СДПД формируются в процессе взаимодействия преподавания и учения на основе интеграции смыслов этих действий с последующим формированием на этой основе общего по форме и познавательного по содержанию мотива деятельности высшим уровнем развития которого является совместная мыслительная деятельность [5].

Можно рассматривать процесс СДПД, как командную работу объединенную общими целями, задачами, проблемами и конфликтами, которые изучаются и отрабатываются группой по мере поступления. Любой человек который учится нуждается в преподавателе, а с другой стороны, чтобы преподавать нужно постоянно учится, таким образом этот процесс находится в постоянном движении. В традиционном подходе к образованию есть те кто преподает и те которые учатся. В СДПД это разделение условно, так как раскрывает взаимодействие педагогов и учащихся, не ограничиваясь описанием действий учителя или действий ученика,… речь идет не о том, что процесс обучения должен отражать взаимосвязь «преподавания» и «учения», а о том, что процесс изначально синтезируется из этих двух процессов и без них просто не может состояться. В самом процессе обучения apriori присутствует «взаимодействие» как системообразующий фактор, объединяющий два диалектически противоположных процесса – «преподавание» и «учение» [5].

Эти два процесса «преподавание» и «учение» одновременно присутствуют в двух системах: преподаватели «учат» и «учатся», так же как и обучающиеся «учатся» и «учат». Этот парадокс вызывает тревожность, так как в нем заложена необходимость отказаться от стереотипа в котором мы все выросли. Есть нормы определенного поведения, а любое поведение – это некая роль навязанная социумом. Исполнение роли – ритуал защищающий нас от столкновения с чем-то новым (не делать то, чего мы еще не делали). Цена безопасности – превращение знания во что-то другое, упрощённое, с отсутствием движения. Привнесение чего-то нового вызывает страх. Учение – процесс нахождения между привычным и безопасным и воплощением чего-то нового. Нахождение между преподаванием и учением – угроза, т.к. выталкивает из привычных позиций. То же самое происходит и в супервизионной группе, которая изначально предполагает встречу с чем-то новым (так называемый невроз обучения), который действует как искажение процесса обучения. Специалисты бояться потерять статус, столкнувшись с незнанием. Это очень похоже, когда преподаватель боится потерять статус, быть выставленным напоказ лицом к лицу со студентом. Это преподаватель которому нельзя возражать, задавать вопросы, иметь собственное мнение, словом играть роль принятую в обществе: «учитель» - «ученик».

Ж. Блегер (José Bleger) в описании работы оперативных групп предложил довести до осознания, что знать все (даже в рамках одного предмета) в условиях постоянного развития знания невозможно, и тем самым развивать в себе способность признаваться в своем незнании, таким образом отказавшись от собственного всемогущества. Эта комбинация уникальна, т.к. в каждой группе студентов незнание индивидуально и это создает возможность объединения двух диалектически противоположных процессов –

«преподавания» и «учения», создания проблемы. Способность формулировать проблему,

131

которую нужно решать является следствием незнания. Это не воспевание невежественности, но это признание человеческих ограничений, тогда как идеализация образа профессора мешает не только студенту, но и преподавателю [4].

Впрофессиональной супервизионной группе, распределяет знания (информацию о клиенте полученную от специалиста), используя их в качестве эксперимента для изучения реальности, порождая способность к преобразованию накопленных в процессе обучения знаний в действие, путем их интеграции. Каждый новый случай вынесенный на супервизию сталкивает специалистов с собственным «незнанием», и это побуждает «сложить оружие» и «оторваться» от стереотипов, позволяя получить «информацию» на том уровне на котором она реально существует. Блегер (Bleger) представляет упрощение информацию как переваренную пищу, способную наполнить голову, но не способную формировать (рождать знание внутри).

Всупервизионой группе обучение не начинается и не заканчивается, а только устанавливает расстояние к предмету познания (общий фонд информации), формируемый в условиях совместной мыслительной деятельности, выступая в качестве дополнительного источника активности индивида и то только в случае его «присвоения», принятия каждым субъектом деятельности [5] .

