40

отражают специфику нашей этнокультурной среды и ментальности. К большому сожалению, работ казахстанских авторов не так много, возможно, в силу сложности объекта исследования, либо не серьёзного отношения ученых к самой тематике, либо недостаточного внимания и поддержки со стороны государства. Казахстанская семейная психология как научное направление представляет мало исследованную область знаний, где практически любая тема не изучена совсем либоразработки только начаты. В целом, такая же картина, на наш взгляд, наблюдается и в других смежных науках РК, занимающихся проблемами семьи, - демографии, социологии, этнографии, экономике и др.

Возможно, такое положение дел в психологии связано с тем, что семья и брак стали предметом специального психологического исследования в советской и зарубежной психологии только с конца 1960-х годов ХХ века.

Внастоящее время психология семьи в российской психологической науке наблюдает свой расцвет: создаются научно-исследовательские институты, лаборатории, проводятся многочисленные научные исследования, открыты кафедры и специализации по семейной психологии в вузах, издано большое количество учебников и учебных пособий по психологии семьи, проводятся конференции по проблемам современной семьи, в вузах и школах преподается как учебная дисциплина.

Сегодня учебные курсы по семейной психологии, семейному психоконсультированию

ипсихотерапии читаются в ряде университетов стран СНГ: МГУ им. М.В. Ломоносова, Санкт-Петербургском государственном университете, Белорусском государственном педагогическом университете им. М. Танка, Ярославском гос. университете им. П.Г. Демидова и мн. др.

ВКазахстане психология семьи и брака как специальный учебный курс в вузах начинает преподаваться с начала 1990-х годов. Так, М.П. Кабакова разрабатывает и внедряет спецкурс «Психология семьи и брака» в учебный процесс для студентов отделения психологии сначала Карагандинского государственного университета им. Е.А. Букетова (1992), позже - Казахского национального университета им. аль-Фараби (1999).

За период с 1999 года по настоящее время курс по семейной психологии читался под разными названиями. Тем не менее, интерес студентов к проблемам брачно-семейных отношений остается неизменным. Популярностью среди студентов и преподавателей, ведущих занятия по семейной психологии, пользуются пособия и монография М.П. Кабаковой [1, 2, 3].

Что касается вопроса обеспечения учебного процесса учебниками и учебными пособиями для преподавания школьного курса по психологии семейной жизни (в казахских школах), а также постановки проблемы подготовки старшеклассников к будущей семейной жизни, большой вклад внес известный казахстанский ученый, педагог и психолог К.Б. Жарикбаев [4, 5].

Как было отмечено выше, в казахстанской психологической науке уже начаты и проводятся эмпирические и экспериментальные исследования, направленные на решение наиболее актуальных проблем современной семьи.

Среди первых работ, посвященных изучению разных аспектов семейного и супружеского взаимодействия, социализации в семье, можно назвать работы З.Ш. Каракуловой, З.М. Балгимбаевой, А.Ж. Давлетовой, К.А. Айдарбекова, М.П. Кабаковой, А.Б. Валиевой, С.К. Кудайбергеновой, Ж.К. Аксакаловой, Е.Г. Грищенко, Б.А. Амировой, Г.К. Сланбековой и др. Половина указанных исследователей – ученики профессора С.М. Джакупова, которые в своих работах преломили идеи ученого к рассмотрению проблем семьи, и соответственно, представили новые подходы к их решению. Считаем, что это важно знать преподавателям, ведущим курсы по семейной психологии.

Итак, анализ указанных выше работ с точки зрения системного подхода, согласно которого семья представляет собой самостоятельную психологическую систему, состоящую из основных подсистем: «супруг-супруга», «родители-дети», «сиблинги (дети)», тесно взаимосвязанных между собой, позволил выявить специфику каждого.

231

Так, в исследовании З.Ш. Каракуловой [6] была выявлена зависимость суицидального поведения личности от системы семейного воспитания как следствие невключенности или неадекватной включенности в жизнедеятельность семьи. Выявленная невключенность или неадекватная включенность личности суицидента, в основе которой лежат механизмы формирования и развития совместной и псевдосовместной деятельности, позволяет конкретизировать представления о целостности системы семейного воспитания. А особенности личностных образований, характеризующие суицидально направленную личность, имеют значение для более глубокого понимания роли семьи в процессе развития личности.

Вдиссертационной работе З.М. Балгимбаевой [7] показана роль семьи как психологической единицы этноса, детерминирующей психологические механизмы половой социализации детей и оказывающей существенное влияние на возникновение половых этнических предубеждений у детей. Впервые в результате исследования были выявлены этнические различия в содержании половых предубеждений на материале трех этносов: казахского, русского и уйгурского.

Висследовании А.Д. Давлетовой [8] изучены особенности ориентировки личности в психологическом пространстве родительской семьи, определяемые положением человека среди братьев и сестер (старший, средний, младший). Исследование проводилось на материале казахских семей, имевших не менее двух детей. Новизна работы состоит в том, что в ней впервые исследованы особенности ориентировки личности в психологическом пространстве казахской родительской семьи, проанализированы причины их возникновения.

