Товчлгч бөлг.

(эпилог)

Кезәнә Пиитрт бәргдсн эзн цаһан хаана үвлә бәәшң тус ард, Нева гидг һолын өргн булңд җахран хаяд зогссн «Аврора» гидг дәәнә кермд углата товмуд, хүвсхл эклҗәхиг зәңглҗ генткәр Үвлә бәәшңгиг хаһад, эзн цаһан хааг ширәһәснь буулһад, хуучн йосинь хольвлад, шин хүүв йос тогтаһад, хойр һурвн җил шаху болҗ йовтл. Хальмг таңһчин өргн теегин захар нүүҗ йовсн санамр хальмгудт, Хүүв йосн гисн ямаран йосн, кенә төлә бүрдҗәх, кенд нилчтә йосна цәәлһвр харңһу сөөһин хөөн тунтрад цәәҗ йовх өршң җиирҗ соңсгдад, угатя, ялч мухлалгдҗ йовсн улсин уханд орҗ урмдын серл орулла. Тиигхд мана арин хальмгуд кезәңк кевәрн «орчлңгин йосн, өөрдин заң» гилдәд, бурхн, шаҗндан зальврлдад, баячуд, нойдудтан заргдад, нүүдг авьясан хаяд уга билә.

Зәәсңгүд, нойдуд, баячуд зах-зухинь медә бәәсн бийснь дөрә доран дарчксн дөрвн зүсн малын ард йовулдг «хар ястнртан» медүлш угаһар гөрнәлдәд, хөргләд һазрин зах бәрәд, эс медсн боллдад зарҗ дассн авьясарн зарад йовцхала.

Манцин кец, Шорвин кец хойрин хоорндк меҗә деер бәәсн Баһ-Чонс әәмгә Оватын һолын өмн булңд бүүрлсн өмнән хойр ик цаһан ишкә гертә, арднь сундлдад бәрсн дөрвн хар хурмш герин адг герт бәәсн тохмин угатя Муузран өрк-бүләс, отхн көвүн арвн хойртаһасн авн ахнран, эцкән дахад баячудт заргдад, заргдлһнд залу, дүүвр насан чиләсн буурл аавиннь келврмүд соңса-соңса йовҗ, әм авргч хүүв йосна аҗг анчинь авад, урдк йоснд өшрлһн үүдәд аавнр, ээҗнр, ахнр, эврән үзсн һашута бәәдл, шин ирсн килмҗтә бәәдл хойриг Бата көвүһәр үлгүр авч, дүр үзүлҗ бичх серл орҗ эн хойр дегтр эклсмн.

Эн көвүнә бәәсн гер-бүлин болн тер цага байна бәәдл эклснәс нааран эндр өдр күртл тәв шаху җил болҗ йовна.

Терүнәс нааран кемҗән уга өдрмүд давв, кесг һолын усн гүүв. Тер цаг чигн, тер цага улс чигн өвәрц кевәр шинрҗ хүврв.

Бичкн Батан үзҗ йовсн цагин бәәдл, ода цагин тиим наста көвүн медш уга, цагнь тиим биш.

Дурта цагтан цуцҗ авад нүүһәд йовдг ишкә гер ода уга. Темәнд теңнәд, цар тергнд ачад шин бүүр хәәһәд йовдг бәәдл үзәд уга, үзш чигн уга.

Хальмг күүнә эдлҗ бүүрлҗ йовсн ишкә герин бүрәснә цуцан нерд: зурһан терм. Термин толһас, термин багц. Термин үдәр. Хойр деевр, дееврин дәвүр бүч. Герин ээмч, завг. Дөрвн хошута өрк. Ишкә үүдн, үүднә тотх. Уньн, уньна шор, уньна салдрһ. Харач, харачин цаһрг. Хошлң, хошлң бүс. Эн хамгас ишкә гер бүрддгиг кесгнь ода медхш, тер юңгад гихлә эн хамг цаган дахад уга болад мана келнд келгддгән уурч одв.

Тер мет: хурл-хуврг, күрә, чөөрә, «дүңкр», «шүтәнә гегән», «мәәдрин эргц», «җилин дөрвн дүүцң», «зул өрглһн», «укал өрглһн», «яслһ яслһн» гиһәд девн-деед юмнд мана өвкнр, эцкнр шүтәд, мөргәд шаҗнд меклгдәд йовдг билә. Ода тер авьясмуд мана цагин зокалас хөөһәд хуурв.

Цаг, цагин эргцәр җирһл ясрад, сурһуль эрдм делгрәд, күн уралан йовх дутман хуучн шилҗрәд, шин үүдәд өлзәтә болад йовна.

Эн деер келгдсн хамг, эн хойр дегтр эклх цагт цуһар эдлгдҗ, соңсгдҗ йовла.

Хойрдгч дегтрин чилгчәр Бөөрг кедәд, бүүр хәәһәд нүүһәд йовдг ишкә гермүд балһсд, селәд, колхоз, совхозмудар бүүрлҗ сольгдв. Цар, темән, мөрн тергдиг — машид, мотоциклет, нисдг кермс, ода болхла спутник, ракет, аш сүүлднь сансрин (космическ) кермд күн сууһад сансрт күрәд ирдг цаг болв.

Эн хойр дегтрин эклцәс авн, иим хол уралан, өсҗ ирвидн. Эн цага баһчуд, хальмг улсиннь бәәдлин тууҗ шннҗлҗ, мөрдсн цагтан хәрү нег эргәд хәләхләрн, мана өвкнр, эцкнр ямаран даңшата болн чагчм, удан болн уудьврта, ут зовлңта хаалһар, шин җирһл хәәҗ, шин улс ирсинь медхд дөт дөң болтха гиҗ, бичгдсмн.