Э. Пишон-Ривьера считал, что тревога связанная с получением новых знаний – необходимое условие функционирования учебной группы. Например, если в получаемой информации есть что-то, что не резонирует в группе, тогда эта информация будет игнорироваться, и в процессе обсуждения участники группы об этом не вспомнят, потому что полученные знания не наполнены эмоциональным опытом. Если же тревоги слишком много, это также блокирует нашу способность к познанию. Там где группа уже все знает, ничего не тревожит, им нечему учиться. Часто именно «незнание» (столкновение с чем-то неизвестным), порождает высокий уровень тревоги в группе и группа чувствует себя лишенной возможности действовать. Работа в полимодальной супервизионной группе напоминает работу «археологов», мы не знаем что ищем, но знаем, что там что-то есть, сохраняя при этом способность удивляться.

Вгруппе проявляются различные эмоциональные реакции, если эти моменты изолированы, происходит блокада процесса обучения. Например: агрессия в отношении изучаемого объекта, блокирует способность к обучению, группа может трансформировать это чувство, т.к. каждый член группы принимает определенную позицию к предмету познания и это происходит одновременно. Информации в группе значительно больше чем она может осознать и вербализовать. Процесс обучения происходит даже тогда, когда группа не способна что-то осознать и выразить. Супервизия научает участников процесса обдумывать происходящее (не что и когда произошло, а почему). В группе всегда есть регрессия к базовым потребностям. Ж. Блегер (Bleger) приводит пример мамы которая «объясняет» ребенку как слепить куклу из пластилина. Она говорит, показывает, но в тоже время ребенок «учит» аффект мамы связанный с тем что делает и чувствует мама (отношения между ними). Предмет нравиться потому, что нравиться учитель. Дети способны «переварить» математику, потому что могут «переварить» учителя.

Итак, супервизия является уникальным процессом, который отличает профессиональную реальность психологической, психотерапевтической помощи, психотерапевтического образования от всех остальных. За несколько десятков лет жизни супервизии как практики можно констатировать, что в ней есть возможность встречи науки, практики, образования.

Литература

1. Т.А. Абдрашитова О диалогических принципах консультирования в практической психологии и психологических исследованиях// Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы// № 3 (76) 2010

132

2.Джакупов С.М. Целеобразование в совместной деятельности: Автореф. …канд. психол. Наук

3.Щукина Ю.В. Актуальные проблемы супервизорской практики // Теоретические и прикладные аспекты деятельности Центра экстренной психологической помощи МГППУ.

4.Grupos operativos en la enseñanza / José Blegerhttp:// milnovecientossesentayocho.blogspot.com/2014/12/grupos-operativos-en-la-ensenanza-jose.html

5.Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения. – 2 изд. – Алматы: Казак университетi, 2009.-308с.

Э.К. Қалымбетова, Қ.Б. Байтемирова

КӘСІБИ ДЕФОРМАЦИЯ МӘСЕЛЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ

Қазіргі таңда, яғни қарқыны өте жылдамдық арқылы болып жатқан қоршаған ортаның түрлі жағдайларына адам баласының бейімделуі қиынға соғады, әрі адам бейімделе отырып эмоциялық тұрақтылықты сақтауы қажет болады. Адам ағзасы бойындағы күш-қуатты қайта қалпына келтіруге үлгере алмайды. Әрине, мұндай жағдай жүйке жүйесінің әлсіреуі мен қажуына жеткізеді және психосоматикалық аурулардың пайда болуының алғышарты болады.

Нағыз өз ісінің кәсіби маманы еңбек әрекеттерінде көрінуі керек. Кәсібіне бейімделгеннен, қажетті білім мен білікті меңгергеннен кейін көптеген қызметкерлер өздерінің жеткен деңгейлеріне қанағаттанып, өздерінің кәсіби өмірін, өзін - өзі жетілдіру жұмысымен ары қарай айналыспайды.

Кәсіптің тұлғаға әсер ету мәселесі зерттеушілер көкейінде жүргенімен, қазіргі таңда өзекті және әлі де ары қарай қарастыруды қажет ететін мәселелердің брі болып отыр.

Адамның кәсібі санасына және өмір барысына өз әсерін тигізетіндігі жайлы аксиоманы ешкім жоққа шығармайды. Адам іс-әрекетінің барлық түрі таңдамалы және ол тұлғаның үйлесімді дамуына әсер етеді. Бірақ, белгілі бір жағдайларда кәсіби іс-әрекет тұлға құрылымында негативті құбылыстардың дамуына әкеліп, оны деформациялайды. С.П Безносовтың айтуынша кәсіби деформацияға бейімділік, билік өкілеттігімен айналысатын адамдарда, өмірде маңызды шешімдерді талап ететін мамандық иелерінде жиі кездеседі [1].