Наряду с этим выявлены отличия в личностных характеристиках детей, занимающих разное положение в родительской семье.

На выявление зависимости развития диалогической структуры самосознания у подростков от особенностей организации и функционирования семейной системы, в которую они включены, направлена работа К.А. Айдарбекова [9]. Выявлено, что основным источником развития диалогической структуры самосознания у подростков является ведущая совместная деятельность в семье, направленная на сохранение, развитие и трансляцию подрастающему поколению внутрисемейных ценностей и координируемая на основе установленных в семье стандартов коммуникативного и эмоционального взаимодействия между членами семьи.

Проведенное М.П. Кабаковой [10, 11] исследование было направлено на выявление факторов и механизмов стабилизации супружеских отношений в процессе совместной жизнедеятельности. Идея стабилизации родилась после изучения ею психологических причин и мотивов разводов, которые с каждым годом стали расти. Впервые семья рассматривалась как совокупный субъект совместной жизнедеятельности индивидов, включенных в нее. Выявлено, что стабилизация супружеских отношений является условием

ирезультатом совместной жизнедеятельности супругов, в основе которой лежат механизмы процесса формирования общего фонда смысловых образований и присвоения его каждым членом семьи. Показателем сформированности общего фонда смысловых образований и присвоения его каждым из партнеров выступает степень согласованности семейных ценностей, установок, представлений, ожиданий супругов. Сделан вывод, что совместная жизнедеятельность выступает основным системообразующим фактором в системе «семья».

Вработе А.Б. Валиевой [12] изучаются особенности эмоционального состояния, сфера ценностных ориентаций разведенных женщин и выбор ими в постразводный период стратегий поведения. Результаты исследования обогащают характеристику поведения личности в ситуации развода в современных условиях жизнедеятельности.

На выявление типов родительского отношения в семьях, имеющих детей с психической патологией, направлены исследования С.К. Кудайбергеновой [13]. Большое внимание в них уделяется содержанию психологической работы с родителями, имеющих детей с психическими нарушениями.

232

Вдиссертационном исследовании Ж.К. Аксакаловой [14] представлены результаты экспериментального исследования о влиянии психологического тренинга как одного из факторов формирования и развития представлений о ценностях брака и семейной жизни у подростков. В центре внимания автора, безусловно, одна из актуальных проблем современной психологии – укрепление и повышение статуса института семьи посредством подготовки молодежи к будущей семейной жизни. Значимость исследования данной проблемы определяется новыми потребностями и социальными запросами общества в обеспечении психологически здоровой и социально благополучной семьи, морально и нравственно зрелой личности гражданина Республики Казахстан и его будущего поколения.

Вработе Е.Г. Грищенко [15] изучены социально-психологические особенности детскородительских отношенийв семейных системах казахов и русских в условиях единого поликультурного пространства. Работа по актуальной и мало изученной проблеме, выполнена в сравнительном аспекте.

Вчисле не многих работ на казахском языке следует отметить монографию Б.А. Амировой «Психология семьи казахов: теория и практика» [16], в которой представлены особенности взаимоотношений в казахской семье, вопросы воспитания и социализации детей. В качестве практического аспекта исследования представлены авторские разработки и модификации известных психологических методик.

Вэтнопсихологическом ключе также проведены исследования М.П. Кабаковой [17, 18, 19], которая изучала особенности казахской семьи на примере городских и сельских семей, семей военнослужащих и репатриантов (оралманов), а также представления казахской молодежи о брачно-семейных отношениях. Под руководством М.П. Кабаковой проведены исследования модели будущей семьи и семейных отношений у воспитанников детского дома, а также психологической подготовки молодежи к брачно-семейным отношениямв рамках дипломных работ.

Особо хотелось бы отметить одно из последних исследований в РК, выполненных в рамках диссертационной работы нового формата (PhD) Г.К. Сланбековой [20], о роли социально-психологических факторов в совладании с психологической травмой в ситуации развода. Актуальность данной темы продиктована потребностью в научном исследовании проблем разведенных, поскольку наименее изученным аспектом остаётся жизнь после развода. По результатам исследования сделаны следующие выводы:

1) Рассмотрение проблемы совладания с психологической травмой в ситуации развода

спозиций системно-деятельностного подхода является наиболее эффективным. Это позволило предложить концептуальную схему анализа ситуации развода и выявить социально-психологические факторы, влияющие на процесс совладания с психологической травмой в ситуации развода. Данную схему можно представить следующим образом: целостность семьи как социально-психологической системы обеспечивается формированием общего фонда информации (ОФИ) и общего фонда смысловых образований (ОФСО) в процессе общения и совместной жизнедеятельности супругов. В результате разрушения семейной системы прекращается совместная жизнедеятельность супругов, т.е. прекращается взаимодействие и общение супругов во всех сферах семейной жизни. На место совместной жизнедеятельности приходит псевдо-совместная и/или индивидуальная деятельность. Вследствие распада супружеских отношений возникает дефицит общения у каждого из супругов, требующий замещения и/или восполнения функций бывшего супруга/партнера в процессе взаимодействия и диалога. Проведенное экспериментальное изучение роли субъект-субъектного «замещающего» общения со значимым другим позволило рассматривать его в качестве условия успешного совладания с психологической травмой в ситуации развода. Психологическая помощь разведенным и разводящимся строилась на принципах «замещающего общения».