Эн хойр дегтрин экн мөрәснь авн сүл мөр күртлнь һол дүр үзүлгчнь тер цагин, арв әрә һарсн, көвүн Бата. Бата ода җирн насан эклсн буурлтад ирсн өвгәрг күн. Тер бийнь «җирн нас орҗ йовнав, җирһлм бөкҗәнә» гиҗ үрүдҗ өвгдин ханьд һарч цухрхар седҗәхш. Җирһлин җитхднь дүүнрән дахҗ дүркрҗ күрхәр һолта зүркнәннь һалан хадһла йовна. Утьлта цагин урмд дахад уралан йовх дутман унтрл уга уңһдад, улаһад зальтад йовх дурнь күрнә.

Бата эн дегтрмүдт орҗ дүрслгдсн дөч һар җилмүдәсн хөрн җилинь — ораһарн оһтрһу тулсн, орчлңд бийән медсн Сталинә эрк шиллһнлә цагин хар гөрлә харһад, хәәрн гер-бүләсн хаһцад, хәәртә һазрасн холҗад, харалын даҗгт күрәд, толһаннь үсән буурлтулад, тавгиннь арс әәрстүләд, шур-сувсн болсн сәәхн теегтән — төрскндән хәрү менд амулң ирв.

Эн хөрн җилин эргцд эврәннь һарсн, өссн өлгәдүлсн, тенчәд көдләд түрүн көлсән дусасн һазртан одсн уга билә. Оддг арһ уга бәәсмн. Одх дурта билә, Батан элкнь оньдин урсад йовдг билә. Арвн сард гесндән теесн, алтн шар уурган көкүлсн, тавгарн һазр ишктлнь ташалдад, теврәд өсксн экнь тенд оршалһата.

«Тавгиннь көлсән маңнадан түркәд, маңнаннь көлсән тавгдан түркәд», туһлын туруһар ус ууһад, туурһин хаһрхаһар нар үзәд» кеер хонад, кец дерләд, көлстә киилгәрн ораһад теврҗ өсксн эңкр эцкнь, үрдиннь шин җирһлин дееҗ ууҗ көгшрәд, седкл төвкнүн далн тавта насндан тенд оршагдсн бәәнә.

Батан ик ах Муузра урднь бәәсн колхоздан ачта үкрч болад, сүл төрскн ик дән эклтл бәәв. Дән экләд, немш хальмг һазрур өөрдәд, ирхлә, колхозин малмудан тууһад Иҗл һатлад малан дахад йова йовҗ хальмгудларн Сиврүр туугдад Новосибирск областин «Зюзя» гидг селәнә колхозд көдләд шалтгин зүүләр хорҗ. Колхозин өмнк һурвн удн модна сүүдрт оршасинь Бата оч үзлә. Муузран Цаһан, гер-бүләсн салу йовад, хаалһдан хорҗ. Муузран Лиҗ цергт йовад зөрә йовҗ немшин сумнла харһҗ.

Батан дарук ахнь Хар дән эклтл урдк көдлмшдән көдлә бәәҗ, дәәнд мордад сүл күртл йовад, хойр, һурв ачлгдад гвардейц болад, менд ирәд гер-бүлән олҗ авсн, ода пенсионер гертән бәәнә.

Батан заргдҗ йовсн Ноонин көвүдәс күн үлдсн уга. Ик көвүнь гемин зүүләр хорв. Муша Манҗ хойрнь дәәнд мордад хәрү ирсн уга. Манҗ баатр кевәр зөрглҗ төрскән харсҗ ноолдснднь Новочеркаск балһснд бумб делдсн бәәнә.

Эн хойр дегтрт Батала хамдан дүрслгдсн улс хавхара биш бәәнә. Бата тер үүрмүдән олҗ мендинь медҗ чирәһинь үзхәр сурад, соңсад эргәд хәәһәд бәәв.

1959-гч җил Хальмг Әрәсәлә сән дурар нииләд 350 җил болсн байрин өн болв. Тер ик байрт Хальмгин хотл балһсн — Элстд теегин захас, Теңгин телтрәс, Манцин ташуһас, Иҗлин көвәһәс эр, эм уга, ик баһ уга кесг, кесг улс ирцхәв. Терүнд кесгнь улан чирәһәрн харһцҗ, уста нүдәрн үзлцҗ ик байр кецхәв.

Тер ик байрт нерәдҗ Батан бичсн дун гиҗ «Әрәсә» гидг ду 350 күн дуулҗ радиоһар соңсхв. Тер ду соңсад Бата менд амулң, аавиннь цогц үлдсн һазртан алтн җола зөв эргүлҗ ирв гиҗ кесг үр, иньгүднь хәәҗ харһцхав.

Совхоз, колхозмудас, райодас ирсн хошмуд, малмудын эдл-уушнн һәәхүл, мөрдин урлдан Батаг Элстин сурһульд сурһуль сурчахд, Элстин дорд бийд бәәдг боодгин ар ам унад хурдг «Яармин талвң » деер болв. Урднь энд яарм һарсн цагт Бата эврәннь үүрмүдтәһән яармд ирҗ элгн-садн, төрл-төрсән хәәҗ харһдг билә. Тер улснь харһхларн эднд хот авч өгәд, яс авч кемлх деншг, бульшг өгцхәдг бәәсмн.

