Делгү сурһулин делгрлт.

Цаг өңгрәд, цасн хәәләд, хәрсн шовуд ирлдәд, нарн делгүдән җиинүлҗ халулад Шарту балһсна сәәхн уульнцарнь дерәлдсн модна намч —намхнь шавшлдад ирв.

Хаврин үнртә аһар хамрар орҗ каңкнад седкл сергәһәд, зүрк көндәһәд бәәв.

Хальмг көвүд, күүкд халһрсн көк теегән темцәд хәрхән санлдад, делгү сурһулин эрдмин хүвсхлд (революцд) белдлдәд нирглдәд бәәцхәнә. Эднә байртнь кемҗән уга. Теднәс холван үлү байрта бәәхнь Бата. Му үүлтә мухлаһасн гетләд һарчахднь — «Зовлң үзҗ, нурһндан эс үүрсн күн, күүнә җирһл, бәәдл сәәнәр меддмн биш»,— гиҗ Цаһан Богзгад өшәркәд Батад келсн үг төрүц мартгдхш.

Тер хамгиг цугтнь тодлад, оньһад сурһулин гүҗргч багт орад, кинәд седклән тәвәд сурч йовх Бата «олн күч-көлсчнрин төлә» гиһәд орхла, зүркнь бульглад, махмуднь чаңһрад, нүднднь улм харан икәр орсн болад йовна. Эрдм — сурһулин хүвсхлин залвриг өргтн теегәрн делгрүлхинь гиһәд оркхларн, эрт йовхнь зу болад, бийән бигцәд белн болад бәәнә.

Генткн нег асхн өргн болн ут герлтә «Республикан­ская» гидг уульнцар арвад шаху көвүд-күүкд адһсн бәәдлтә, байрта шууглдад йовцхана. Бата тедниг үзчкәд тосад күрәд ирв.

— Бата: хургт одхшийч? — гиҗ теглг нурһта, нәрхн хар улан күүкн Батаг угтҗ, сурв.

— Юн хургви? Би белдлһнә девсңд (курст) оч йовнав. Чи намаг меклхәр бәәнч? — гиһәд Бата күүкнә һаринь чаңһур атхад мендлв.

— А, чавас? Эн күүнтн ода чигн юм аңхарад угаҗ!

Атхр хар үсн, альмн улан халхчн санандчн орад йовну? Олнас ард үлднә гидг эн. Делгү сурһулин делгрлтд белдвр кехәр мана Таңһчас күн ирҗ. Мана оютнр цуһар йовҗ одцхала. Хәәмнь тенүг медл уга хама йовначи? — гиһәд Батан хамраснь чимкәд, күүкн ярлзад инәв.

Хойр монтхр халхаснь цусн дусн гисн бәәнә. Хая-хая инәхләнь хойр өрмтрсн урлмуд заагурнь хөр һар цаһан шүдд зә уга зерглүләд хадсн тан товчс мет җирилдәд одна. Күүкн Бата тал харта мөрн кевтә дораһур медг-үлг хәләһәд мишәнә. Суһмл торһн утцн мет цөөкн хар үсн, маңнаһан дарулад боосн барта күрң шеемг альчурас мөлтрәд хойр хар нүдинь селҗ халхлад делләд бәәнә. Бата тер күүкнә делсҗәсн үсинь арһул чимкҗ авад альхарн иләд альчур дорнь хәрү дүрхәр седчкәд, эмкәһән зууһад һаран хәрү татв. Батан бермгс зүркнь күңкркә дотран күгдләд, халун цусар буслад бәәсн бийнь ирвәтрәд улачкад:

— Не, йовий зәңгч күүкн! — гиһәд бийүрн хәләҗәсн күүкиг барун һараснь авад көтрлдәд йовад одцхав...

Өмәрән хәләсн өндр, олн шанаста ик чолун герүр ор­ад ирцхәв.

Өндр эрсин тал дунд улан балмар усна дольга эрә һарһад нааҗ. Ташр деернь «Тавн җилиг — дөрвн җилд!» гиһәд алтн ширәр сиилүләд, алх, хадур хойриг сольвад, умш иктә цаһан тәрәнә толһас зурад, заагурнь шавшулад оркҗ.

Электрическ герлд солңһтрад, орҗ ирсн күн болһна нүд хальтрулҗ долвкна.

Көвүд, күүкд, залус дала. Зәрмснь һал астлан кеерлдсн хошад, хошадар сүүвдлдәд, шахн термслн шатр эрәтә чолун шал (пол) дееһүр, нар-цар шурд-шурд гилдәд йовдлдад бәәцхәнә. Зәрмснь ю — бис күүндлдәд төгәләд сууцхана. Ик хоран нег шуһуднь дошисн хар пионинд олн зүсн ду һарһад:

Ик гестә баячудт

Идгдәд суудган уурый,

Иигәд зөвтән багтад

Ильичин заавран күцәй!..