Деформацияның аспектілерін қарастырғандар: С.П Безновсов, А.К Маркова, Г.А. Зорин, Н.И. Порубов және Г.Г. Шиханцов. Сонымен қатар, шет ел ғалымдары: Ю.В. Александров, В.В. Куличенко, В.П. Столбова, В.Е. Коновалова, А.Ф. Гранин, сондай-ақ Р.Конечный, М.Боцхал, Д. Джонсон, Р. Грегори, Э.Ф Зеер және т.б.

Кәсіби деформация - дегеніміз не?. Оның жұмыс нәтижелігіне әсер етуі қандай?. Кәсіби деформация - белгілі бір іс - әрекет түрімен айналысу және меңгерудің психологиялық феноменімен өзара байланысқан, үздіксіз үрдіс болып табылады.

А.К Маркованың айтуы бойынша «деформация» - кәсіби маманның бір тұтастылығын бұзады, бейімділігін, тұрақтылығын төмендетіп, іс-әрекетінің өнімділігіне теріс әсер етеді. Сондықтан қазіргі таңда қызметкерлердің деформацияларын анықтап, оны жеңудің психотехнологиялық жолдарын қарастырып, кәсіби деформацияның алдын алып коррекция жасау өзекті мәселелердің бірі болып отыр [2].

Кәсіби деформацияны бақылау барысында адамның іс-әрекеті мен жүріс-тұрысы арқылы анықтауға болады. Деформация кәсіптің әсері арқылы адамның физикалық және психикалық күйіне әсер етеді. Бұл әсер теріс сипатқа ие.

Кәсіби деформацияның пайда болу механизмі аса күрделі. Алғашында еңбектің жағымсыз шарттары кәсіби іс-әрекетте, жүріс-тұрысында негативті өзгерістер тудырады. Содан кейін, қиын жағдайлардың қайталануына байланысты теріс өзгерістер жиналып

133

қарым-қатынаста, күнделікті өмір барысында көріне бастайды. Алдын ала, уақытша негативті психикалық жағдай мен бағдар пайда болса, одан кейін жағымды қасиеттер жоғала бастайды. Кейін, жағымды қасиеттер орнына жұмысшының жеке бас профилін өзгеріске әкелетін негативті психикалық қасиеттер пайда болады [3].

Кәсіби деформация адамның еңбек іс-әрекетінде туындауы өте күрделі және психиканың түрлі қырларына (мотивациялық, когнитивті, тұлғалық), қасиеттеріне әсер етеді.

Кәсіби деформация себептерінің бірі қоршаған ортаның ерекшелігі, себебі қоршаған ортамен адам да, атқаратын жұмысы да тікелей байланысқа түседі. Кейбір кәсіптер мысалы, басқару деңгейіндегі түрлі менеджерлер, дәрігерлер, мемлекеттік қызметкерлер, әскери қызметкерлерде кәсіби деформация болуының ықтималдылығы жоғары болса, екінші біреулерінде төмен деңгейді көрсетеді.

Мотивациялық сферадағы кәсіби деформация қандайда бір кәсіпке деген қызығушылық болып, өзгелеріне деген қызығушылығы төмендейді. Мысал ретінде, «еңбекқорлықты» алуға болады, яғни адам уақытынң көп бөлігін жұмыста өткізеді де, өмірінің жеке және т.б сферасына аз қызығушылық тудырады. Бұл жерде Л.Н. Толстойдың пікірі бойынша еңбек «өмірдің дұрыс еместігін өзіңнен жасыру құралы». Еңбек адамның өмірінде пайда болған мәселелерден құтылудың, қорғанудың жолы болады [4].

Кәсіби деформация қалай көрінеді? Қызметтік деформация, басшылық басшылық жасау өкілеттігін шектемеген жағдайда, өзгенің пікірін елемеген кезде, өз қателіктерін көрмеген жағдайда, өзінің пікірі ғана дұрыс көріну кезінде көрінеді.