Тиигәд Бата үүрмүдтәһән яармур гүүлдәд оддг цовг хаалһ ода уга. Тер хаалһин ормд чолудсн асфальтар илсн өргн уульнцс болҗ, хойр хаҗуһарнь тәрмр модд шавшлдна. Боодгин наад бийд бәәсн ик эҗго булңд Элстиг тәрә-темсәр, зер-земшәр теткдг ик совхоз бүрдҗ. Боодгин ар көвәд хооран һарсн күңкрг кедәд пнонермүдин лагерь бәргдҗ. Альмн, кедмн, чииһин моддар сала, судл цуг дүүрч көкрнә.

Элстин ар девсңд тер цагт мөрд урлдулдг, һәәхүл һардг, бөк ноолдулдг халцха билә. Эн хойр дегтрмүдин чилгч 1963—65-гч җилмүдт бичгдв. Ода тенд һурвад, дөрвәд давхр гермүд, сурһульмуд, делгүрмүд, зооглң бәргдсн онц сәәхн балһсн болҗ дүңгәнә.

Ачад, өргәд зөөһәд тәвдг кранс дала дерәлднә. Эн хамгиг медәд, эзләд эдлдгнь коммунистическ күч-көлснә бригадмуд Хальмг, орс көвүд, күүкд шин тосхачнр. Инженермүд, архитектормүд, механизатормуд, чолучнр.

Урднь Батан дасҗ йовсн улан сурһулин өөр багшнр белдҗ һарһдг училиш бәргдҗ. Седклднь зовлң уга, сананднь саалтг уга, сурһуль, эрдмин көрңднь йосндан күртҗәх кишгтә көвүд, күүкд багшлх күслән өмнән үзсн байрта җирһҗәхнь эн герин өөгүр йовхла соңсгдна.

Бата иим баһ дүүвр цагтан үр көвүд, күүкдтәһән көөлдәд, бултлдад нааддг Элстин һолын булң, булңгас өөдән салад һарсн цандгин цаһан шаврта сала хойриг негдүләд, хоорндаһарнь асфальтар иләд, тегшләд одсн өргн хаалһ татад хойр хаҗуһарнь олн зүсн кеерүлгч модд тәрәд, көкрүләд, деегүрнь гөлм мет суңһг татад электрическ герл орулад олн әмтн амрлт авдг парк кегдҗ.

Өмн ар хойр көвәһәрнь өндр, өндр олн давхр гермүд, гиичин гермүд, тәәзмүд, педагогическ күрәлң, фабрик, үүлдлңгүд бәрәд орксн Элст балһсн эңдән уняртад, дүңгәһәд, герлтәд бәәнә.

Эн сәәхн элдв өслтәрн, эрдмтә олн шин улсарн эрдмбардм кеһәд, Бата Элстиг өөдләд урудад байсад йовна.

Батан өмнәс буурл үстә, баахн теглг нурһта «Александр Невский» гидг орден зүүсн залу тосҗ ирәд: «Чи, Бата, эс минийч?» гиҗ теврлдҗ мендлв. Бата Бавуриг үзн таньв.

Бата Багзгин хө хәрүлҗ йовад «Оватын бура» гидг һазрт шуурһнд цокгдад хөөһән җисүлҗ йовсн цагтнь Насңкин Моньдас гидг күн мөринь булаҗ авхар гүвдҗәхднь хө хәрүлҗ йовад Батаг ирҗ харсҗ авсн Шамлдан Бавур.

Бавур дәәнд сүл күртлнь йовад, ах лейтенант нер авад, менд ирәд, гер-бүлән олҗ авч. Ик күүкнь зарһин халхар күрәлң чиләһәд көдлҗәнә, көвүднь сурһульд су­рҗ йовна. Бавур көгшн коммунист. Ода пенсионер, Элстд бәәнә.

Бата, Бавур, Сергән Василий һурвн хө хәрүлҗ өссн Оватын һолын өмнк Чонин царң гидг һазр дүүрәд, Уттын белчр күртл шин, шин гермүд, сурһуль, больниц, делгүрмүд (магазид), хойр, һурв зерглүлҗ бәрәд, модд тәрҗ көкрүләд электрическ герл орулад орксн ик гидг «Троицкий» совхоз бүрдҗ.

Терүнәс дорагшан Батан эзн Гришкин, Мөңкә, Иван, Василий һурвна эзн Михайловин гермүд хольврҗ унад ширгҗ, ормднь совхозин ферм, сад, пионермүдин лагерь болҗ делгүдән көкрәд, уняртад күриһәд бәәнә.

Батата хамдан түрү ик дегтрин «Хар модн һанз» гидг бөлгт тодрха кевәр дүрслгдсн Василиг немш орҗ ирхд, немшин үлмәд орҗ өглго орһад, бултад бәәхләнь арһ-мекәр үлдсн байн Михайловин көвүн немшд Василиг муудхад алулҗ. Василинь эгчнь Мололкина Ганька ода Элстд бәәнә, көвүнь инженер.

Дәкәд минь эн Оватын экнд 39 җил уралан хамдан нег хошт хө хәрүлҗ йовсн ах хөөч Цернә Мөңкәг үзхәр Бата харһсн күн болһнас сурад хәәһәд бәәв.

Мөңкәг Хар Булгт бәәхинь соңсчкад Бата үүрән үзхәр адһад һарв.