2. Успешность постразводного совладания с психологической травмой в ситуации развода сопряжена с социально-психологическими характеристиками разведенных. В частности, мужчины по сравнению с женщинами более адаптивны; чем больше стаж

233

семейной жизни, тем сложнее происходит адаптация к ситуации развода; чем старше по возрасту разведенный супруг, тем больше у него трудностей в физической и эмоциональной сфере; чем больше времени прошло с момента развода, тем более выражены негативные переживания; чем выше уровень нейротизма у разведенного, тем он менее адаптивен в ситуации развода; чем больше разведенный использует проблемно-фокусированный копинг, тем успешней протекает его постразводная адаптация.

Таким образом, на основе полученных данных были предложны практические рекомендации семейным и практическим психологам, а также разводящимся и разведённым супругам.

Среди казахстанских социологов проблемами семьи долгие годы занимается профессор З.Ж. Жаназарова [21]. В ее работах семья представлена как социальный институт, от благополучия которого зависит развитие всего общества. В числе известных казахстанских историков-этнологов можно назвать профессора А.Б. Калыша [22, 23, 24], который занимается изучением особенностей брачно-семейных отношений в разных регионах страны, проблемами конфликтов и разводов.

Анализ проведенных исследований показывает, что современная казахстанская психологическая наука стоит на пороге развития экспериментального этнопсихологического направления в области психологии семьи. Несмотря на начатые исследования, предметная область психологии семьи и брака представляет собой «невспаханную целину» и требует системного подхода к анализу и осмыслению современных проблем семьи.

Среди перспективных направлений исследования можно назвать психологию казахской семьи, полиэтнической казахстанской семьи, феномены материнства и отцовства, психологию этнического семейного воспитания и социализации, экологически благополучной среды, гендерных ролей в современной семье, перинатальную психологию, психологию родительства и межпоколенческих отношений: прародители-родители-дети, психологические механизмы и особенности формирования этнической и гендерной идентичности в семье, кросс-культурное исследование брачно-семейных отношений казахов и других этносов и многое другое.

Таким образом, можно сделать вывод, что при планировании, подготовке и проведении занятий по курсу «Психология семьи» необходимо знать и опираться на труды казахстанских психологов, а также активизировать научно-исследовательскую работу студентов, магистрантов по изучению разных аспектов брачно-семейных отношений.

Литература

1.Кабакова М.П. Психология семьи и брака: учебное пособие. – Алматы: Қазақуниверситетi, 2014 г. – 211 с.

2.Практическая психология. Сборник кейсов: Уч.-метод. пособие под общ. ред. М.П. Кабаковой. – Алматы: Қазақуниверситетi, 2014. – 114 с.

3.Кабакова М.П. Психологические аспекты стабилизации супружеских отношений: монография. Алматы: Қазақуниверситетi, 2015. – 190 с.

4.Жарикбаев К.Б. Этика и психология. Хрестоматия. Для учащихся средней школы. – Алматы: Атамура, 1996. – 224 с. (на каз. яз.).

5.Жарикбаев К.Б., Чистов В.В. Этика и психология: Учебное пособие для учащихся 10-х классов. – Алматы: Рауан, 1997. – 128с.

6.Каракулова З.Ш. Исследование зависимости суицидального поведения личности от системы семейного воспитания: Автореф. дис. … канд. психол. наук. - Алматы, 1999. - 30 с.

7.Балгимбаева З.М. Роль семьи в возникновении половых этнических предубеждений

удетей: Автореф. дис. … канд. психол. наук. - Алматы, 2001. - 30с.

8.Давлетова А.Д. Ориентировка личности в психологическом пространстве родительской семьи (на материале исследования казахской семьи): Автореф. дис. … канд. психол. наук. - М., 2003. - 24 с.

234

9.Айдарбеков К.А. Развитие диалогической структуры самосознания у подростков в системе внутрисемейных взаимодействий: Автореф. дис. … канд. психол. наук. - Алматы,

2004. -30 с.

10.Кабакова М.П. Психологические факторы стабилизации супружеских отношений в процессе совместной жизнедеятельности: Автореф. дис. … канд. психол. наук. - Алматы,

2004. - 24 с.