Бұл жерде кәсіби деформация түсінігі «күйіп пісу синдромы» түсінігінен бөліп қарастырылмайды. Бұл, екі жағдайда көптеген қызметкерлерінің жұмысына тән қасиет. «Күйіп пісу синдромы» кәсіби іс-әрекет контексті жайлы сөз қозғаса, кәсіби деформация негізінен оның жұмыстан тыс өмірінде қарастырылады. «Маман-адам» оппозициясын шартты түрде қарастырсақ екі феномен арасындағы ерекшелікті көрнекі түрде көрсетеді. «Мен маман ретінде» - тұлғаның кәсіби міндеттерді орындауға жауаптылығы: яғни қажетті білімі, этикалық бағдары мен принципі болу керек және кәсіби іс-әрекеті өзін жоғары денгейде көрсетеді. «Мен адам ретінде» тұлғаның орталық бөлігі, өмірі жайлы не ойлайтындығы, өмірлік принциптері мен бағдарын қарастырады. Осы анықтамаға сүйене отырып «Күйіп-пісу синдромы», «Кәсіби мені» бақылаушы рөлін жоғалтып, «мен адам» кәсіби компетенция аймағына енуі қажет.

Жұмыс барысында көптеген мамандар қатты шаршағандықтан олардың клиенттері жағымсыз күй туғызады. Кәсіби деформация, керісінше «кәсіби мені» «мен адам» аймағына қарай кеңейіп, ұлғайып жайылады. Үйге оралғаннан кейінде ол өзін сол маман ретінде ұстайды [5].

Кәсіби деформацияның екі компонентін көрсетуге болады: кәсіби деформацияға бейімділік, бұл адамдардың мінезінде және тұлғалық ерекшеліктерінде осы кәсіпке тән қасиеттері болады. Олар оны ашық түрде қолданады немесе жасырып қалады. Кәсіби ісәрекет тұлғаның ерекшеліктерін дамытады. Кейде кәсіби іс-әрекет оларды ақтап, олардың жүзеге асуына және көрінуіне жағдай жасайды. Бейімділік сәйкесінше кәсіпті таңдауға әсер етеді. Олар өздеріне қолайлы орынды сезінген соң кейін өзінің кәсібінің іс-әрекетін бұрмалайды.

Стресс, шаршау, депрессия және эмоционалды күйіну кәсіби деформацияның ең бастапқы формалары болып түрады. Бұл жерде бір ізділік бар: бастапқы кезең шаршау, стресске әкелуі мүмкін. Ұзаққа созылған стресс депрессияға айналады. Ал бұндай жағдайдағы қызметкер жаман жұмысшы болады. Осыдан барып кәсіби деформацияға ауысады.

Кәсіби деформация түсінігіні «эмоционалды күйіну», «стресс», «депрессия» категорияларымен байланысты.

Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау негізінде «burnout», яғни эмоционалды күйіну көптеген кәсіби қызметкерлердің іс-әрекетіне тән. Шет елдің ғылыми әдебиеттерінде күйіну синдромы «burnout» терминімен сипатталады. Қазақша нұсқасы

134

«жану», «күю» деген мағынаны береді. Рессейлік авторлар Т.С. Ященко, 1989; Т.В. Форманюк, 1994 жылдары ағылшын тілінен әртүрлі аударып оны «эмоциялық жану» десе, Д.Д. Вид, Е.И. Лозинская 1998 жылы «эмоциялық күйіну» деп алды. Сондай-ақ 2000 жылы Н.Е. Водопьянова «психикалық күйіну» десе, Т.И. Ронгинская 2002 жылы «кәсіби күйіну» деген терминді қолданды [6].

Алғаш күйіну феномені X.Фреденбергер сипатады. Көптеген шетел зерттеушілері Селье 1936 жылы, К. Маслач 1976 жылы күйінуді кәсіби стреспен байланыстырды. Сондайақ күйіну уақыт бойынша дамып отыратын динамикалық үрдіс және көріну деңгейі біртіндеп өсіп отырады.

Ресей ғалымдары Н.А. Аминов, А.А. Баранов, М.В. Борисова, Н.Е. Водопьянова, Н.В. Гришина, А.К. Маркова, Л.М. Митина, В.Е. Орел, А.А. Реан, А.А. Руковишников, Е.С. Старченкова, Т.В. Форманюк эмоциялық күйінуді кешенді түрде қарастыруды ұсынып, бірнеше зерттеу жұмыстарын жүргізді.