Бүтү күүмтә бичкн хурдн хар машин экнә өргн зам улан хаалһар өвцүһәрн һазр иләд өрвкәд йовна. Хаалһин хойр көвәһәр дерәлдәд урһсн нәрн өвсд нәәхлҗ һазр дерллдәд, хәрү өндәлдҗ машинә ардас өврҗ хәләсн болна.

Бүдүн шарлҗд, буурлдас бүчрән тасртл дайллдад, хү салькнд дәврүлсн мет хурлһад, мана машинә ардас некҗ даладлдад нег-негнләрн нәәхлдҗ шимлдсн болҗ медгднә.

Машинә ард хутхлдсн маш улан тоосн: теегт түгәд шатсн түүмрин утан болад, теңгрт күрч будңһрад, темән хар үүлн мет күриһәд, талрад, көшгрәд һазр элкдәд унад йовна.

Далвң, царңгуд, сала-судлмуд давад һарх болһн эрвң, зултрһн, камб шарлҗна үнр, машинә терзәр сальк дахҗ, сүүгҗ орад, саңгин идәнә үнрәр салд, салд гиһәд каңкнад одна.

Һучн-дөчн җил уралан, мадниг көлн нүцкәр хө хәрүлҗ йовсн цагт эн хаалһ дундаһарнь шарлҗн урһсн әрә медг-үлг хойр төгән өвстә хаалһ билә. Ода болхла зүркнәс салсн судцд мет олн ацмудта хаалһс дала болҗ.

Ардагшан, өмәрән, хооран, хәврһшән салад, һарад одсн, өргн зам хаалһсин аг болһнднь шин-шин совхозмудын, колхозмудын нерд бичәтә саадгин сум дуралһсн харһас бахнст хадата.

Хаҗуһарнь һарсн хаалһс болһнар аца ачсн арвс әдл ик хар машид ард, ардасн цувлдҗ гүүлднә.

Һучн, дөчн җил уралан эн эҗго бәәсн теегт хая-хая чичкнсн зурмд, хаалһин хаҗуһар салькнд көөгдсн хамхул, харвад делсн хар шовуд үзгддг билә.

Тиигхд әрә медг-үлг үзгддг эн хаалһар, дөгд уга дөрвн төгәснь җаагсн, хумха харһа ярндгта цар тергд йовснь үзгддг билә.

Ода эн теегин зо деегүр тедүкн хар-хар бодңгуд болад һазр удрҗ йовх трактрмуд тачкнлдна. Эн тракторн багин ахлачнь Балдра Йисән көвүн Аңһрг, Хальмг Таңһчин Деед Хүүв төләлгч болҗ һарв.

Күңкргин белчрт совхозин заңһта худгин ца ташу бүркәд, ик гидг хош хөн идшлҗ йовна. Ах хөөч Мөңкә, арбич болҗ йовсн Батаһан нам яһсн — кегсинь медхш. «Хөөч болад дуулҗ йовсн бичкн Бата, харңһу сө хасн бууһин сумн мет, хама одснь медгдсн уга...» — гиҗ санчкад, Мөңкә мартад хуурла.

«Бата болхла — Батын ээҗ уульдго, бат деесн алдрдго. Би Баталм! Уульн гив чигн ээҗ угалм, күн өнчнь дән үкдго, ноха һүрәдән үкдго» — гиҗ дотран тиигхд сандг. «Залу күн үрүдәд йовдмн биш, өрәд йовдмн» — гиҗ, ах Мөңкә келдг. — Өрә йовҗ медх кергтә! — гиҗ Мөңкән келсн оньдин сангдад йовдг болв.

Кезәнә Бата Мөңкә хойрин хө хәрүлҗ йовсн Оват, Хар Булг хойрин ар ташус ик холас шархлтҗ үзгдв. Хадад авчксн тәрәнә архньгс, эң-зах уга гүрмр зегсд делгсн мет эңдән дөрвлҗлнә. Захарнь зерглүләд овалад орксн сүрл, өвснә скирдс, устгуд, ковньг то-томҗ уга товрутна. Бәрәд орксн шифр ората цаһан-цаһан тоосх гермүд үүднь секәтә, терзнь татата «орад һартн!» — гисн, бәәдлтә дүңгәлднә.

Барун өмн үзгнь баглад зогсачксн улан-улан ширтә комбайнс олн иртә андсхс, хадн овалдг машид, буудя ачсн, деерән улан дарцгта машид архалдна. Тал дунднь төгрг-төгрг төөлгүд — ута деегшән шивәд таңгшулсн көдлгүрин дун соңсгдна.

Ам авлцсн ах хөөч Мөңкәг үзх авгин санан, Батад амр өгсн уга. Адһс гиҗ бууһад, арв-хөр зерглүләд тәрсн көк модд заагур йовад, совхозин конторт Бата күрәд ирв.

Совхозин закрл, парторганизацин сегләтр, ах агроном фермс эргҗ буудя зөөлһ шамдулх төр хаһлҗаҗ. Батан йовсн керг соңсад, Мөңкән бәәсн ферм тал, Бор усн гидг һазрур, хамдан йовх болцхав.

Дунд нуурин ар зо деегүр һоодан һарсн хаалһар, хойр машин цувлдад һарв. Хаалһин үзүр хама күргхнь медгдхш, төгәлңдән өргн көк тег, теңгс болҗ налана.

— Ода эн төгәлңдән үзгдҗәсн цуг мана совхозин һазр. Җирн нәәмн миңһн гектар һазртавидн. Зурһан җилин эргцд, арвн миңһн гектар эмнг һазр хаһлҗ, зөөринь авчанавидн. Долан җиләс үлдсн хойр җилднь дәкәд тәвн миңһн гектар хаһлҗ эдлхвидн, — гиҗ совхозин закрл цәәлһҗ йовна.