11.Кабакова М.П. Исследование психологических особенностей распада супружеских отношений // Вестник КазНУ. Серия психологии и социологии. -2004. - № 2 (13). - С.30-38.

12.Валиева А.Б. Психологическая адаптация разведенных женщин в постразводный период: Автореф. дис. … канд. психол. наук. - Алматы, 2005. - 24 с.

13.Кудайбергенова С.К. Исследование родительского отношения к детям с ограниченными психическими возможностями: Автореф. дис. ... канд. психол. наук. - Алматы, 2009. - 23 с.

14.Аксакалова Ж.К. Психологический тренинг как фактор развития ценности семьи у подростков: Автореф. дис. ... канд. психол. наук. – Ташкент, 2008. – 19с.

15.Грищенко Е.Г. Социально-психологические особенности детско-родительских отношений в семейных системах казахов и русских в условиях единого поликультурного пространства. Диссер. канд. психол. наук. – М., 2011. – 185 с.

16.Амирова Б.А. Психология семьи казахов: теория и практика. Караганда, 2014.-135с.

17.Кабакова М.П. Социально-психологические особенности семьи оралманов //Ұлт тағылымы. Достояние нации. № 3. – Алматы, 2010. - 330 с. – С.255-261.

18.Кабакова М.П.Семья военнослужащего как объект психологического исследования// Вестник КазНУ. Серия психологии и социологии. - № 3 (34). – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – С. 8-14.

19.Кабакова М.П.Социально-психологический анализ структуры и системы отношений в казахской семье // Известия НАН РК. Серия общественных наук. № 4. – Алматы, 2010. – С. 77-80.

20.Сланбекова Г.К., Кабакова М.П.Особенности психологической помощи в ситуации развода //«PSIXOLOGIYA». Научный журнал. - Бухара, 2016. - № 1. – С. 129-134

21.Жаназарова З.Ж. Социологические основы исследования проблем современной казахстанской семьи: Автореф. дис. … докт. социолог. наук. - Алматы, 2004. - 48 с.

22.Калыш А.Б. Семья и брак в современном Казахстане: Монография. – Алматы: Арыс, 2013. – 472 с.

23.Калыш А.Б.Внутрисемейные конфликты и разводы в современном Казахстане. – Алматы: Арыс, 2013. – 160 с.

24.Проблемы устойчивости иконфликтности браков в Южном Казахстане: Монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2016. – 160 с.

Ш.Т. Тұрдалиева, М.А. Мырқасымова, М. Касымова

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Оқушылардың шығармашылық потенциалын дамыту мәселесінің өзектілігінің артуы мектептегі оқу-тәрбие процесіне жаңаша тұрғыда қарап, оны оқушының білім, білік, дағдыны меңгеру ғана емес, танымдық-шығармашылық іс-әрекет және интеллектуалдық, шығармашылық процесс ретінде қарастыруды міндеттейді.

235

Адамның тұлғалық қалыптасуы мен қоғамның өзгерістеріне сай әлеуметтенуі ең алдымен оның шығармашылық қабілеттерінің дамуымен байланысты. Жалпы шығармашылық қабілет ғылымдардың бағытына байланысты әр түрлі анықтамалармен сипатталған. Философиялық көзқарастар бойынша, шығармашылық – бұл жаңаны табу. Ал педагогтардың пікірінше, тұлғаның шығармашылық қабілеттерін ерте жастан шығармашылық іс-әрекетке бағыттау арқылы дамыту. Шығармашылықтың психологиялық механизмін психологтар зерттеулерінің негізінде, шығармашылық потенциал барлық адамда бар, тек оны дамыту қажеттігі анықталған. Тұлғаның шығармашылық потенциалы, белгілі психология ғылымдарының докторы, профессор С.М.Жақыповтың пікірінше, мағыналы білім мен қабілеттің біртұтастығы ретінде түсіндіріледі, бірлескен іс–әрекеттің бастапқы формасының талаптарына жатады, индивид қосылып, оны индивидуалды іс–әрекетке өңдеп жалғастырады, осының нәтижесінде бірлескен іс–әрекеттің жаңа түрлері дамиды. Сонымен, шығармашылық – жаңа құндылықтарға бағытталған психикалық процестер жиынтығы, немесе балалар ойынын ауыстыру мен жалғастыру. Ал іс–әрекет, жаңа материалдық және рухани құндылықтарды жасау нәтижесі.

Шығармашылық барлық адамда болуға тиісті сапа. Алайда, біздің өмірімізде әр адамның жаңалық ашуы сирек кездесетін жағдай. Неге? Американдық ғалым Н.Роджерстің әр адам бала кезінен бастап «Сен мынаны дұрыс жасамадың!», «Бұл қате!», «Олай емес!»деген сынау сөздерді көп естиді. Кейде тіпті жаза да қолданып жатады. Адамдардың өз бойында ғы, «ол менің ісім емес» деген сенімсіздік осыдан басталады екен. Осы пікір саналы адамның баршасына ой саларлықтай.