Қазіргі таңда В.В.Бойко, М.В.Борисова, В.Е.Орел және т.б күйіну синдромын физикалық, эмоциялық, ақыл-ойлық деформация деп анықтайды. Бұл синдром өзіне үш негізгі құрамды қамтиды: эмоциялық деформация, деперсонализация, кәсіби жетістіктердің редукциясы.

Эмоциялық күйіну дегеніміз адамның психикалық және психологиялық көңіл-күйіне әсер ететін жүріс-тұрыстық және психикалық уайымдардың кешенді жиынтығы. Эмоциялық күйіну синдромы – үздіксіз стресстің жұмыс барысында пайда болатын тұлғаралық қарымқатынасқа жауап реакциясы болып табылады. Соның салдарынан «кәсіби күйіну синдромы» пайда болған.

Стреске деген тұрақтылық немесе төзімділік терминібірнеше тұлғалық қасиеттердің жиынтығын қамтиды, яғни кәсіби іс-әрекет негізінде пайда болған эмоциялық, интеллектуалды, еріктік қысым түсуді қоршағандарына және өзінің денсаулығына еш зиянын тигізбей бастан кешіру болып табылады.

Эмоциялық күйіну тұлға мен жұмыс ісінің аралығындағы сәйкестіктің болмауы. Ол ең алдымен қызметкерге қойылатын ұсыныстар мен талаптардың оның мүмкіншіліктеріне сәйкес келмеуі. Басшылықтың оның тұлғасына деген аса жоғары талап қойуы. Егер қызметкер үшін басшының үкімі парыз болса, ал оны іске асыралмаудың өзі жұмыс сапасын төмендетуіне әкеп, соның салдарынан стресс пайда болады.

Кәсіби күйіну синдромынын құрайтын симптомдарды шартты түрде үш негізгі топқа бөлуге болады: психофизикалық, әлеуметтік-психологиялық және жүріс-тұрыстық.

Кәсіби күйінудің психофизикалық симптомына сонымен қатар, үнемі басылмайтын шаршау сезімінің болуы тек кешке ғана емес таңертеңде болуы (созылмалы шаршау симптомы);

-эмоциялық және физикалық азуды сезіну;

-қоршаған ортадағы өзгерістерді қабылдауының төмендеуі;

-жалпы астенизация (әлсіздік, белсенділігінің төмендеуі, горманалды және қанның биохимиялық көрсеткіштерінің нашарлауыц;

-жиі себепсіз бастың ауруы, асқазан ішек жолдарының бұзылысы;

-жылдам салмақтан арылу немес салмақты жылдам қосып алу;

-толық немесе жартылай ұйқысыздық;

-үнемі ұйқылы жағдайда жүруі, күндіз жұмыс барысында ұйқысының келуі;

-физикалық немесе эмоциялық қысымда демалысының бұзылуы ентігудің пайда

болуы;

-ішкі және сыртқы сенсорлы сезімталдығының төмендеуі: көру, есту, дәм, иіс сезу, тері сезімдері [7].

Стресстік проблемаларды ескере отырып Н.В. Самоукина «Кәсіби стрес - бұл кәсіби жұмысты орындаудағы кездесетін эмоциялық және экстремалды факторларды орындаудағы жұмыскердің шаршаған күйі» деп айтқан.

135

Н.В. Самоукина кәсіби стресстің негізгі түрлерін атап көрсеткен. Енді әр қайсысына жеке тоқталатын болсақ:

Ақпараттық стресс - бұл уақыттың қатал шенінде туындайды және жоғарғы жауапты ережелерде де қолданылады. Сонымен қатар ақпараттық стресс жағдайдың белгісіздігімен қатар жүреді.

Эмоциялық стресс - дәл немесе болжамдап айтылған қорқыныштан туындайды. Мысалы: орындалмаған жұмыс үшін кінә сезімі, әріптестерімен қарым-қатынаста т.б.

Келесі түрі комуникативті стрес - қатаң қарым-қатынас мәселелерімен байланысты. Ол өзін-өзі ұстай алмайтын жоғарғы кикілжіңмен байланысты, сонымен қатар бір нәрседен бас тарта алмау, манипулятивті әрекеттерден қорғана алмау.