гидг айс теглг нурһта атхр үстә хо цаһан хальмг күүкн геглзүләд бәәнә.

Бата зәрмдән босад эн айст келн бииләд авхинь гиһәд ха-һуйнь чичрәд одна. Өвклзчкәд эмәһәд бийән бәрәд сууна. Батан маңнад — биилн, дуулдг эрдмтә күн— гиҗ бичәтә бәәхш. Батаг биилн, дуулдг күн — гиҗ медҗәхш. Батаг дахҗ ирсн күүкн әвр шудрмг һаньдглсн күүкн бәәҗ. Олн әмтн заагт шог-нәр келәд, ярлзад йовҗ одв. Ба­та күүкнә орминь харад, олн әмт һәәхәд байр-бахмҗдтан булхад суув.

Тиигҗәтл барун халхдан хар севгтә, хооран цокад самлсн гилгр хар үстә, бөөрәсн чигн уга, нуһлурасн чигн уга нас күрсн Дулахн гидг залу әмтнә дүүрә эвдәд тавцң (сцен) деер һарч ирәд бичкн шар зес хоңх цокв. Цуг тагчград, орман олад сууцхав.

Хург толһалх улсин нерд умшв. Теднь улан килң торһар бүрәтә ширә эргәд дүүрәд сууцхав.

Элстәс ирҗ— гиҗәсн залу, көдлмшч булһар һоста, бор цемгн күлттә — икрхг уга бәәдлтә өндр нәрхн хар күн бәәҗ. Күлтән тәәләд, үсән самлад, ширә һатц суусн улс дунд ирәд суув. Өмнән суусн олн зүсн хувцта улсиг мал бурткҗәх күн мет өрү-сөрү харвад оркв. Барун нүдән дару-дарунь чирмәд бәәдг авьяста күн бәәҗ.

Зүн көкн дернь, алтн усн деер алх, хадур хойриг сольвад орксн, орчлңгин күч-көлсчнр деер, оһтрһуд күрәд делҗәх улан тугин зург деер «Цуг делкән пролетармуд негдтн!»— гиҗ сиилүлсн олн әмтнд туста, зөргтә, дәәч үүлдвр үүлдснднь ачлсн «Улан Туг» орден шамла нүүрән үзүлҗ гилвкн давлкад мандлв.

Терм бидн таңһчин партин Обкомин сегләтр Җалһа Хохол гидг күн болҗ һарв.

Тер күүнә хаҗуд, Хүүвин орн-нутгин даалһврар коминтернд күцәгдх берк төр күцәснднь ачлсн, дәәч «Ул­ан Туг» орден тиигхд Шарту балһснд өөдән сурһуль сурчах улсин толһалҗах Чапчан Аршин өрчд өрүн солңһин өңгәр мандлв.

Иим ик ачта орденсар ачлгдсн, олн мадндан үлгүр болҗ йовх хойр коммунистнр, олн көвүд-күүкд талан хәләһәд байрар дүүрч сууцхав.

Бата күн болҗ иим ик бах-байр үзәд уга. Эн хойр ачта ахнран үзчкәд, эдн бас нанла әдл баячудт мухлалгдҗ йовад, Хүүвин йосна нилчәр, ач иктә Ленина дуудврар җивр кеҗ олн маднаннь төлә, әмән әрвл уга ноолдсинь санад, чееҗнь улм сарулдад, баһ-дүүвр наснь байрар бахтад, Хүүвин йосн, Коммуна парть — гиһәд иим ик ачта юмнҗ— гиҗ ханад, нүднь байрин нүлмсәр мелмлзв.

Хохол Манҗиевичин дару дәәнә шархл өңгтә цемгн киилгтә ик зеегтә галгр хар нүдтә, ик ооврта шар залу Исак Моисеевич Бройдо босад ирв.

Күрл, зес бүшкүрмүд күңкнҗ геглзв. Күрәлдәд суусн күүкд-көвүд күрҗнүләд альхан ташлдҗ тосцхав.

— Үүрмүд! Хаана йосна цагт, харңһу йовсн учрар хальмг улс баячуд, нойдуд, зәсңгүдт болн хаҗуһин орс баячудт дам-дам заргдҗ, даҗрулҗ йовсмн.

Хальмг Таңһчд делгү сурһулин хүвсхл «Культ-штурмин» цергч — оютнрт мана Нижне-Волжск Край­ком партин нерн дерәс халун менд!

Цааранднь үр Бройдо 1919-гч җилин июль сарин 24-д «Ахнр, дүүнр хальмгуд гидг делкән күч-көлсчнрин алдр көтлврч Владимир Ильич Ленина, хальмг улст илгәсн дуудвр умшҗ оютнрт чинринь цәәлһҗ өгв.