Ғалымдардың шығармашылық әлеуетін дамыту жөніндегі көзқарастары ортақ бір арнаға тоғыспайды: біреулері шығармашылық қабілеттілікті – жеке тұлғаның психологиялық сипаты деп түсіндірсе, екіншілері – оны жеке тұлғаның танымдық қабілеті; үшіншілері – адамның интеллектуалдық табиғаты т.б. ретінде сипаттайды, зерттеулердегі ортақ идея – жеке тұлғаның шығармашылық әлеуетін дамыту біртұтас педагогикалық процесте жүзеге асыруда, яғни оқушы дара мүмкіндіктеріне сай оқу-тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастырғанда мүмкін болады.

Ғылыми әдебиеттерді, әлемдік озат тәжірибелер көрсетіп отырғандай, қабілетті балалармен жұмыс формаларын іріктеуде бірнеше бағыттар қалыптасқан: дәстүрлі оқыту жағдайында, жалпы орта білім беретін мектептерде оқушы әлеуетін дамыту; мектептерде арнайы қабілетті балаларға арналған сыныптар және қабілетті балаларға арналған мектептер ұйымдастыру. Қазіргі мектеп бағдарламаларында қабілетті балалардың шығармашылық мүмкіндіктері мен қабілеттерін, сонымен қатар маңызыдысы шығармашылық әлеуетін дамытуға көңіл бөлінуде. Сондай-ақ оқушы шығармшылығын дамытуда өз еркімен пәндік сабақтарды таңдау, бейіндік сыныптар т.б.ұйымдастыру орын алуда.

Міржақып Дулатов қазақ арасында көбіне көзге түспей, түссе де еленбей жүрген ғылым-білімге, өнерге зерек, қабілетті балаларды оқытып тәрбиелеудің мәні жайында сөз ете келіп, қабілеттіліктің кейбір психологиялық астарына үңіледі. М.Дулатов: «Туысында қанша зеректік болса да - ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді. Кімде-кім өзінің табиғатында не нәрсеге шеберлік барлығын сезіп, өз жолына түссе ғана, көзге айнытпай сала білсе, жақсы жазушы да адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай көрсете біледі, оқығанда - көріп тұрғандай боласың...».

Шәкәрім Құдайбердиев те «Насихат» атты өлеңінде өмірдің тұтқасы өнер мен білімде, өнерлі озады, білімді ғаламды билейді, ғылым - таусылмас кен, оны жас күніңде үйрен деп насихаттайды.

Жүсіпбек Аймауытовтың пікірінше, адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен, қабілеттерімен келеді. Ал баланың бойындағы туа біткен қасиеттерді дамытатын оқыту мен тәрбие. «Неғұрлым баланың қабілеті мен талантын дамытуға көңіл бөлінсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туады. Бала бойындағы ерекше қасиеттерді, оған жақын жасы үлкендер жігерін ескеру қажет. Сонымен қатар Ж. Аймауытовтың ойынша, әрбір адамның

236

белгілі бір мамандыққа деген туа біткен бейімділігі бар, сондықтан адам өзінің табиғатына тән қызметпен айналысқаны тиімді болады.

Қазіргі таңда ғылым мен техниканың қарқынды даму кезеңінде оқушының бос уақытын тиімді ұйымдастыру, оның бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасуына дұрыс бағыт беріп отыру мен мамандыққа бағдарлау жұмыстары отбасы мен мектептің ортақ ісі болып отыр. Өйткені өскелең ұрпақтың интернетке тәуелділік, компьютер ауруына шалдығуы, агрессивті мінез-құлықтың көріністері т.б. денсаулығы мен психикалық күйіне жағымсыз әсер ететін жағдайлардың алдын алу мен жоюдың бірден бір шешімі. Оқушының жеке даралық қабілеттерінің жан-жақты дамуы мен толыққанды тұлға болып өсуі тек қана оның оқу әрекетімен шектелмейді. Ол арнайы танымдық-шығармашылық бағыттағы қосымша білім беру жұмысы арқылы ұйымдастырылған үйірмелер мен курстар, психологиялық көмек көрсету жұмыстары, тәрбиелік іс-шаралар мен қоғамға пайдалы еңбегі.

Шығармашылық - өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін, жаңа нәтиже алуға мүмкіндік жасайтын жеке тұлғаның бойындағы қабілеттіліктің, білім мен біліктілікті, мотивтің болуы.

Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың танымдық қабілеті мен белсенділіктерін, қызығушылығын арттыра түсу үшін, шығармашылық потенциалын сабақта және сабақтан тыс уақытта дамытуда әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады. Олар:

-Оқушыға өзіндік бағасының жоғарлауына ықпал ететін жағдай жасау, жетістікке жету мотивациясын қалыптастыру, өзінің күші мен қабілетіне сенімділігін арттыру;

-Оқу-тәрбие үдерісінде жағымдық психологиялық ахуал орнату;

-Қызығушылық танытқан іс-әрекеті мен берілетін тапсырманы шама-шарқысына және мазмұнына қарай топтастыру;

-Жеке шығармашылық іс-әрекетінің есебін жасай алуға үйрету (портфолио, жетістік портфелі);

-Сыни ойлау мен логикалық ойлауын дамытатын тапсырмаларды түрлендіру бағытындағы жұмыс (ситуациядан шыға алу қабілеті, креативтілік, ұшқырлық);

-Қоғам өзгерістеріне бейімделуге дайындау, дұрыс әлеуметтенуге үйрету.

-Шығармашыл адамдарда кeздeсeтін eрeкшeліктeр: толық ойлау, тeрeң білім, әртүрлі қабілeт, дағды мeн іскeрлігі, мінeз құлығы, қоршаған ортаға дeгeн көзқарасының пәктігі.

Жалпы айтқанда, қабілетті балалардың жеке тұлғалық, психологиялық ерекшеліктері төмендегідей болып келеді:

-есте сақтау қабілетінің жоғарылығы;

-тұрақты зейін;

-ерекше байқағыштық қасиеті;

-фантазиясының басым болуы;

-өзін ұстау тәртібі мен ойлаудың дербестілігі;

-күрделі тапсырманы қызыға орындаушылығы;

-дамыған шыншылдық сезімі;

-алдын-ала көре білу;

-әзіл - оспақты түсіне білу және т.б.

Диагностикалық қорытындысы бақылау қорытындысымен салыстырылып, оқушының жеке басы даму процесі туралы қорытынды мінездеме жасалады.

1.Оқушының өмірлік бағыты (қоғамдық, топтық, іскерлік, эгоистік, анықталмаған).

2.Оқу түрткісі (жетістікке ұмтылушылығы, сәтсіздіктен қашу, танымдық, өзін көрсету, жеке аралық қатынас).

3.Оқушының жеке психологиялық ерекшеліктері.

4.Психологиялық күйі.

5.Интеллектуалды даму деңгейі.

6.Жекелеген арнайы бейімділіктері.

237

Бұл мәселелерді шешудің ең негізгі амалы – мазмұн көлемін кеңейту, пәндер бойынша оқыту мазмұнын ұйымдастырудың тәсілі ретінде «тақырыптық тараулардың» орнына күрделірек мазмұнды тақырыптарға ауысу. Мысалы, «Өсімдіктер» мен «Жануарлар» тақырыптарының орнына «Өсімдіктер мен жануарлар әлемінің жоғалуы» т.б. алмастыруға болады. Осындай қысқа мазмұнды тақырыптардың ауыстырылуы қабілетті балалардың ауқымды мәселелерге, абстрактылы идеялар мен теорияларға деген қызығушылығын тудырады. Осы жағдай ғана динозаврлар, т.б. жануарлар, өсімдіктер туралы кеңірек мағлұмат алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге балаларға қоршаған ортаны сақтап қалуға әсер ететін климаттық өзгерістерді оқып үйренудің де маңызы зор. Осы әдіс негізінде бала өзінің қызығатын тақырыбын таба алады.

Мектеп оқушыларымен жүргізілетін жұмыс оларды қызықтыратындай, жүйелі, білімнің қажеттілігі мен өмірлік бағдарға сәйкес үйлесімді жүргізілуі, оның дербес ерекшелігін ескеру, шығармашылыққа баулу, танымдық түйсігін жетілдіруде оның мотивтік амал-тәсілдерін аша түсу негізгі фактор болып табылады.

Оқушылардың шығармашылық потенциалын дамытуға психологиялық қолдау көрсету жұмысынан кейінгі күтілетін нәтиже:

-Оқушы кез келген өзекті мәселелердің шешімін табуға деген құлшынысы арттырылды

-шығармашылық іс-әрекетке танымдық ынтасы қалыптасады;

-шығармашылық іс-әрекеттің тұлғалық-құндылық мәнін түсінетін деңгейге жетедіі;

-шығармашылық іс-әрекеттің әдістері мен тәсілдерін меңгере біледі;

-жаңаны табуда танымдық біліктіліктері қалыптасады;

-ұжымдық шығармашылық жұмыстарға талаптануы және білімдерін қажетті жағдайда өзара ықпалдастық сипатына сай, практикалық тұрғыда сабақтастыра алады;

-оқушы шығармашылық іс-әрекетке, ізденімпаздыққа талдау жасай біледі;

-жеке іс-әрекетін ұйымдастырушылық тұрғыда өз бетімен сараптай алады;

-жоғары танымдық қызығушылық негізінде шығармашылық бағыттылығының тұрақталуы қалыптасады;

-оқушы өз іс-әрекетін объективті бағалауды, кемшіліктерін жоюға жауапкершілікпен қарауды үйренеді;

-өзін-өзі дамытуда рефлексиялық бағытты таңдауда, жеке тұлғалық құндылықтарды саналы түрде түсіне алатын деңгейге жете біледі;

-педагогтар әрбір оқушының даралық және қабілетіне қарай ықпа ете бастайды;

-ата-аналардың баласы туралы мәліметтері кеңейді және көзқарасы өзгереді.

