«Инрлин чаңһ»

Машин гүүсн кевтән гүүһәд Муузран һаза одад зогсв. Батан буурл аав һаза герин ирмәг деер өмәрән хәләһәд эркән эргүләд сууҗ. Маши үзәд тедүкн наач йовсн бичкдүд, герт бәәсн Өлзәт, Лиҗ ахта цуһарн шууглдҗ ирәд маши аарглад зогсцхав.

Көк шеемг костюмта, гилвң хар боокс башмгта, күзүндән күрң цоохр зәңгә зүүсн Бата бичкдүдлә инәҗ мендләд машинәс шувтрҗ бун аавларн мендләд күзүдҗ теврв.

— Уй, чи Батайчи? Би чамаг төрүц таньсн угав. Хәрнь шидрә зүүдндм үзгдәд бәәвч. Эндр барун нүдм татчала,— гиһәд Бата тал бахтҗ хәләчкәд, татч авад өрчдән шахад үмсв.— Батан барун халхла ширвлдсн аавин буурл сахл — өндгән дарҗах шовуна өрвлгәс җөөлн болҗ медгдв.

— А, аавтн ода чигн заглюн күн бәәҗ, менд бәәнт!— гиҗ җолач көвүн өвгнлә оч мендлв.

Эн отхн көвүнәннь хурдн «хар мөрнд» мордад, кәзәңкән һарһад: дел деернь дарад, делтринь ивтрәһәд, сергәд, ирхмн болвзат! — гиҗ Бадм машин тал заав.

— Тер машин деерчнь нань күн угай? — гиҗ өвгн түдһлзҗ босад машинә терзәр күзүһән суңһҗ хәләв. Чамаг келсн күүкән дахулҗ ирн гиҗәдгҗ — гиһәд ик эртәс нааран шууглдад бәәнә. Ода дахулад авад ирнү, яһну, гиҗ өңгәҗәләв, — гиһәд Бата тал һундсн бәәдлтәһәр хәләһәд машинә өмн төгә тайгарн хатха.

Тер хоорнд Цаһан гүүҗ ирәд Батала мендләд «һанцарн ирвч»? — гиһәд машин деерәс Батан хойр ик чомдан өлг-эдинь буулһв. Бата Бадм тал хәләһәд, нүдән чирмчкәд, дотран саналдад оркв...

— Күүкн бәәнә, хол биш. Иим көлгтә күүнд һазр холдшголм... Отхн көвүнтн — однав гихләнь, һанцараһинь, одхшв гихләнь — хойраһинь дахулад авч ирх күргн болад бәәҗ. Сууҗ автн йовад ирий!— гиҗ Бадм машинә үүд тәәлв.

— Би танд күүктәһән цокулсн зурган илгәлүс, авсн угавт? — гиҗ Бата ааван сүүвдәд машин тал көтлв.

— Я, зург, зург... Үкхәсн өмн әмд чирәһинь үзхәр бәәнәв!.. Уй, үүнәсчнь унҗ одхн угай? — гиҗ өвгн буцхар седв.

— Уга, аав, унхн угат! Энтн хаачкдг үүдтә, хәләлт, иим җөөлн суудгта,— гиҗ Лиҗ, Өлзәт бичкдүд хәәкрлдв. Өвгн ач күүкән өвр деерән авад суув. Лиҗ үр көвүдтәһән арднь һарад сууцхав.

— Не, аав, махлаһан дарҗ автн!.. Маляһан бәрҗ автн!— гиҗ хөкрлчкәд, җолач Бадм машиндән газ орулв. Хурдн хар машин ар төгәс хоорндан хурлһсн көк утаһар цахчкад, хаадан авад бухад цеглсн болад одв. Нәрн өвсд нәәхлтл, нигт улан тоорм бүргтл хаалһд орад хавтаһад һазрла наалдсн болад йовад одв.

Өвгн өвр деерән суусн Өлзәтиг, өрчдән таг теврчксн нүднь аньгдад йовна, уульҗ йовх, инәҗ йовхнь медгдхш.