Қателік жасаудан қорқудан туындайтын стрес - қателік қорқынышы екі жағдаймен байланысты 1. ші Жетістікке жету деген ішкі қатты талпыныс, 2. ші Қателік кеткен жағдайдағы кедергілер. Қорқыныш қателігі көбінесе адамның шығармашылық мүмкіндіктерін бекітеді. Сонымен қатар, адам көп нәрседен бас тарта бастайды. Нәтижесінде адам өмір сүруден қорқа бастайды.

Кәсіби стресстің бәсекелесе көп тараған түрі - бәсекелестік стрессі. Адам қоршаған ортада өзінің бәсекелесін көреді. «Өзін бәсекелестік жарысқа беретін адам, өз өмірімен өмір сүрмейді, жұмысын ниет-қалауымен таңдамайды, оның ақшасына қарап таңдайды, сонымен қатар оның айналасында өзіне керек адамдарға, достарына келгенде уақыт жоқ.

Қазіргі заманда стресстен қалай қашу, қалай құтылу туралы кеңестер көп айтылуда. Бірақ Сельенің айтуы бойынша стресстен қашпаған жөн. Стресстен толық құтылу бұл - өлім. Стресс жағымды және жағымсыз қобалжулар мен байланысты екенін білеміз [ 8].

Стресстің тұрақтылығына әсер ететін факторлар: стресс нәтижелері адамның жеке ерекшеліктерінен тұрады. Кейбір адамдар стресстік бұзуларына басқаларға қарағанда жақсы қарсы тұра алады. Неге? Біздің физикалық немесе психологиялық денсаулығымызға әсер ететін стресстің әсерін азайтатын бірнеше факторлар бар. Бұл факторларды қарастырудың өзі тағы бір мәселені тудырады, сондықтан бұл мәселе қызығушылығын жоғалтпайды деген ойдамыз.

Әдебиеттер

1.Безносов С.П. Профессиональная деформация личности / С.П. Безносов – СПб.:

Речь, 2004. – 272 с.

2.Пряжников Н.С. Психология труда / Н.С Пряжников, Е. Ю Пряжникова – М.: «Академия», 2009. – 480с.

3.Климов Е.А. Психология профессионала / Е.А Климов - М., Выш. школа 1996 - 142

с.

4.Панасюк, А.Ю. Профессиональная деформация / А.Ю Панасюк - М.: Юрид. Лит.

1992, - 386 с.

5.Толочек В.А. Современная психология труда / В.А Толочек – СПб.: Питер, 2010. –

432с.

6.Психологическое обеспечение профессиональной деятельности / Под ред. Никифорова Г.С. – СПб.: Мир, 1991. – 355 с.

7.Губачёв Ю.М. Эмоциональный стресс в условиях нормы и патологии человека / Ю.М Губачев., Б. Д. Карвасарский и другие – Л. – 2002.

8.Қалымбетова Э.К. Еңбек психологиясы / Э.К Қалымбетова – Алматы.: Қазақ университеті, 2008. – 158б.

136

A.T. Kamzanova

COMPUTER TECHNOLOGIES IN MODERN PSYCHOLOGICAL EXPERIMENT

Today, many computer applications allow simulating the psychological experiments. Unfortunately, well-known modern computer technologies in the western psychological science do not find their proper application in psychological studies conducted in the CIS countries, including Kazakhstan due to lack of financial support.

Computer technologies have become an integral part of the modern psychological experiment. Quality of such research depends on the availability of such advanced computer applications and equipment. Development of modern psychological concepts also depends on the availability of sufficiently reliable and valid experimental data that are only possible with modern technology.

Consider the basic, widely used, computer programs and applications in psychological studies.

1.SuperLab It is a computer application that allows creating experiments in psychological science [1]. After not complicated installation on PC, licensed application provides to design and conduct experimental research. In SuperLab includes features such as:

 sequencing experiment steps (instructions demonstration, include graphic images, audio and video files in experiment section, timing, possibility of creating an automated temporarily duration of experiment, control such variable as fatigue during long, etc.).;

 collect data about parameters of the experiment such as a reaction time on each stimulus, the number of errors, registration missed the target stimulus.