Зооһас көмрәд орхла, хаалһин барун амнд, зөвәр тедүкнд дааһн мөрн эргҗ гүүҗ ирҗ чадшго, өргн халцха үтрм (тог) деер, һахан зо һарһад далвагтрулад хурасн овалһата буудя шарлад, күрңтәд кевтнә. Өмнк хошад өнцгтән улан дарцгуд делсксн ик машид транспортерәр ачад тасрхан уга зөөһәд бәәнә.

— Эн арвн машид Элст күртл өдртән хошад күргнә. Ода һурвдгчнь эн болҗана, — гиҗ агроном келв.

Көндлң хар үүлнә цаад бийәр нарн бултад, сүүрән улалһад, сууҗ йовна. Салькн, савр уга, тег уняртад бәәнә.

Батан күрхәр күгдлҗ йовсн, Цернә Мөңкән хошур орад ирвидн. Кесг җиләс нааран үзәд уга хөөч иньгән үзхәр йовх Батад, мөнт чирәһәр харһҗ, уста нүдәрн үзлцхнь зу болад, машинә шил һатц харвад өндлзәд йовна.

Өмнк царңгинь бүркәд, деләд орҗ йовх хөөдин мәәллдән, нохасин хуцлдан улм-улмар өөрдәд, овалчксн хөөнә көрлин, шеегтә хуулврин үнр һарсн ут цаһан шавр герин һаза машид ирҗ зогсв.

Нарнд хүврәд бәәсн көк цоохр киилгтә, мергр хар өвгәрг күн, хойр талан хойр ач көвүһән көтлсн, маши тосад һарч ирәд, маасхлзад зогсв.

— Мөңкә, менд! Чамд гиич дахулҗ ирҗ йовнавидн. Эн кү таньдвч? — гиҗ закрл түрүн болҗ мендләд, Бата тал заав.

Мөңкә Бата хойр нег-негән хәләлдәд, менрҗ одцхав.

«Чи, Мөңкә!» «Чи, мини саак арбич!..» гисн үгмүд соңсгдв. Хойр иньг дәкн нег-негән хәләлдәд, теврлдҗ үмслдв.

Мөңкә дегд байрлхларн гер-бүлдән иньгән үзүлҗ, бардмнхар «Канур!» — гиҗ көвүһән дуудв. Батаг дүүдән үзүлхәр «Орһдг!» — гиҗ дуудв. «Орһдг хөөһән орулад аашна» — гиҗ хәрү өгцхәв. Дү берән дуудв. «Һурвдгч хөөч хөөһән тогтнулҗ йовна»,— гилдв. Ач көвүдән үзүлхәр «Орһдга Канур!» — гиҗ дуудв. «Ах хөөч мотоциклет хулдҗ авхар совхоз орҗ одла», — болцхав. Ач берләрн таньлдулхар дуудв, «хөөчнрин хот кеҗәнә», — гилдв. Ик ач көвүһән дуудв, «Арвдгч классд орх дегтрмүд хулдҗ авхар йовҗ одла» — гисн дун соңсгдв.

— Күн дала, зуг сул, цолта нег чигн күн уга! — гиҗ Мөңкә хойр альхан делгв.

— Саак «Хөөчин дун» мартгдад уга болхнь, соңсхмн бәәҗ,— гиһәд Мөңкә өөрдәд өвдгләд суув. Мөңкәд Бата хөөчин ду дуулҗ өгв.

— Та ода манд, эврәннь тууҗан келҗ өгтн, бидн икәр соньмсҗанавидн, — гиҗ Батала ирсн улс Мөңкәг аарглв.

— Я, нандтн дала юмн уга. Таднла әдл сурһуль — эрдм уга. Хәәртә ээҗ, аавии заясн насан хөөнә ард чиләҗ йовх күмб, — болв.

— Дәәнә дала ордентн яахмб! — гиҗ закрл дөңнв.

«Тавн талта одн» орден, гвардейск значок, һурвн медаль, нег цөөкн ханлт бәәнә, — гиҗ Мөңкә өрч талан хәләв.

«Дадмг хөөч» гидг нернтн яахмб? — гиҗ парторг үгд орлцв.

— Мана күүнә дамшлтнь дала. Энтн дамшлтан дала күүнд өгчәнә, бидн энүгитн хөөчнрин багш,— гидвидн гиҗ фермин залач келв.

— Ода медсәрн эднән көтләд, зааһад, завдад йовҗ, ах-дүүһәрн, гер-бүләрн цуһар хөөчнр йовнавидн, — болҗ Мөңкә келв. Дәкәд уха туңһаҗаһад, — зуг мини ач көвүм манас алдрад одх бәәдлтә. Арвдгч класст орҗана, яһад болв чигн күрәлңд орнав гиһәд, күгдләд бәәнә, яахнь кемҗәнә,— гиҗ Мөңкә үгән төгсгв.

— Сурһуль сург! Мел цуһар хөөч болад йовхмн биш, олна негнь инженер болг, — гиҗ Бата Мөңкән далар ташв.

...Сар мана маңна деер манхаһад һарад ирҗ. Мөңкән туск тууҗ бас соңссн бәәдлтә, манурад, мелтәһәд инәсн болад бәәнә. Мана машидын харан тасрад, ирмг давтл, Мөңкә хөөнәннь захд гирлгән түшәд, һаран дайлад, маасхлзҗ инәһәд үлдв...

