Шин җирһлин үүдн секгдв.
Өндр бор цомгуд, өргн Иҗлин нүр—герт өңгән үзҗ, өрүн үд угтҗ дүңгәлднә. Ора деегүрнь өрүн болһн өткн будн үмсҗ халһрна. Эн өргн көк цомгин өрчднь дарчксн тииз болад Шарту (Саратов) балһсн олн зүсәр солңһтрҗ уняртв. У сарул уульнцснь ора деегүрн торһн гөлм мет сараглулҗ татсн суңһуд дораһур җиңнсн шар цоохр трамвай, машид җиңгр-җиңгр — гиҗ сольвлдна.
Бата, Кольчи хойр дааһн мөрн эргҗ ирш уга аһута олн давхр герүр ирцхәв. Корпус болһнинь хашалҗ тәрсн олн зүсн цецгәс — «Хамаһас ирләт?» гисн бәәдлтә хамрар үнрән орулҗ геклдҗ каңкнна. Шалв ноһан зааһур цорһ кеҗ матилһсн төмр турвасар киитн булгин усн шор-шор— гиҗ турглна. Гер кедү давхр: кедү хоратань медгдхш. Шилләд, ширдәд, ө6глсн шанаснь, шар нарна төлә халхлҗ сүүдрән тусхаҗ өңгәлднә.
Яһсн сәәхн кецв! Яһад иигҗ сиилүлсмб? Күүнә һарар эс кегдх юмн угаҗ! Күн, күүнәс урн, үнтә юмн уга! — гилдәд һазаһурнь һәәхәд йовҗаһад, олн давхр үүдсинь сәкәд орцхав.
Өвәрц сәәхн үнр һарсн болад одв. Олн зүсн сәәхн өңгтә һольшг улс орҗ һарад сольвлдад бәәцхәнә. Төгәлңдән намч, шур-сувсн болад нүдн хальтрад бәәнә. Эднә ишкәд зогсҗасн шалнь, шар цохр чолуһар шатрин бетк эрә һарһад шахн термләд орксн, давхрг уга һоста күн хәлтрәд одмар дошиһад бәәнә.
— «Саак Богзга «Дууч шар хөөч» би мөнви, аль бишв?» Тамас һарад, «Таралңд» тусна гидгнь эн билтәл! Мөрн селҗ гүүдмн— гиҗ мини иньг Мөңкән келдг эн. Сурһулин ард ор!— гиҗ, Цаһана келдг күцнә гидг эн!»— гиҗ дотран санчкад Бата Колә тал хәләҗәһәд:
— Өнчнә кишгнь өвртнь гидгнь эн! Энүнәс даву кишг манд бәәхий? Чи, бидн хойр, эн сәәхн Хүүвин йоснд, баһ-дүүвр наста ирсн мана хүв-йөрәл! — гиһәд теврлдв. Хойраннь дөрвн хар нүднәснь хәәлчксн хорһлҗн мет цевр байрин халун нульмсн сурвр уга мелтклзв. Хоюрн чирә-чирәһән хәләлдәд, нег-негнәннь нүднә нульмс инәлдҗ арчлдад, бәәх герән темцәд гүүлдв…
Шин бәәрн, шин иньгүд, шин җирһлин айс өвәрцәр соньмсаҗ эклв. Бата, Кольчи хойрин уханд сурһульдан кинҗ дасхас оңдан сүв орхш. «Эн цагт сурһуляс даву зөөр уга»— гиҗ Темәнг өвгнә келсн, эднә зүркнә цока болһнд давтгдна.
Бата сурһульдан кинәд, олн иньгүдләрн шин, ик сәәхн балһснла иҗлдтл — Җил шаху болад ирв. Келсн үг, керчсн модн. Бичг бичнәв— гиҗ үгән өгсн. Ода ардкстан мендин бичг бичҗ байран хувацх кергтә —— гиҗ санад Бата бичг бичв.
Аавдан илгәсн бичг
«Ач иктә хүүвин йосна нилчәр, аврлт уга баячудын мухлаһас гетлсн, Ааһ,— цөгц хотан хувалцҗ маниһән өсксн аав, мендвт!
Аав, энд йовсн му көвүнтн олн иньгүдтәһән сәәхн менд сурһулян сурч йовнав. Намаг энд сурһульдан шүлтәд, ода күртл бичг бичл уга йовхла тадниг мартчкв болһвзат. Би таднан төрүц мартш угав. Нег үлү Цаһан, та хойран мартхн угав. Тадн намаг йоста гидг чик хөөнән туста хаалһдм орулвт.
Сурһуль сурад, олн һазр үзәд йовхла кесг сенр, соннь сәәхн үзмҗр үзгднә, соңсгдна, медгднә. Эн мини сурһуль сурчах ик сәәхн балһснд, йир юн болв чигн бәәнә, кеегднә. Мана таңһчд кергтә селәнә эдл-ахун олн зүсн машид кедг заводмуд бәәнә. Колхоз, совхоз гиһәд әмтн сән дурар орад, хамг эдл, ахуг шин янзар олнд, орн-нутгт олзта болдгар бүрдәҗ йовна. Колхозд олна һар нииләд кесн көдлмш чинртә болн кимд.