начальной школе. – М.: Совершенство, 1998. – 352 с.

7. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ халқының тәлім-тәрбие тарихынан. – Алматы: Қітап, 1992. –

196б.

9.Матюшкин А.М. Развитие творческой активности школьников. - М: Педагогика,

1991. - 155 с.

238

А.А. Лиясова, А.М. Болтаева

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДАҒЫ КӘСІБИ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНЕ КРЕДИТТІК ТЕХНОЛОГИЯ ЖҮЙЕСІНІҢ ЕНГІЗІЛУ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Қазақстан Республикасының әлемдік білім беру жүйесіне ену үдерісі 2003 жылдан бастап еліміздің оқу орындарында және магистратурасында кредиттік оқыту технологиясын ендіруден басталды. Бұл әлемдік және отандық білім беру тәжірибесінің ықпалдасуы ғана емес, олардың өзара толығу үдерісі де болып табылады. Осы үдерістің алдындағы Қазақстанның «Еуропа аймағындағы жоғары білімге қатысты біліктіліктерді тану туралы» Лиссабон Конвенциясына және «Жоғары білімнің еуропалық аймағы туралы» Болон декларациясына қосылуы, «Еуропа аймағындағы жоғары білімге қатысты біліктілікті тану туралы» Конвенцияны ратификациялау туралы Заңы кредиттік оқыту технологиясының ендірілуіне жол ашты. [1]. Қазақстанның Лиссабон Конвенциясына қол қоюы елімізді халықаралық бағдарламалар мен келісімдердің мүшесі етті. Болон процесіне қосылу еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер жасауға әкелді. Бұл заң арқылы қазақстандық білім берудің жаңа мүмкіндіктері ашылды:

адамдарға өздері қалаған жерде білім алу мүмкіндігін беру; кез келген ұлттық білім беру жүйесімен сәйкес келуі;

жоғары білім берудің формалары мен бағдарламаларының барлық түрлерінде қолдануы (күндізгі, кешкі, қашықтықтан оқыту, сырттай);

халықаралық сынақ ауысымын жасау мүмкіндігі; дипломдардың жалпыевропалық дипломдарға сәйкес келуі .

«Кредит» ұғымын алғаш рет 1869 жылы Гарвард университетінің Президенті, америкалық білім беру саласының белгілі қайраткері Чарльз Элиот енгізген.

Кредит ұғымының этимологиялық мәні латын тілінде (credere-верить) сенім көрсетемін дегенді білдіреді. Оқу процесінде кредит ұғымы студентке білімді, яғни оқу материалын өз бетімен ізденушілік әрекет арқылы меңгеруге сенім көрсету болып табылады. Кейбір еңбектерде кредит ұғымы несие деп те айтылып жүр.

Кредит ( сredit, сredit-hour) – оқушының оқу жұмысы көлемінің өлшем бірлігі. Ол оқу еңбегі көлемінің қолайлы, икемді, өзгермелі өлшемі.

Сонымен, оқытудың кредиттік технологиясы бойынша студент игеретін білім ауқымы кредит түрінде есептеледі.

Енді кредиттік технология деген не, оның негізгі қағидалары мен ерекшеліктері қандай деген мәселеге тоқталатын болсақ, ол мынадай басты педагогикалық-психологиялық қағидаларға негізделеді:

-икемділігі, яғни біріншіден, берілген оқу кезеңінің әр семестрінде игеруге қажет пәндерді студент өз таңдауы бойынша алуына ерікті; екіншіден, студент оқу кестесін өзіне ыңғайлы жүйемен жасауға құқылы;

-еркіндігі, мұнда біріншіден, студент дәрісханалық сабақ, жеке жұмыс пен өзіндік жұмыстың өзара тиімді арақатынасын анықтап, оқудың дербес түрін таңдап алуына мүмкіндігі бар; екіншіден, студент пән оқытушысын өзі таңдауға құқылы;

-оқу белсенділігі, біріншіден, студент білімді өз бетінше игеріп, жеке тұлға ретінде әлеуетін дамытуға, шығармашылық іс-әрекетке машықтанады; екіншіден, өмірдің нақтылы бір жағдайында білімін тиімді пайдаланып, ұтымды шешім қабылдау дағдысын қалыптастырады. [2].

Сонымен оқытудың кредиттік технологиясы дегеніміз – оқу пәндерін, оларды игеру тәртібін студент еркін таңдай отырып, білімді ізденушілікпен игеруіне, одан әрі жетілдіруіне мүмкіндік алатын оқыту жүйесі.