«Дәрк әәлдг» гиҗ давтснь соңсгдна.

Бата машинә ардас хәләһәд зогсҗаһад, эн эцкиннь байр үзхнь элкм девтсн болна, насн ирх дутман нандан бахтад, маңна тиньгр бәәхинь үзхнь—нег зүркм, хойр болҗ байснав. Ода Цастаг эс дахулҗ ирснд цухлдҗ йовна — гиҗ дотран санчкад, Бата герүр орад, селәнә хүүвин ахлач, колхозин ахлач, партячейкин сегләтр, хуучна тууль, түүк, Җаңһр келдг улс цуглултн гиҗ зәңглв.

Өвгиг суулһсн бичкн хар машин нүднь «бүрд» гитл, чикн «сард» гитл тоосндан ташрлгдад зәәсңгин нурҗ одсн хуучн үвлзңгин өөгүр торад, Дунд нуурин деед бахлурт күрәд, хәрү эргв. Колхозин багцин өөрк боодгин эрг деер ирәд, машин арһулдв.

— Мууха дала нуһсд өөмҗ йовхмб?! — гиһәд җолач Бадм Батан хойр амта хавал авад буухар седв.

— Я, әрлһ цааран! Идҗ ирг болшго, цадҗ цар болшго. Ааһ дүүршго махна төлә әмтә шову алад яһнач! Эднчнь удл уга һууҗмулмудан дахулад өөмәд өсхәр бәәдг болх,— гиҗ өвгн нүдән арчв.

— Чик келҗәнәт! Тана зөв, — гиһәд Бадм хавалан хәрү, ормднь тәвәд, машиһән йовулв.

Ачнран дахулсн аав машинәсн бууһад, аңһлзад орад ирв. Колхозин ахлач, партячейкин сегләтр, урн үгин чинр тууль, түүк, соңсхвр чееҗәр келдг өвгд, хотн-хошан улс Муузранд цуглрчксн, Батаг аарглад дала сурвр сурлдад, соньмслдад бәәцхәнә.

Цаһан бергн маштг давхргта күрң боокс башмгта, өрчиннь зүн захд «Ударник» гисн значок хадсн хар шуркра цегдгтә, үсән шиврлг угаһар ардан гүрҗ тоһшлад, сам хатхад, деерәснь барта күрң цоохр шеемг альчур боосн, хот кеһәд, ярлзад бәәнә.

— Не, көгшә, көвүнәнтн күлгнь ямаран? Седклтн серд гиһәд, эс одву?— гиҗ колхозин ахлач өвгнәс хөкрлҗ сурв.

— Эн машин деер сууһад зәәсңгин хуучн үвлзңгин өөгүр торлзад һархлам «Инрлин чаңһ» йовсн цагм санандм орад одв,— гиһәд һанзан һарһҗ авад тәмк нерв.

— Таниг эмнг мөрд сурһҗ йовсн чаңһ күнҗ—гиҗ соңславидн — гиҗ ахлач соңсх бәәдл һарв.

— Кезәнәһә намаг Эмбә зәәсңгәд адуч йовх цагт, Әәдрхнә гүвр-орс инрл хальмгин һазрт ирлә. «Цаатн орс инрл ирсн бәәнә. Эмнг мөрд яһҗ сурһдг эрдмән үзүлхмн» гиҗ Эмбә зәәсң закв. Мөрд урлдулх, бөк ноолдулх, эмнг мөрд туулюлх болцхав. Зәәсңгәдән ик нертә цалмч Совлг гидг күн адуч болҗ бәәсмн. Совлг арвн алд арһмҗин күрмгәс алдлго хаяд авдг цалмч бәәсмн. «Деернь шовун чигн сууһад уга дөнн, туулн аҗрһс бәрәд туулюлтн» гиҗ зәәсң закв.