The program supports simultaneous conducting a psychological experiment with the psychophysiological equipment like EEG, electroretinography (ERG), functional magnetic resonance imaging (fMRI), as well as develop additional controllers, which allow replacing the computer keyboard by devices, which allow reducing physical fatigue of participant hands during test response on experimental stimuli.

Experimental studies of cognitive processes conduct in psychology by this program, for instance, in various complexity computer tasks such as driving simulations.

2.E-Prime. It is a licensed computer software application for creating and conducting psychological experiments with the same possibility of simultaneous fixation of physiological parameters, including microsaccades eye movements, which is measured using Eye Tracking Technology [2]. This software application contains the following applications:

 accuracy control subjects reaction time (in milliseconds);  E-studio - a good graphical interface for experiment design;

 E-run - accuracy in the representation of stimuli, synchronization, and data collection;  E-Merge- quickly and easily combines individual data group analysis;

 E-DataAid - data management: edit, analyze and export data;  E-Recovery- recovers lost data of experiments;

 Supports digital incentives format (MPEG, AVI, WMV, JPEG, PNG);  Function to copy objects between different experiments;

 Digital registration of verbal reactions on tests;

 Support demonstration incentives across multiple displays;  UNICODE support international fonts;

 Support new devices (joystick, etc.);  Improved interactive service.

this software is used in numerous psychological studies.

3.VR and Game Development. Virtual reality and the creation of computer games are PC

applications that allows to create the reality by different computer content in relation with other devices such as LCD monitors, forming a three-dimensional image, a multi-channel speaker system, manipulator (wheel with pedals, sighting a gun, gloves, modulating the temperature and vibration tactile sensations, projectors 3D-stereo etc). This program allows creating and carrying out

137

psychological experiments in the field of various types of addictions, phobias, training and coaching skills, etc. Computer games have numerous advantages in conducting psychological research, because they allow controlling variables such as motivation and emotional experiences of the subjects, facilitating entry into the experimental conditions, etc. There are computer games which are developed in order to rehabilitating people with various forms of psychological dependence, psychological problems, as well as compensation of neurological disorders:

formal logic games (chess, checkers, etc.);

casino games (poker, casino, etc.);

sports in order to develop and study of sensory-motor skills, concentration, attention test (tennis, billiards, football etc.)

games which develop emotional stability, persistence in achieving the goals, as well as the discharge of aggression and coping;

game in the form of persecution-avoidance, which contribute to the study of intuitive thinking, emotional and sensory perception, etc.

Annual conferences and exhibitions are devoted to current research in the field of virtual reality of psychological experimentation. For example, in 2005, M. Benayoun firstly developed giant interactive installation of virtual reality. There are three-dimensional displays, which "raised" the image of objects-stimuli, 3Dbooths, through which the test stimuli are given. Tokyo Institute of technology has developed Recorder device which allow reproducing a stimuli-odors and other psychological experiments.

This area of research is developing dynamically in the modern psychology, publishing scientific articles in particular in such a journal as a Journal of Virtual Research.

4. Computer Assessment of Memory and Cognitive Impairment (CAMCI)/ Computer

evaluation of memory and cognitive impairment. This is a computer program for studying cognitive processes. It is alllow assessing early stage deterioration of cognitive processes.

5.CogniPlus computer application, which widely use in psychological evaluation of professional competences and training cognitive processes such as attention, memory, in particular training even vasomotor coordination.

6.MoTrak computer application that allows get real-time data about angular rotation of the

participant’s head during the test of tracking visual stimuli or control the position of the head during an experimental study.

7. In order to improve the objectivity and clarity of experimental research in psychology developed the so-called Black Box Toolkit. The need of the device was determined by technical disturbances, which create a computer technology, for example:

demonstration of stimulus on monitor may be delayed due to the limited technical capabilities of the monitor;

a high probability of incorrect fixation data of reaction time in milliseconds, depending on the computer's memory, etc..

Black Box ToolKit allows synchronizing operation between the equipment, check the synchronization between the two stimuli, such as visual and hearing, thus ensuring the accuracy of the data in the psychological experiment.

This chapter provides basic computer applications and technological developments in the field of psychological experimentation. However, it should be noted that t various technology is developed in order to maximize the purity of the experimental conditions, reduce the impact of different kinds of artifacts on the experimental variables. Many companies specialize in the organization of psychological laboratories, for example, "turnkey" and others. Modern computer applications for the Tablet computers, smart phones also allow conducting global experimental research in psychology; an Internet connection provides the real-time mode and efficiency of the collection of psychological data.