Тиигҗ үүрләрн Бата харһсн, «ода наадк үүрмүдән яһҗ олҗ авса. Кен ямаран күн болҗ, яһҗ бәәдг гилч» — гиһәд Бата дотран уха гүүлгәд йовна.

Терүнә хөөн, хойр сар болад, Бата Манц һол аюта һарад йовв. Кесг хуһлцн һуйран хувацҗ, хамдан үүрлҗ сурһуль сурҗ йовсн, Тавна Иван Кольчи хойрин һарсн һазр — Негдгч Үлдчн.

Шифр деевртә дөрвлҗн герт Бата ирҗ буув. Герт зөвәр олн улс бәәҗ. Цуһар маңна тиньгр, байрта серглң нәәрлҗәнә.

Деед бийд суусн томһ сахлта өндр, нәрхн хар өвгн, һазаһас зүс-буру улс орҗ ирсиг үзн:

— Залус, эндр хальмг улсин үвләс менд һарсна темдг сән өдр—цаһа кеҗәнәвидн. Цаһалтн, нааран суутн!— гиҗ байрлҗ, сахлан ясв.

— Нам гиһит, бидн, балһсна улс, эн өдритн мартад хуурчанавидн, — гиһәд Бата өвгнәс авн зөв эргүләд, экләд цаһалад, суув.

Таньл — үзл боллдад, тоовр—тәквр кеһәд, күр — күүндвр эклв.

Дадмг өвгнәс үг һарһҗ авч, күүндәһән уттхҗ үүрмүдиннь тускар җиирәд сурхин кергт, Бата кезәңк хальмг улсин авьяс, зокал, шинҗин тускар сурҗ өвгиг салвлв.

«Өндр уул деер һархла, седкл сергдг, өвгн күүнлә күүндхлә, ухан сергдг» — гиҗ Батан эклсн күүндән, хөөч өвгнд таасгдҗана.

— Минь эн ясна бийднь кесг шинҗ бәәнә,— гиҗ өвгн эклв, — чи меддвч? Меддг болхла, энүнә махинь мөлҗәд идчкәд, кемәлһҗ өглч! Кемәлһҗ эс чаддг күн махинь иддмн биш! — гиһәд өвгн Батан өмн хөөнә кемәлһдг нурһ тәвчкәд, «боогдад эс бәәвч» гих бәәдлтә, ханцан шамлад, хоолан ясад, сеңкәҗ суув.

Бата өвгн хойрин күүндән зөвәр оралдата, марһата болад ирсинь соңсад, цуг бәәсәрн оньган өгч чиңнцхәв.

— Тиигхлә энтн зөвәр дашката хот кевтәмб! — гиҗ Бата өвгнлә хөкрлҗ келчкәд, нурһиг шүүрч авад хойр иртә тоңһргарн утлад идв.

Өөрнь зергләд суусн залу Батаг дораһар тохаһарн хатхад «бичә көндә!» — гисн докья өгв. Бата дораһур нүдән чирмчкәд, нурһиг мөлҗәд чиләһәд ирв.

Берәд, күүкд, баһчуд Бата өвгн хойриг селҗ хәләһәд, хоорндан шимлдәд бәәцхәнә.

— Не болв, ода энүгитн яахмб? — гиҗ Бата нурһиг эркә хумха хойрарн өргҗ үзүлв.

— Кемәлһҗ өгтн! — гиҗ баһчуд дегц сурлдв.

— Махинь идхән медсн күн, ясинь яахинь эврән медҗәдг болхуговч. Кемәлһҗ эс чаддг күн махинь иддмн биш гиҗ келлүсв! — гиҗ өвгн йодарх бәәдлтәһәр келв.

Бата өвгнә чирә хәләчкәд, өвгнә өмнк махта тәрлкин өөр кевтсн сүвән хавс авад кемәлһдг нурһна нуһрсна нүкнд орулҗ, өргәд:

— Не, аав, «ундан өгсн күн, учринь суртн»,— гиҗ өвгнәс күндлсн дууһар сурҗ инәв. Минь эн агчмд хотна хойр һурвн залу орҗ ирәд, өвгнәс авн экләд цуһаралань цаһалад, сууцхав.

Маңсиһәд суусн өвгнә маңна деер, нарна герл туссн мет, мусхлзҗ инәһәд:

— Хәләһит, эн күүг, арһлх бәәдлтә, баһчуд, соңстн!— гиҗ Бата тал өөрдәд, нурһна аран болһныг эргүләд, даран-даранднь хурһарн зааһад, сурв.

— Энтн «хөөнә хөрн дөрвн нурһна хөөт бийд, хөрвцг ясна деед бийд урһсн, йнсн шинҗ бүрдсн, хош эрдни гидг ясн, — гиҗ Бата экләд өвгнә сурсн аран болһна, һурвад сурврт, кемәлһҗ хәрү өгәд, нуһрсна нүкн дотрк судцна нүкн күртл келәд өгв.

— Хәлә, хәлә, арһта залу бәәҗ кевтәмбч! Не, минь эн «түмн мөрн туруһан шавртал уга, урлан норһл уга ус уудг һәңг мөрни далан көвәд урһсн модн ямаран модн болхви? — гиҗ өвгн нуһрсна нүкнд шурһулһта хавс зааҗ товчлгч сурвр өгв.