Дәкәд эн сойлын хүвсхлд Крайком парть ямаран ик чинр дөңнҗәхин тускар келв.

— Хальмг Таңһч Хүүвин йоснд багтад, медрлән бийдән авад, арвн җил болҗ йовна. Мана Крайком парть болн Хальмг Таңһчин партин комитет эн арвдгч өөниг делгү сурһулин эрдм делгрүлҗ, делгү сурһульта кехәр бәәнә. Ленина келн әмтнә бодлһ (политик) келн-әмтнә бийсиннь бәәдл-янзтаһар, социалистическ чинртәһәр делгрүлнә ги­дг эн!

— Цуг коммунистр, комсомольцнр, оютнр болн пионермуд большевистск кевәр бийән агсҗ, хаана үлдл харңһуг уга кеҗ, эрдмин гегән-герл делгрүлх кергт шунҗ орлцх улст, «большевикүдин бийдән эс орулҗ авх шивә»— гиҗ уга юмн!—гиҗ үгән төгскв.

Биив, бүшкүрмүдин айс — нур дундан өндглсн нуһсна ду һарад, хулсн дундан өндглсн хунын дун һарад ниргәд одв.

Дарунь бас дала улс босҗ келцхәв.

Тер ик хургин хөөн ик удан болсн уга Бройдын нертә тавн миңһн культармейцнр, хальмгудын теегт үлдсн ха­ана йосна үлдл — харңһуг хамхлҗ уга кехәр эрдм, медрләр эклҗ белдвр кев.

Улан тугар уульнц дүүрәд, Шарту балһсна күч-көлсчнр, көдлмшчнр, оютнр олар һарч омг, зөрг өгч идшүлв.

Орс, хальмг, хасг маңһд уга көвүд-күүкд, маңна тиньгр байрта Бройдо, Хохол хойрин һардврта хошад давхр ик цаһан кермд сууҗ авад Иҗл һолыг урудад:

Бройдын нертә сурһулин церг

Буслад, дольгалад һарый,

Бум — сай харчудыг

Будта харңһуһаснь гетлгий.

Маркс — Ленина сурһулиг

Маңна деерән залый.

Маниг һарддг коммуна парть

Мөңк менд болтха!..

гилдәд эм-ээмән түшлдәд, эрдминнь сәәхн дууһан дуулдад һарцхав.

Бульглсн зүркн, буурл аавдан күргҗ төвкнүлхәр күсл болҗ йовсн Батад, өдр утдсн болад, йовҗ йовсн ке­рмд удадсн болад чееҗәрн зүдәд йовна.

Тиигәд Хальмг Таңһчин өргн теегәр, хотдуд болһнд, хотна захар кеер ноһан деер цуһлртха гисн темдг улан дарцг хатхлдад, медәтнр дасхдг сурһульмуд эңдән эклв.

Тер цергчнрин негиг—Бата ик цоохра һазрт өөрән йовсн арвн күүнә бүрдәһәч болҗ ирв.

Харңһу нүкн болсн земләнкд кир-хур, му гемдән даргдад кевтсн улсиг, һарһҗ авад, көк ноһан деер суулһад, һартнь харнда, цаас өгәд, цәәлһәд, эвләд ном дасхна гисн амр көдлмш биш болв. Оютнрин зәрмснь сеҗәд, әәлдәд муудан орлдад бәәцхәв.

Партин даалһвр күцәҗ гегән — герл олнд тархалһн ик чинртә, олнд тоомсрта төр болв.

Өдр, сө уга өөрнь дахлдад, эрдм, сурһуль гегән—герлин чинринь цәәлһҗ өгәд бәәцхәв. Асхнднь өөрнь ирәд:

Үсн тосн, өдмг заһсн,

Булг кевтә буслтха!

Үклин эзн: садв хорха

Цуг тохм тасртха!

гиһәд дуулҗ өгәд, арднь орад эвләд эс йовхла, зерлгшәд хүвәсн цөкрәд бәәсн улс күүнә эвд орҗ өгхш.

Шартуһас культармейцнрла ирсн эмч орс күүкн, оютнрт гем бичә хәлдтхә гиһәд хорз (спирт) бичҗ авхулад сурһуль төгсснә хөн һаринь уһалһдг болв.

Тиигәд өдрин дуусн сурһулян дасхад ноолдчкад ики ора күртл хотна улст ду, би эрдмән үзүлцхәдмн. Нәр чилхлә сәрпү (паарс) мәәхндән (палаткстан) ирәд бичкн нуһлдг төмр орн деерән унтцхадг билә. Тедн заагт Чүрүмов гиһәд хальмгар сәәнәр келҗ чаддго, ду би меддго оютн йовла. Тер хальмгар мууһар келдгтән әмтнәс ичәд, бултад үкәд йовдмн. Бийнь йир нөөрмү болдмн. Бата үүрмүдтәһән нәәрәс ирхлә Чүрүмов Сергей унтад кевтдмн. Тиигәд нег Бата Лиҗин Күлмн гидг үр көвүтәһән Чүрүмов Сергейиг ортаһинь тедүкн өргҗ авч одад шарлҗн заагт тәвчкв. Өрүнднь әмтн боссна хөөн Чүрүмов оран үүрсн мәәхн талан ирдмн.