Әәдрхнә инрлин дахулчнр, хальмгин сәәдүд, нойдуд дала цуглрчксн һәәхмҗ кеҗәнә. Совлг цалмч харан унчксн, хормаһан шурдад орксн хар килһсн цалман бәрсн:

— Арһмҗ күрмәр һарһад өгтн! — гиҗ хәәкрәд һарад ирв.

Эмнг агтсиг ээрәд көөһәд авад ирв. Теркә мөрд күзүһән суңһлдад, сүүлән саадгллдад, хамрарн бүшкүрдлдәд, теегин гөрәсд мет ооляд—ооляд һарад бәәцхәнә.

Арһмҗ күрмәр ооляд һарч йовсн халтр амта дөнн хар аҗрһд, Совлг нег хаяд нәрн күзүнднь орулад дөрәвчләд татв... Аҗрһ дөрвн туруһарн һазр удрад, бухн цегләд, һәрәдәд толһаһан зәәләд йовна.

Хойр адуч гүүҗ одад, хойр чикнәснь авад, эркәһән нүднәннь цумрхаднь булхулн дарв. Хойр адуч арднь һарад сүүләснь татв. Аҗрһ дөрвн көлән цахлад чичрәд зогсв. Намаг зәәдңгәр унҗ туулюлтха гиҗ зәәсң закҗ. Хойр хормаһан шуурдад, ташмган бүстән хавчулад деләснь авад һәрәдәд мордлһнла, залус аҗрһиг тәвәд оркв... А, а, дәрк! Тер аҗрһин һарһҗ йовх аалиг гиһит! Ха доран авад, бухн цегләд, тоңһрцглад йовна. Хойр нүдн аньгдад, хуухин үсн босад йовна, хавчур алдҗ йовхн угав. Деләснь атхчкад ууцан нурһнаснь зааглл уга хойр сүвәһәрнь ташмгда йовтл, көөс цахрад, номһрад ирв.

Минь эн саамд мини өөр мана адуч Җивлән Бадм күцҗ зергләд ирв. Би мөрн деерәсн һәрәдәд Бадмин эмәлин ард сундлад һәәхҗәсн улс тал ирүв.

— Э, эн күүһән, эн мөрнә нурһнла зусар наачксн бәәсн биш болхвт? Алькв цааран хәлә!— гиҗ эргүлчкәд, Әәдрхнә инрл намаг магтад һурвн арслң мөңг өглә. Һурвн арслң тер цагт зөвәр ик мөңгн билә.

Терүнәс авн намаг мана Эмбә зәәсң «Инрлин чаңһ» гиҗ нер өглә. Ода тер мет нүдм аньгдад, хуухинм үсн босад, толһам эргәд, әрә гиҗ ирүв. Эн машинтн тер цага туульд ордг арнзлла әдл юмн бәәҗ. иим маши тесәд гүүлгәд йовулдг улсиг, йоста гидг «Инрлин чаңһ» гиҗ келҗ болхмн! Цаг гиһәд иигәд күүнә нүднд сольгдад йовдг акад юмбҗ! «Дәкәд аһарар нисдг машид бәәнә эс гинт?»— гиҗ өвгн толһаһан зәәләд, сахлан ясад, җолач Бадм тал хәләһәд, Бата тал бахтҗ хәләв.

Батан өмнәс хәләһәд, иигҗ келв:

— Минь иим, ода тана келсн келврлә әдл, олн әмт дахад, келмрч улс кедәд, келгдәд йовдг: келврмүд, түүкс, туульс нанд — ик кергтә болҗана.

Ода мини түрүн дегтрмүд хальмг келәр барлгдсна хөөн, мана Хальмг Таңһчин ВКП(б)-н Таңһчин зөвлл бийснь шиидвр һарһад намаг дуудулҗ авв.