— Эбә-эбә энтн, «һазад дала чалчаг цагт, һалвр зандн бура цагт, өлңгин захд урһсн өнчнь ярһа модн болдмн, — гиҗ келәд Бата кемәлһдг нурһиг ширә деер тәвәд, дәкәд сурх үг бәәнү?» — гих бәәдлтә, өвгн тал хәләҗ инәв.

— Пө, йоста гидг залу бәәҗч! Әрк кеҗ өгтн эн күүнд, цаһана өмскүл өмсктн! — гиҗ өвгн Батан һар атхв.

Цуһар Батад ханҗ шууглдв. Хуучна йосар Батан ээм деернь үзүртнь цаһан мөңг боосн альчур өмскүл — гиҗ тәвцхәв.

Олнд амар келгддг зокьялмуд хав-хара биш меддг өвгн кесгәс нааран, нег иигҗ чееҗән хаһлҗ, бахан хаңһаҗ күүндхәр уудяд, делврәд җе гиҗәсн бәәдлтә.

Батаг икәр таасад, дахулҗ ирәд, өр цәәтл гилтә, таарҗ күүндәд, кесг сенр соңсхвр болн Батан хәәҗ йовсн иньгүдиннь тууҗ мөрдәд гилтә, келҗ өгв.

Өвгнә келҗ өгсн туульсас «Долан миңһн наста, дууни герл хатта, нәәмн миңһн наста Намҗл гидг өвгнә туск» болн «Туг-түмн сүүлтә, түмн — җува җивртә Зууһан Увш нертә хо һалзн моһан» туск туульс Батад икәр таасгдв.

Бата тиигәд хойр-һурвн хонгт Манцин көвә эргәд, даалһвран күцәһәд, урн үгин, нәрн бичгин хань — зөөр зооцта байрта хәрҗ йовна.

Приютн селәнә барун өмн захар орҗ йовхла, улан хала деевртә углад кесн дөрвлҗн модн гер үзгдв. Эн гер Батад тоб болад одв.

— Минь эн гер саак 1936-гч җил күч-көлсни улан орденәр ачлгдсн стахановец Дутов Алексейд колхоз бәрҗ өгсн гер болдг бәәдлтә, зогстн! — гиҗ Бата маши зогсав.

Ахрхн көк күлттә, цаһан үстә, цаһан сахлта махта шар өвгн тосад һарч ирәд, зөвәр удан хәләҗәһәд:

— Ой, ой! Таньдг күүнә бәәдлтә. Айдҗа, кен биләч? Мин, мин, саак Бата! — гиҗ таняд Батата хоюрн теврлдәд үмслдв.

— Эмгн, күүкн, наартн! — Саак маниг дахулҗ Москвад оддг бичкн Бата!—гиҗ эмгн күүкн хойран дуудв.— Шулун болдгар делгүрд од, эн харһлт темдглх кергтә! — гиҗ күүкән гүүлгв.

— Не, иньг, ямаран бәәнәч? «Хойр уул биш, хойр күн харһна» гидг эн! — гиҗ Бата цаһан үстә өвгиг дәкн теврв.

— Ямаран болх билә, йир сән! Эмгн, авдран уудл, мини әмн сәкүл хадһлсн хазным һарһҗ ас, — гиҗ Алексей түүтхлзв.

Маштг шар эмгн инәмсәд, ик гидг хала һадрта модн авдр уудлад, эвкәд давхр-давхр цаасар ораһад хуучн булһар түңгрцгт дүрәтә хөрн долан җил уралан Хальмг Таңһчин Деед Хүүв, Хальмг Таңһчин зөвллин, Наркомземин, района өгсн күндтә һашгуд, улан орден һарһад өгв.

— Та, Алексей, теткүлд (пенсд) һарх болҗ эс йовнт? Урднь төләлгч йовсн, негдгч стахановец, орденар ачлгдсн, хаадг уга теткүлд һарх йостат, — гиҗ Бата шар өвгиг күзүдҗ келв.

— Теткүлд һарх цагнь болҗ одла. Зуг түүгән көөлдхш,— гиҗ Дутовин күүкн хәрү өгв.

— Тиигҗ болдви! Иим дала ач күргсн күн, эркн биш, ачта пенс авх зөвтәт, — гиҗ Бата өргв.

Хөөннь ирсн бичгәр болхла, Дутов Батан селвг соңсад, цаасан йовулад, туслң пенс авсн болҗ һарв...

Батан эңкр иньг Коля сурһулян төгскәд, багш көдлҗ йовад, зеткрин шалтаһар әмәрн шордҗ. Буля Ута хойр бас әмд— менд, хоюрн ик номтнр болҗ.

Деер келгдсн цәәлһврәр Бата хол һазрт йовад хөрн җилин эргцд Москвад ирәд уга билә. Аш сүүлднь ач иктә мана партин хөрдгч сьездин хәәрәр цеврдәд хәрү Москвад ирсн өдрән иигҗ бичлә:

..Москва теңгрт күрәд

Мөңкрҗ улм сәәхрнә,

Гиҗгтә күүкн болад

Һалвр зандар саглрна.

Солңһрсн ке бумбсарн

Сиилүлҗ бийән кеерүлнә,

Шур-сувсар өңглсн

Шухмр алтар нартна.

Минь эн җирһлд

Москвала әдл дүнгәһәд,

Мини эңкр багш

Маасхлзҗ намаг тосв.

Орс арвс һарарн

Оньчлҗ намаг теврв,

Буурлтсн сахларн ширвәд

Багшм эңкрлҗ үмсв...