— Сөөнә яһвчи?— гихлә.

— А-а, эзән зальгг, сөөнәһә әвр хатуһар унтсн бәәҗв, донам чирәд авч оч — гиҗ әмт инәлһдмн.

Дәкәд тер хотнд Эрнцнә Сәр гиһәд ик ооврта цоохр хар залу бәәдм. Сәр домбрт дуулн биилдг күн гиһәд зәңг һарад бәәв. Сәриг медәтнрин сурһульд ирҗ ортн гиһәд күн одхла кесг җирһлһн үгән келәд:— «Ода сурһуль сурдг насн биш» — гиһәд зулад ирдмн биш.

Бата эврән Сәр тал одад күүнддг болв. Сәр Батаг ирхлә цә, чигәһән өгәд, билдрләд, хойр амта хавалан өгәд, шову халһулад йовулчкад, сурһуль эклх дарцг өргсн цагт Сәр ик хар мөрән унҗ авад довтлад йовҗ одад бәәв. Бата ода яһса?— гиҗәһәд «Очн»—гидг эрсин газет һарһад, Сәриг мөрән унад медәтнрин сурһуляс зулад довтлҗ йовхар зурулад, кесг шогта шүвтр үгмүдәр шүлг бичәд барлад һарһад оркв. Маңһдуртнь хург кеһәд Сәриг дуудулад олна нүүрт Эрсин газет үзүләд омгшҗ өгәд ичәһәд, тер хургтан домбр цокдг кү авч ирәд домбр цокулад Бата «Хөөчин дун» гидг дууһан дуулв:

Угатя харңһу аавасн

Уйн баһдан хаһцлав,

Ухмлта баячудын мухлад

Дүүвр насан чиләләв.

Алтн шар уурган

Амлулад өгсн ээҗм

Сегрхә хар гертәһән

Седклинм киләсн болна.

Өрин мелтхр цәәлһнлә

Оньдин урлдҗ боснав,

Өдртән һанцарн гейүрәд

Хөөнә арднь дахнав.

Үвлин җиң киитнднь

Өскә, хурһдан көлдәнәв,

Өсвксн хүвсхл өңгрүләд

Өдрин дуусн гейүрнәв.

Цәкр зуни халунднь

Цәәһәд өлсәд цөлднәв,

Цадарсн цар гесән

Цандгин ботьхагар дүүргнәв.

Даңгин эн зовлңган

Дүүвр толһадан багтанав,

Дольгн зүркнәннь цоклһан

Дууһарн хаңһаҗ хатанав!..

Батан дууна айс өрггдх болһнд әмтнә ард суусн Эрнцнә Сәр әмтн заагур эс медгдсәр Бата тал өөрдәд чиңнәд йовна. Бата Сәр дууһар соньмҗ кеҗ йовхинь медәд дуулн бәәҗ эс медгдсәр нүднәннь булңгар хәләҗәһәд бииһән Сәрд өгв.

— Э, дигтә күүһән олҗ өгвч! Мана Сәр дуулхмн болхла өмнәһүрн кү һарһдмн биш, гилдәд бәәрн улс шууглдв.

Сәр мусг— гиҗ инәчкәд, таньдг домбрчарн цокулчкад:

...Ардасн ирсн гинә

Арвн мөртә залус гинә,

Альвн күүкн Өлзә гидгнь

Булаһад авад бәәвлә.

Альвн күүкн Өлзә гидгинь

Булаһад авад бәәхнь гинә

Аштнь одхшв гиһәд.

Шугшад ууляд йовнала.

156

Зерглдәд һарсн гинә

Арвн мөртә залус гинә

Зе күүкн Өлзә гидгинь

Булаһад авад бәәвлә.

Зе күүкн Өлзә гидгинь

Булаһад авад бәәхинь гинә

Зөвтә дууһан һарһад

Ууляд — чишкәд йовнала.

гиһәд Сәр нам зогсх бәәдл һарсн уга. Тиигәд Сәр чирә хаһрад Батата йосн сән таньл болад, сурһульдан ирдг болад нам нәр болсн цагт әмт цуглулдг, һарддг шунмһа күн болсн болдг. Хөөннь 1935-гч җил Таңһчд болсн эрдм-билгин олимпиадт Яшкульск районас Сәр ирҗ дуулад мөрәд орла.