Намаг энд орс ик балһснд йовна— гиҗ санаһан бичә зовтн. Энд хальмг көвүд, күүкд дала. Орс, хальмг— гиҗ кезәңклә әдл йилһлдән, бацлдан уга. Орс, хальмг, хасг, бүрәт, серкш цуг цутхлң, ни-ниицңгү, таарта иньг-амрг болҗ бәәцхәнәвидн.
Сурһуль сурдг, бәәдг герм бидн зүүднд орш уга сәәхн сарул, цевр. Зургудынь илгәҗәнәв. Хот-холар түрү уга бәәнәв.
Аав! Муузраңкин, Басңгахн, Мөңкәхн колхозд орад уга болхла цуһар бүләрн сән дурар ортн — гиҗ келтн. Колхоз гидгтн мана олн-күч-көлсчнрин ни, седкл негн күчән негдүлҗ көдлдг шин җирһл. Колхозд орхла, селәнә эдл-ахун машид: тәрән темснә эк өгнә. Ода урдк цагла әдл зовлңгин цаг уга. Тадна йовсн хуучн бәәдлитн санхнь хуухин үсн босна. Мана заргдҗ йовсн баячуд колхозин тускар кесг хов-худл келцхәх. Теднә цагнь тиим болҗ йовна. Бичә соңстн, бичә итктн! Муузран, Мөңкән көвүд сурһульд орултн. Сурһуль уга күн, сохрла әдлинь медтн! Би хавртан делгү сурһулин тускар ирхв. Саак Богзгахн ода чигн намаг кеер үкснд тоола бәәдг болх. Үкх гисн үксн уга, үнгн девлт үкҗ» — гиһәд келчктн.
Не, цуһараднь: Муузранд, Зуңһруд, Хард, Цаһанд эркн сән менд келтн!
Цаг кезәд чигн тадниннь менд күцгч тана отхн
Б а т а».
Шарту балһсн, 1930 җил.
«Батаһас бичг ирҗ» гисн зәңг Муузран хар гериг сарултхад, байрар дүүргәд, ик соньн юмн болҗ шуугулв. Хотн, хошан улс: «Батаһас бичг ирҗ гинә, үнний? Хама йовдгҗ? Ямаран бәәдгҗ? Ик һазрас сенр ю бичҗ? — гилдәд Цаһан, Муузра хойриг үзсн болһнь сурцхав.
— Э, ирлә, эндр поштар күргҗ ирв! Умшад угавидн — гиҗ Цаһан цуһараднь батхҗ келнә.
— Асхнднь йосндан гүүлгәд умшдг кү авч ирәд умшулхмн — гиҗ Цаһан бичгиг аавдан атхулв.
Асхнднь Муузра деед хотнд бәәдг Болдра Йисәг дахулад авч ирв:
— Не, энүг болһаһад, соңсхад сән гидгәр умшлч! — гиҗ өвгн, ирсн баахн залуд бичгән өврәсн һарһҗ өгәд сахлан ясад өөрдәд суув. Муузра, Цаһан, Дорҗ хотна хойр залус чиңнцхәв...
Не,
ода Батаһасн авчатн! Йирин баһасн
авн билгтәнь
медгдә билә. Ю әәҗәнәв ики бичкнднь мини
келҗ өгсн туульс ода бийнь мартхш. Олна
хормад багтад йовҗл йовг. Хүвнь бәәхнь
аавинь нер дуудулад күн болх!—гиҗ,
маасхлзҗ
инәһәд Цаһан асхн хотан кев.
— Энтн одал тордго деерән һарч. Не иигәд аклсн хөөн шивсн әдл одх. Кезәнәһә Манцсин Кецд Инәшә Мууда гидг нег сурһульта күн йовҗ. Шорвин нутгт Очра Номт бәәдгҗ— гиҗ соңслав. Тенүнә хөөн Оокин Җиикә, Гороха Нәәмн— гиҗ багшлҗ йовҗ. Ода цагт сурһульта улс дала болҗ йовна — гиһәд өндр хар өвгн һанздан тәмк нерв.
— Эн Бататн тер Нәәмн гидг багшт сурҗ йовла. Би, бас сурҗ йовлав. Манахс «мал өскхмн, герән хәлә» — гиһәд эрт гер авч өгәд намаг тушв — гиҗ Йисә келәд Батан бичг дәкн-дәкн умшв.
— Эн Шарту гидгнь басл сәәхн балһсн болдмн. 1916 җил цергт бидн кесг тавшлавидн:
...Шарту гидг балһснднь
Шаһаца бальчгтнь ээрнә,
Шаргад орсн боранднь
Шашкин сурһуль дасхна!..
Бүргәд орсн боранднь
Бууһин сурһуль сурһна,
Бууһин сурһуль сурвчн
Буйнтахн ээҗнь сангдна...
гиһәд дуулдг биләвидн— гиҗ Муузра көөрч тодлад, маңһдур бичг бичхмн— гиҗ келв.
Аав эднә үг соңсад эркән эргүләд бичкн күүкд мет маазхлзад сууна.