Маниг һардгч Коммуна парть, Хүүв деед йосн күн гиһәд оньган өгәд, олнд туста бичәч болхмч гисн берк даалһврин ачинь хәрүлхин кергт эврән ухан, медрл, эрдмән, урн келәр хурцлҗ, номар агсх кергтә. Би ода деерән, урһҗ йовх нилх ноһамб. Урһҗ йовх ноһа күццднь цецглүлхии кергт нарн, усн, аһар, асрмҗ кергтә болдг биший? Ода намаг тер мет, нар, усар теткҗ асрмҗ өгч, һарим һанзһд, көлим дөрәд күргҗ йовхнь—Хүүв йосн!

Арвн сард гесндән тееһәд, алтн шар уурган көкүләд, тавгарн һазр ишкҗ тенчтлнь, ташалдҗ теврәд өсксн тадн: эк, эцкнр, эврәннь үрдтән ямаран эңкрвт! Тер мет мана Хүүв йосн маниг таңсглҗ өскҗ сурһмҗ өгч хәләҗ йовна. Терүнәс даву — хүв, кишг, җирһл манд уга! Тер җирһл, ухан медрлән, әмн—зүркән төрскндән нерәдҗ олн таднаннь седкл-зүрк хаңһаҗ, ачитн хәрүлхин кергт зүүднд орм, зүркнд таалмҗта, соңсхд сенр, умшхд амр дегтр бичхәр мөрәдҗ йовнав. Тер мөрәдсм күцгдәд уга! Би төрскндән юм өгәд угав. Мини өгснәс, өгәд угам ик.

Тер өгәд угаһан уханасн олҗ авад, нәәрүлҗ дегтр бичҗ олн әмтндән нерәдх кергтә, олн тадна бәәдл, бәрц, җирһл, авъяс медх кергтә болув. Тегәд тер бәәдл, җирһлд өөрдҗ тодрха медҗ автха гиҗ мана Хальмг Таңһчин ахлач нанд эврән эдлдг гиигн машиһән йовулдг күүтәһинь өгәд таңһч көдәлүлҗ тәвв.

Эврә һазр, усан тууҗан, хуучна бәәдл тодрха медл уга, эн шин цагин бәәдл бичхт берк юмн. Олн тадна нүдндән үзҗ нурһндан үүрч йовсн һашута зовлңгин сүүлинь баһ-баһар эврән үзҗ йовлав, тадн бийстн меднәт. Тер үзсн нанд баһ. Оһтрһу хол болв чигн, ордг борань өөрхн! — гиҗ эс келдг билү? Тер мет би-дүүвр насндан хүүвин йосна нилчәр сурһуль сурад холд заагрҗ одлав. Тер бийнь таднас авх ухан, сурһмҗ, селвг, дамшлт улмар өөрдв!

Мана сурһуль дасҗасн Ик сурһулин закрл Кузбар гидг номта орс күн намаг нааран йовулҗаһад.— «Не, мана бүләс бичәч болад һарч йовҗах «Теегин очн» теегтән менд күрч очнасн һал болад, һаласн заляр падр!

Таңһчин олн әмтнд таалмҗта болсн хөөн, хүвтә күн, күн болһн бичәч болад йовдмн биш» — гиҗ йөрәҗ келв. Тиигәд кинәд, кицәд дасхсн багшнриннь чирә улалһшго санатав. Күн болһн бичәч боллдад йовдмн биш, олн дундас, очн мет өсрәд, һарад ирдмн, соңссн хамган келҗ өгч нөкд болнавидн. гисн үг орта-бодта үг. Бичәч болна гисн үлгүрлхт тадна мөрд урлдснла әдл юмн. Һурвн мөрд урлдв чигн — нег мөрн һарч ирнә, арвн мөрд урлдв чигн, нег мөрн һарч ирнә биший?

Нанла сурһуль сурч йовх хальмг көвүд, күүкд цуһар бичәчнр эс болв чигн, таңһчдан туста, тоомсрта гүн сурһульта, номта улс болҗ йовцхана.