Эрдмин хүвсхл Яшкульд ирлһн ик гидг хүврлт үзүлв. Хавр, зун, намр һурвн эргцд һазр малтад кесн шавр земләнксиг уга кеһәд, тоосх деевртә шин модн, чолун гермүд бәрәд, электростанц бәрәд Ильичин шам гер болһнд орулв. Хальдврта гем хог таслгч «Бройдын» нертә му гем эмлһнә комбинат»— гиҗ тогтав. Өнч асрлһна герәс, Әәдрхнә эмчин сурһульд йовсн: Мергасин Олека, Корсңкин Церн, Лиҗин Эрнцн һурвн ирҗ эмчиннь көдлмшән эклцхәв!

Бәәрн гергд,— гиҗгтә күүкд, бийснь сән дурар хург кеһәд хуучна үлдл шиврлг, комзолан костер шатаһад түүмрдцхәв. Түрүн болҗ үг келҗ эклсн медәтә гергд,— гиҗгтә күүкдиг; цогц махмудтан зокаста бий дардго сул хувц уйҗ-автн— гиҗ олн зүсн эдәр мөрәлв.

Батан бичсн урн сәәхн үгәр чимсн күндтә һашгар (һашгар) ачлв.

Тиигәд Бата олнд гегән-герл сурһуль делгрүлһнд әмән әрвл уга, халунднь чачр хәл уга, киитнднь ээвр хәл уга гүҗрҗ көдләд оньгта орман эзлв.

Хальмг Таңһчин 10-гч җилин өөнә байрт сойлын эрдмин аш диглһнд тоомсрта улсин тоод орҗ ЦИК-ин Деед Хүүвин күндтә һашгар ачлгдв.

Батан сананд тер кесн көдлмшнь чигн баһ. Бата тенүгәрн ачрхҗ түдш уга. Батан кеснәс, кеһәд угань ик— гиҗ, оньдин санна.

Бата Элстд болсн өөнин байрт орад, тер нәәрт ирсн ахнр, дүүнрән олҗ, авад, менд байрта бәәхинь медәд байрлад: һарсн өссн һазриннь шин җирһл хәләхәр колхозас ирсн тергн деер сууһад хәрв.

Үвлин өсвксн шуурһнд, намрин нооклтсн серүнд, хаврин хар бальчгт, зуни шатсн халунд зуухсин сүүдр, зурмн толһа дерләд хөөнә ард хатҗ йовсн: салас, судлмуд, күңкргүд цуг Батад сәәхн таньгдад йовна.

— Э-э! Тер мини кесг элкән унтулад энрәд авсн ормс. Тернь «Хатт», «Чолут», «Уласн», «Шонта», «Нармин күңкрг» гиһәд кесг һазрин нерд келәд маазхлзад инәһәд йовна.

Ода тер һолмудын экәр саласин белчрәр идшлҗ йов­сн хөд, үкрмүд, мөрд цуһар колхозин гиһәд Батан зүркн күңкркә дотран келәд байсад йовна.

Хойр хар мөрнд татсн «Кимзә» тергн хаалһин тоос ардан һанзһрулад совр-совр хатрад хуучн үвлзңгәр орад ирв. Саак түрүн болҗ Муузра Батаг дахулҗ ирдг Ноонин үвлзңгин орань цумрад, үүднь үмкрәд, эрснь хойр талагшан хольврад, худгнь нурад көвәһәрнь көк керсң, темән чикн урһад бәәҗ.

Өмнк ик царңгнь совхозин шин модн, чолун гермүдәр, машино-тракторн станцар зергләд-зергләд бәргдҗ, күриһәд унятрад бәәнә.

Хатрлч хойр хар «Хар булгар» көмрәд орад ирв.

— Мана колхоз гидгчн эн! Эн җилә төл авлһарн болн үвләс менд, малмуд сән чинәтә һарсндан района олнд одгч улан тугинь атхад авчквидн. Хәрү өгш уга саната бәәнәвидн — гиҗ Батан өөр суусн Муузра зөвәр санамр бахтҗ келв.

— Йир сән! Барсин сүүләс бичә бәр, бәрсн хөөн бичә тәв — гидг эс билү? Тер туган бичә тәвтн — гиһәд Бата өндәһәд өмәрән хәләв...

Хар-Булгин өмн булңгар хойр, һурв зерглүләд уульнц һарһад бәрсн цаһан, цаһан гермүд бәрәд улан тоосхар оралад орксн җирилднә. Хойр көвәһәрнь удн, уласн, бурһсн, шагшг мод суулһҗ». Урһнавидн, улм бәәтлән өснәвидн, ус манд өгтн! — гилдәд уйдлдад, геклдәд һаңхлдад бәәцхәнә.