Эн күн һучн-дөчн җил уралан Батаг сурһҗ йовсн хальмгин ачта багштн Борис Климентьевич Пашков. Ода келн-бичгин номын доктор, 78 наста, Азин келн-әмтнә Күрәлңд номта күн болҗ көдлҗәнә. Бата Москвад одх болһндан, багшларн оч харһҗ мендинь меднә.

Батаг бичәч болхднь, үнн ухани сүв-селвгән өгч дасхҗ йовсн, Батан ах — хальмг урн үгин нәрн бичгиг өргҗүлхин төлә, әмән әрвлл уга, шунҗ йовсн «Уршгта улан Манҗ» бичсн, Манҗин Нимгр «Улан Багштнр» гидг күрәлң чиләһәд, залу дүүвр насндан, зуурдын шалтгар эңкр эврә һазрасн холҗла. Дү күүкн, Байрха, аваль Җула хойрнь Нимгрин һарсн, өссн һазрт йовна.

Батан турүн дуран Цастата холвҗахд Саратовд Батата нег патьрт бәәһәд дурни шүлгүд бичҗәсн Көкәдән Мацг ода бас бичәч болсн бәәнә.

Эн дегтрт Батата хамдан итклтә иньг амрг болҗ седклән медлцҗ йовсн — хальмг урн үгин нәрн бичгин эрдмин төлә, хальмгин нернә төлә үнн седклән өгч чирмәҗ өргҗ йовсн, Басңга Баатр, олн җилд Москвад цергләд, Батата хамдан бичәчнрин сьездд орлцҗ йовла.

Төрскн ик дән эклхлә цергәсн бууһад, хальмгудларн Сиврүр туугдҗ йовла. Эрмдгтә күүнд эвтә сән эмнүллһн, хәләвр уга болад, Сиврин киитн һазрт таасгдл уга, эрән сән насндан эврә өрк-бүләсн хаһцв. 1952-гч җил Бата Баатрин цогц хәәһәд олв. Красноярск крайин ханьд ордг Хакасск таңһчин Абакан гидг балһсна олна үкәрд деед өмн захд оршагдсн бәәҗ.

Бата олҗ одад, һундл төрәд, үкәр деернь урһсн өвсн, шарлҗинь цеврләд, төмрәр кесн тавн талта одынь Бадмин Лиҗ гидг күүһәр чиклүләд, ширдүләд, Баатрин гер-бүлднь соңсхла. Баатрин бүлнь ода Элст балһснд бәәнә. Көвүн күүкн хойрнь сурһульта, эрдмтә, олндан туста улс болцхав.

Баатрин бичсн дегтрмүдинь барлҗ һарһад, терүгәрнь урн үгин нәрн бичгин бумб делдгдв. Хальмг государственн драматическ тәәзд Баатрин нер өгәд, неринь мөңкрүлв.

Эн хойр дегтр эклҗ бичсн һашута цагас авн эндрк байрта «Бумбин ор» делдгч герлтә өдр күртл, мана хальмгин теегт маш ик җирһлин хүврлт болв. Зүүдн болсн сәәхн үзмҗс үзгднә, зүрк авлҗ зөргтә шин үрд үүднә.

Шин цаган дахад, шин дүүвр баһчуд ирәд, цааран давҗ амулң бәәдлин төвкнүн ду дуулҗ йовхинь, даңшата хаалһан давад ирсн «дууч шар хөөч» Батан дүрәс медгдҗәнә.

Эн дегтрт дүрслүлҗ болхмн гиһәд, эңгин олн зүсн әмтнәс тодлад, товчлад, Батата хамднь, дүрслүлҗ бичсн улсас кесгнь әмд, менд, сансн күцлән күцәд сәәхн цагин җирһлд ирәд җирһҗ бәәхинь, Бата эврән үзәд, харһад бахтҗ, байсҗ бас чигн хәрү бадмшҗ, дүүвр нас зүүҗ шинәс, шин дегтрмүд бичхән зәәдҗ, зүркни һалан хадһлҗ, җирһлин җитх давшҗ йовна. Ода чигн Батан шүрүнь хәрәд уга, шүүснь хагсад уга, шүднь мокад уга, шинәр, сенрәр бәәх күцлнь мөрәднә:

Шүлгинм җиңнсн айс

Шурдсн зүркд шинрүлх,

Шур өңгтә хаврар

Шуһу болһнд күңкнх! —

гиһәд дуулад чигн оркна. Баһ дүүвр цагтан баячудт иигҗ биилҗ, дуулҗ йовлав —гиһәд, ачнран чигн дасхна.

«Үкх гисн үксмн уга, үнгн девлт үкҗ» гисн хальмг олн әмтнә келдг үлгүрин үндснь иигҗ үннд хүврв

Эрендженов Константин Эрендженович

БЕРЕГИ ОГОНЬ роман

вторая книга на калмыцком языке

Редактор М. Б. Нармаев.

Художник В. И. Мезенцев.

Худ. редактор Н. Д. Будников.

Тех. редактор Я. Ф. Гайдаш. Корректор X. А. Бадмаева.

Калмыцкое книжное издательство, г. Элиста, 1965 г.

Сдано в набор 29.у1-65 г.

Подписано к печати 12х-65 г.

Авт. л. 13,05. Уч.-изд. л. 13,4. Печ. л. 12,71.

Бумага 84Х10832. Тираж 1000 экз. Заказ № 4551.

К00690. Цена в переплете 50 коп.

Краевая типография, г. Ставрополь, ул. Артема, 18.