The above trends suggest that the classical behaviorist stimulus-reactive formula continuing to define the methodology of modern experimental research, and influence on intensification of

138

development of computer technology in psychology. Thus, computer software is defining a new level of psychological research.

Literature

1.Access mode: www.superlab.com

2.Access mode www.pstnet.com

А.Т. Kamzanova

MODELING METHOD IN EXPERIMENTAL PSYCHOLOGY

Modern psychological science has significant changes in technology study of psychic reality. Nowadays, the simulation method has become quite popular in experimental research in psychological science. Consider the basic definitions:

Model is a composition of concepts. It is simple thought or symbolic image of some object or system of objects [1].

Psych modeling is a research method of psychological states, properties and processes by construction their models using data of consistent pattern of psych functioning.

Before considering the features of the modeling methods in psychological experiment, it is necessary to define the basic theoretical principles of the models that have been developed.

It is necessary to point out the fact that every model has its own characteristics, constraints and opportunities in the analysis of a research object. Five important features of the model were scientifically determined. Each of them defines the limitations of the model as a way of understanding the real objects:

Any model is subjective, as it creates by scientist as subject of knowledge;

The dual nature of the model is that the model on the one hand replaces the object of knowledge, and on the other hand becomes a means of knowledge;

Model opposed to the original object;

Model reflects the limited number of properties of the prototype object [2].

Modeling in psychology

There are many classifications of models define by:

1.Modeling tools: the ideal model and the material;

2.Model types: structural, functional and structural or functional;

3.Degree of completeness: complete and incomplete model;

4.Purpose of modeling: research models, training models and others.

Each of classifications of model are incompleteness because each model reflects only those aspects of the object, which distinguishes in the research process by a researcher. Definition of a particular model depends on goals, objectives of the study.

Modeling has basic stages, which determine a procedure of psychological experiment. Any simulation starts from a problematic situation, define necessity of using modeling method in the research. Then it is also necessary to define theoretical bases of model, its language, variables that will be include in the model, the way of data processed by statistical methods, interpret results, and include in the system of scientific knowledge [3].

The disadvantages of modeling method are:  Probabilistic nature of the received data;

139

 validity of the model depend on researcher’s assumptions.

Thus, the modeling method in psychological experiment provides many advantages in the study of psychic reality.

Modern trends in the development of technological tools in science have expanded the boundaries of understanding models in psychology and the possibility of its construction. Nowadays simulation of psychic reality exist in many sciences:

Psychology

Mathematics and engineering

Bionics

Cybernetics

Automation

Computer engineering

Computer science

Elementary particle physics

Quantum mechanics

Cosmology and others.

Different models of psychic reality are developed in psychological science.

Thus, psychological theories relate with verbal conceptual models, which verbally describe the various processes of mental activity, such as for example, volitional actions, stages of formation of the motor act, the description of mental processes and structure of personality etc. [4].

Regarding to modern computer technology there are a lot of computer software in modeling of psychological experiment.

Biological models of psychic reality become popular as a modeling method in psychology. Within the framework of biological modeling has created technical devices, so-called “bio-robots” with implanted elements of neural networks.

High-tech development contributes not only to the modernization of the modeling method in psychology, but also to interdisciplinary research mental models between psychological and natural science disciplines.

Thus, simulation method allows not only experimentally study human mental activity in modern psychology, testing scientific hypotheses about brain system, but also opens up great prospects for further strengthening the scientific foundations of psychology.

Literature

1.Psychological dictionary. Ed. Meshcheryakov B.G., Zinchenko V.P. – Moscow, 2003. -

672 p.

2.Lieberman Y.L., Metelkov V.P. Mathematical model of human-level mental reaction and its study // Successes of modern science. 2004. - № 11. - P. 10-14.

3.Wenger A.L. Mathematical modeling of emotional phenomena // Psychological Journal of

International University of Nature, Society and Man "Dubna". 2010. № 3. - Access mode: http://www.psyanima.ru

4.McClelland J.L. The Place of Modeling in Cognitive Science // Topics in Cognitive Science. 2009. - №1. - P.11-38.

140