— Тер бәәсн ик цаһан гер мана сурһуль. Эн маштг кирлцәтә, һазаһан модта гер бичкдүд бәәлһҗ асрдг гер. Тер ик терзтә, деернь дарцг делсҗәсн мана клуб. Эн бәәсн мана колхозин парвлян — гиһәд мөр тууҗ йовсн Альдан Шар-Манҗ шилвүриннь ишәр зааһад, завдад йовна.

Бата бахтад хәләһәд негинь тодлтл, негнь ташрлдад, тенүгинь тодлтлнь талдан гер үзгдәд, торс-торс гилдәд тергнәс суһрад үлдәд йовцхана.

Муузран бәәсн улан тоосх деевртә, һурвн хората модн герин өөр ирәд, мөрд уудан кемллдәд, толһаһарн наадлдад зогсцхав.

Хаҗудан товчлдг киизң захта цаһан торһн киилг деегүр томата торһн бүс бүслсн, толһа деерәнь мисхл хатхмрта тахья махла тохсн, шухтндг улан башмгта Бата тергнәс бууһад герүр адһад орад ирв.

Көвклздг көгтә төмр орн деер көлән җииһәд, көлсән хагсаһад, ик хар зандн эркән эркәдән ораһад орксн:

— Маңна байр! Хойрдад худрһ, дәкн худрһ — гиһәд цал буурл сахлта цаһан өвгн эркәрн белг бәрҗ кевтҗ.

— Худрһ гидг эн! — гиһәд Бата гүүҗ одад күзүлдәд үмсв. Санамр кевтсн өвгн сарвлзҗ босад Бата тал болһаҗ хәләчкәд, үүльн— гиҗәх бичкн күүкд мет марчхлзад Батаһан татч авад өрчдән шахад үмсв. Буурл сахлыннь йозурар байрин бүлән нүлмсн медмҗ уга турглв.

— Көләр йовсн ирдг, күрзәр дарсн ирдго гидг эн! — гиҗ Бата талан дәкн, дәкн хәләв.

Цаадк хорад машиһәр үс шуугулад бүлҗәсн Цаһан:

— Энлм эн, күрәд ирвч? — гиһәд Батаг ирәд күзүдәд теврв. Баахн цогцта чиндр цаһан халат өмссн Цаһан эм деер Бата өргәд дөңнәд бас кузүдв. Цаһанас шин саасн үкрин үснә үнр салд гиһәд одв. Эн үнр Батад басл сәәхн иҗлдсн кезәңк үнр, болҗ сана орулв.

— Үснә үнр һарад одв!—— гиҗ Бата Цаһанд келчкәд эмәсн бәәдл һарв.

— Би ода колхозин саальчлм, үсн ивтрҗ одв. Ода үсн, уург-таргарн бәәнәвидн — гиҗ келҗ чадҗанавидн. «Ямана толһа янзд ордго, ятхр шивгчн төрт ордго» — гиҗ, баячудын көдлдг үг худл болв. Би ода хургтнь одад ордг болув. Нутгин хургт одад авсн темдг цаасн тер — гиҗ шилтә һууд (рамкд) суулһчксн магтал заав. Аһшт хургт одад сән саальч— гиҗ мөрәлҗ өгсн «Сепләтр» эн— гиҗ үс бүлҗәсн машиһән үзүлв.

— Сепләтр биш — Сепаратор! — гидмн. Та амрарнь үс бүлдг машин гиһәд бәәтн. Чигә бүлдг хар модн чигәнә суулһд бүлүр бәәдг эс билү? Тер мет энүнәнтн бүлүрнь дотрнь бәәдмн — гиһәд Бата ишәсн авад эргүлв.

— Харка, та хойриг Ноонин үкрмүд саадг цагт, би танд нөкд болад туһл ивлүлҗ йовад, ур һарчасн суулһта үснәстн хулхалад уудг биләв. Тер цагт хамрар ордг үснә үнр, танд шиңгрҗ —— гиҗ бахтв.

Бульглсн зүркән буурл аавдан авч ирҗ хаңһасн Ба­та байртан өөмәд, седклән талвлаһад аавдан олн зүсн белгән һарһҗ өгәд, кесг-үзсн соңссан келәд хонв.

Маңһдуртнь Бата ик эрт босад, саглрсн ноһана бүчр деер сиик болад мелтлзәд хонсн чиг унһаһад, җирглдсн богшурһасин ду чиңнәд, теегән темцв. Колхозин шин гермүд, дала болсн малмуд, эдл-ахусинь үзҗ бахтв. Цәәһән ууҗ авад колхозин ахлач тал одад тергн деернь сууҗ авад фермс, кошармүд эргв.