239

Оқытудың кредиттік технологиясының басты ерекшелігі мынада:

- «жалпыға ортақ білім» парадигмасынан «жеке тұлғаға арналған білім» парадигмасына қадам жасауында;

-студенттердің өзіндік жеке білім алу траекториясын таңдау еркіндігін жетілдіруінде;

-қажетті білімді, іскерлік, дағдыны өз бетімен игере алатын шығармашыл, өзін-өзі басқара алатын жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталуында.

Кредит ұғымының этимологиялық мәні латын тілінде (credere-верить) сенім көрсетемін дегенді білдіреді. Оқу процесінде кредит ұғымы студентке білімді, яғни оқу материалын өз бетімен ізденушілік әрекет арқылы меңгеруге сенім көрсету болып табылады. Кейбір еңбектерде кредит ұғымы несие деп те айтылып жүр.

Болон үдерісінің мазмұны төмендегідей мақсаттардан тұрады:

жаппай қабылданатын және салыстыруға келетін ғылыми дәрежелер жүйесін бекіту; айқын, ашық, салыстыруға келетін, дипломдарға қосымшалар (бітірушілердің еңбекке

орналасуын қамтамасыз ету жоғары білім беру жүйесінің бәсекелестігін арттыру үшін) берілетін дәрежелердің жүйесін қолдану;

жоғары білім беру жүйесінің екі сатылы: базалық және дипломнан кейінгі жүйесін ендіру; бірінші сатыны аяқтаған соң алатын дәреже еуропаның еңбек рыногінде біліктіліктің жеткілікті деңгейі болып танылады;

студенттердің икемділігін арттыру құралы ретінде ECTS-тің аналогы болып табылатын кредиттер жүйесін қабылдау. Қабылдайтын оқу орны таныған жағдайда кредиттер жоғары білімнің барлық сатысында (үздіксіз білімді қоса) әрекет етеді;

икемділікті ынталандыру және студенттер мен оқытушылардың, зерттеушілер мен білім беру менеджерлерінің еркін ауысуына психологиялық жағдай жасау;

салыстыруға келетін өлшемдер мен әдіснамаларды жасау мақсатында сапаны қамтамасыз ету (бақылау) саласында еуропалық ынтымақтастықты дамыту;

ЖОО басқаруда студенттердің рөлін арттыру, оқыту сапасын бақылауға студенттерді қатыстыру;

жоғары білімді, әсіресе, білім беру бағдарламаларын жобалау, ғылыми зерттеулер сияқты және т.б. салаларда еуропалық өлшеуді күшейту;

әлеуметтік ынтымақтастықты арттыру және ЖОО-ның оны күшейтуге жауаптылығы; ғылым мен білім берудің ықпалдасуын күшейту; Еуропаның әлемге ашықтығы, өмір бойы оқу мәселесіне көңіл бөлудің артуы.

Олай болса, Болон үдерісінің мақсаты – бітірушілердің еңбекке орналасу қабілеттілігін арттыру, азаматтардың икемділігін және еуропалық жоғары мектептің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін 2010 жылға дейін еуропалық білім беру кеңістігін құру болып табылады. Болон процесіне қатысушылар (1999 жылы 29 ел, 2003 жылдан бастап 40 ел) өз жоғары білім жүйелерін бірыңғай жалпыеуропалық стандартқа келтіруге міндеттеме алды. Білім беру саласының мамандары мен зерттеушілері бұл жобаға әртүрлі тұрғыдан қарайды: бірі толық жақтаса, енді бірі қарсы. Оның бір кемшілігі ретінде бүкіл білім беру жүйесін емес, тек жоғары білім жүйесін реформалауды ұсынатынын атайды. Жақтаушылар оның жақсы жақтары ретінде білім берудің бірыңғайлы болуын, бүкіл Еуропада танылатын білім туралы бірыңғай құжаттың болуын, студенттер мен оқытушылардың басқа ел және оқу орнына ауысуына мүмкіндік берілуі деп анықтаса, қарсылары өз білім жүйелерінің негіздерінен айрылып қаламыз деп қауіптенеді. Зерттеушілер Болон жобасындағы икемділік білімділер мен мамандардың басқа елге кетуіне жол ашуы мүмкін екендігін теріске шығармайды [3].

Болон декларациясының негізгі міндеттерінде айтылған мақсаттарға жету үшін оның тетіктері ретінде кредиттік жүйеге, еуропалық сынақ ауыстыру жүйесіне (ECTS) және жалпыеуропалық дипломдардың қосымшасына ерекше мән беріледі. Бұл тетіктердің ұлттық және халықаралық деңгейлерде ендірілуі мен қолданылуы ашық жалпыеуропалық білім беру кеңістігін қалыптастырудың тиімді тәсілі болып табылады. Жоғары кәсіптік білім беру әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде білім берудің бағдарламаларын игеруді бағалаудың кредиттік жүйесін қолдануға негізделген.

240