— Колхозан, мал геринь бүрдәңгүһәр батрулҗанавидн. Колхозникүдин олсн мөңгинь, көдлмшиннь ашарнь өгхәр бәәнәвидн. Таңһчин колхозсоюзас тәрәнә эк авч тәрә тәрхәр бәәнәвидн. Эн эмнг һазр хаһлх трактор өгтн —— гиҗ сурвидн. Долан җиләр сурдг сурһуль бәрҗәнәвидн. Эн делгү сурһуль делгрүлхин тускар чини сурһуль сурч йовсн Шарту балһснас ирсн көвүд, күүкд манд ик гидг дөң болв. Сурһуляс ик зөөр уга бәәҗ. Сурһулиг икәр кинҗ дасхмн. Ода олн әмтн сурһулин чинринь медҗ, амтынь авч йовцхана. Буру хәләсн эргд нарни герл — тусдго— гиҗ кезәнә келсн үг бәәдмн. Ода эн Хүүвин йоснтн буру хәләсн эргүдиг зөв хәләлһҗ нарна герл тусхаҗ йовна. Йоста гидг — сәәни түрүн, мууһин сүл болҗ йовна.

Мана колхозникүд «һанц модн һалд өр болдго» гидгиг ода йосндан медҗ авцхав. Ода хойр-һурвн җиләс темснә модд тәрхәр бәәнәвидн. Мана һазрт альмн, кедмн үзм сән урһхмн. Чамаг өөдән сурһулян чиләһәд иртлчн урһҗ одх, дееҗинь ирҗ ид. Эндр мана баһчуд клубдан цуһлрҗ чамаг идшүлгч нәр кехмн. Тер нәәрт орад сәәнәр сергҗ авад йов. Би «Өрктин экнд» адуна хош орнав — гиһәд колхозин ахлач Темәнг һар атхҗ мендләд хойр хариннь хатрлар «Өрктин эк» темцәд һарад одв.

Колхозин клубт көвүд-күүкд дүүрң. Нег булңгднь арв шаху баһчуд дуңһралад сууһад орксн:

...Чинртә улан туган

Чигтхлүлҗ деегшән делский,

Һурвдгч үйин пнонермүд

Һариннь бульчңган чаңһай!..

гилдәд шин ду-дулдснь соңсдна. Мана эрдмин хүвсхлин дуд тарҗ йовдгҗ —— гиҗ Бата ду соңсн санв.

Ик хоран тал дунд, теднәс икәр дуңһралад орксн, колхозин ах эмч Чернышевин шар көвүн Алексей өскәһән цокад хальмгар дуулн бииләд бәәнә. Күүкд альх ташлдад шууглдад бәәцхәнә.

Кесгәс нааран соңсгдад уга хальмг домбрин көгнь орсн болад одв. Саак мартгдҗ йовх Кермнә домбрин дун болсн болад Бата үкс өөрдв...

Хо цаһан күүкнә хәңкнүләд цокҗасн домбрин чивһснә негнь таш гиһәд тасрад одв.

— Я, һацата юмб! Домбрин чивһсн тасрхин ормд Дорҗин Манҗ наалдхинь яһна!—гиҗ инәлдәд биилхәр босҗ йовсн хойр күүкн хәрү сууцхав.

— Уга! Биич күн орҗ ирхлә—сүрдәд тасрдмн. Цаатн биич болн дууч шар хөөч мана Бата орҗ ирв. Домбрин чивһсн сүрдәд тасрҗана —— гиҗ Чернышев Алексей хәәкрәд Батан һар атхв.

— Батаг сурхмн! Шин чивһс зү!— гилдәд альх ташлдҗ хәәкрлдв.

Бата хо цаһан күүкнә өөр одад баһчудын шууган төвкнхинь күләһәд суув. Әмтнә шууган номһрһнла:

— Бата мендвт! Кү таньдган уурсн болвзат? Делкән ном цуһарагинь сурчксн болхуговт? —— гиҗ хо цаһан күүкн домбринь тевк чикләд, чикинь эрн бәәҗ дораһур җөлн хәләв.

— Олна нүүрт бийнм бичә шарад бәәһич. Айд, би таннь— гиҗәнәв, гичкәд нүдән аняд уха туңһав.

— Занда, мана сурһулин багш— гиҗ күзүндән улан галстуг зүүсн көвүн Батан чикнд шимлдҗ келв.

— А, Занда билчи! Комсомолк болн багш болҗ одсн күн, нам таньгдш уга болҗч!—гиһәд Бата һаринь авад мендлв...

Нәр сөөнь өрәл давтл болад, нег-негнләрн мендлдәд тарцхав. Бата Зандан домбр авад Зандаг үдшүлв.

Салькн уга, дүң-дүлә. Сар асхн үдин кем давад кецәҗ йовна. Үсн әдл сарул үсәрәд бәәнә. Хотнас зөвәр загртлан хоюрн хар цаһан дун уга йовад йовцхана.

Һатлһна һанц модна сүүдрт ирәд нег-негән хәләлдәд зогсцхав. Бата модна ацас авад өөдән хәләҗәһәд:

— Долан бурхн, алтн һасн, һурвн марл, чөдр одн— гиһәд оддудын нерд келв.

— Ода күртл оддудын нер мартад угавч?—гиҗ Зан­да Батан келҗәсиг чиләлһл уга сурв.

— Бидн хө хәрүлдг цагтан эднәрчн час мет цаг

меддг биләвидн. Өр цәәх өөрдәд ирхлә долан бурхн тоңһаһад, һурвнь дорагшлад, дөрвнь деегшләд эргәд ирнә. Наадк оддуднь цуг нарн суух тал баглрлдад өңгнь цөөлдәд ирцхәнә. Эндәснь өрин цолвң далвкад һарад ирнә. Өрин торлң җиргәд, өр хоорад ирсн цагт нөөрәс әмтәхн юмн уга болҗ медгднә. Минь эн саамла хөд, үкрмүд бәәрнәсн бослдад, бийән шилгәлдәд тег темцәд һардг би­лә. Тер цаг күн мартҗ болдв!— гиһәд Бата бәрҗәсн домбран һанц модна йозур түшүләд тәвв.

— Чи, Бата саак Анҗан күүкнә хүрмд ирҗ нәәрлсән меднч? «Далн туһлын ялд ирсн, даң хө хәрүлдг хотна көвүн, күүкн хойр ирҗ! Цааран йовтн, ноосна зуңһгин үнр һарчана!» — гилдәд чи, ма хойрар наад бәрәд инәлддг билүс. Чавас би басл һәрһтә бәәҗв, хәрҗ ирәд бүкл өдртән уульдг биләв.

— Меднәв, цугинь меднәв.

— Чи, теднд ю келдгән мартчквч?— гиһәд Занда Ба­та тал өөрдх бәәдл һарчкад, тагчград одв.

— Мартад угав. Цуһараһинь меднәв. Теднләчн һацад ю болв чигн келдг биләв. Чамаг ичәд уульдгиг чигн меднәв — гиһәд Бата барун һаран Зандан эм деер арһул тәвв.

Зандад әмтн хәләҗәсн болҗ, медгдәд, заагрхар, Ба­тан һариг хәрү түлкхәр седчкәд:

— Э, манар тер баячудын көвүд, күүкд наад бәрдг мартгдхш...

— Чи, бичг бичнч? Би чамаг маңһдур йовхмҗ гихләч чамд... өгхәр хатхлав — гиһәд көвәһинь көк торһн утцар шаглад орксн бичкн цаһан альчур һарһад Батан өрч деерк бичкн хавтднь мод түшүлһәтә бәәсн домбр талан хәлән бәәҗ, арһул дүрв. Духун үнр «салд» гиһәд Батан хамрар орҗ таангрв.

Зандан чирәһәс һал һарсн болад сарин герләс сүүдрән тусхаҗах сурмсг дорак хойр хар нүднь урдкасн улм хар йорал уга болҗ медгдв.

— Маңһдур юуһар йовхмч?.. гиһәд эм деерән бәәсн Батан һар арһул атхад ээмәсн буулһв.

«Бичг бичнч?» гисн үг Батад соңсгдсн болад одв. «Эрк биш бичнәв!» — гисн болҗ Зандад соңсгдсн болв.

Цааранднь эн хойр чирә харһҗ ю күүндсиннь һатлһна һанц модн һанцарн соңсв. Соңссн хамгтнь серҗңнсн сөөһин салькн, солңһтрсн сарин герл хойр герч болв...

Занда хойр-һурв ардан дайлад хашаһан тәәләд герүрн орв.

Бата Зандан ардас дун уга зөвәр удан хәләһәд зогсҗаһад, өрүндән йовхан санад үрвәд хәрв. Хавтхдк цаһан альчур авад хәләхәр седчкәд, Занда үүднә заагар хәләҗәдг болх— гиҗ санад, цааран йовб.

Муузран һаза ирәд күүкнә белглсн цаһан альчур һарһад, үнрчлҗ, үзәд, сарин герлд делгәд хәләхләнь дөрвн өңцгтнь: Б. 3. И. Д. гисн үзгдәд көк торһн утцар хатхата үзгднә. Ода энүнә тәәлврнь юн болхв? «Б. 3 » гиснь — Бата, Занда гисн үг болх. «И. Д.» гисн ямаран тәәлвртә үг болхв? гиһәд сар суутл, хашан үүднд зогсад ухалҗ, ухалҗ...

— Батад Занда иим дурта!— гиҗ тәәләд, арһул герт орад орндан орв.

Занда бас орндан орсн. Ода унтҗ кевтдг болх. Би бас унтнав — гиһәд эргәд, дуһрад кесг акад, акад юмн нүднднь үзгдәд, олн зүсн ухан орад, кевтә кевтҗ нөөртән диилгдәд унтад одв.

АРВДГЧ БӨЛГ.