Сурһуль сурч йовсан цаг зуур бокрад иим төр ээмдән үүрч төрскән төгәлҗ йовх күмб! Тадн юн гиҗ саннат? — гиҗ Бата үгән чиләв. Батан хойр цецгәнь улм икдҗ, нүднь зеегтрәд, хойр күңкркә хоорндк гүрәнь хотс-хотс гиһәд цокад бәәснь үзгднә.

Өвгнә амнд зуулһата һанзин һалнь унтрҗ оч. Суруласнь саб-саб гиһәд утан һарчахш. Батан келҗәсн үг чилҗ одсиг оньһҗах бәәдл уга. Отхн көвүн талан хәләһәд орн деерән суусн кевтән сууһа. Негл шаврар нухад кесн «күн» кевтә царцҗ оч.

«Иим олн әмтнд кергтә үүлдвр үүлдҗ, байрта ирҗ йовх көвүһән герт орад уга йовтлнь — келсн күүкән юңгад эс дахулҗ ирвч? — гиһәд хазад, келәд орксн, мини хаҗһр болад одв-яһв?

Эврә бийнь онц сә хәәхәс — эн төрнь олна, берк төр бәәҗлм!..» — гиҗ өвгн чееҗләрн гүвдлдҗәнә.

Түүг соңсҗ бәәһәд, Темәнг, колхозин ахлач эклв:

— Алтн шорад даргдмн биш гидг эн! Күн күлцңгү, некмһә болхла, мөрәдсн күцл күцгдәд, сансн санан бүтәд йовдг юмн. Бичкндән Һооҗурин һолд сурһульд орҗ йовхдан, эн Бата басл кинән болдг билә. Олн шуугсн, альвлсн һазрас онц һарад: өрүн эрт босад, асхнд ора унтад, номыннь ард орад, дегтр умшад, шунад йовдгнь, оньдинд үзгдг билә. Терүнә залху уган, ашнь ода эн! Эврән үзҗәнәвидн, соңсҗанавидн.

Аавин әмдд кү таньдг, агтын сәәнд һазр үз-гиҗ, кезәнә көгшд келдг билә. Ода чи, Бата, эн йоснд, йоста гидг хойрдгч ачта «аавин» арнзл «күлгән» олҗ авсн хүвтә күнч. Олыг үзәд, медәд таньҗ авх арһан олвч. Чамаг урн үгәр чимҗ, дегтр бичдг нертә бичәч болхла, мана отг-нутгин, Хальмг Таңһчин нерн! Бидн чамд медсн, соңссн хамган келҗ өгч нөкд болнавидн.

Мана әәмгт хурц, мергн урн үг меддг улс хав-хара биш бәәнә.

Моңһл, төвд бичг күццднь медәд, дасад авчксн, йосн хуучна хальмг кел меддг, Мааня өвгн бәәнә. Тер күүнд Зая-Пандитвн үзгүдәр барлгдсн туульс, түүкс, Җаңһр, соңсхвр бәәнә. Зуг Зая-Пандитәр умшдг дасҗ авх кергтә. Терүг сәәнәр дасад авхларн, тегәд урн үгин уурха саңд күртҗ, йоста хальмг келтә күн болҗ чадҗанач!— гиҗ ахлач Темәнг келәд, хустгин хәәрцгәс кемтлҗ авад шүдән шигшлв.

— Не, эн хурган кезә чиләхмт? Орҗ хот уутн! Үдин мал саах цаг өөрдҗ йовна, — гиһәд Цаһан өмнән цоохр индстн көңнә зүүсн, нег һартан тавгта тос бәрсн, нег һартан кевкүртә ярлзҗ ирәд, келчкәд, хот уудг хораһурн орв.

Колхозин ахлач Батата колхозин хошмуд төгәлх болҗ үгцәд, элкиннь захдк бичкн даһмасн часан татч авад хәләв. Залус Батад ханлт өргәд, дәкәд харһҗ, күүндх болад, мендләд һарцхав.

Бата җолач Бадмиг дуудад Муузран хот уудг хораһур орулв. Бата бийнь һаран уһаһад өвгнә бәәсн хораһур орҗ йовна. Цаһан, Батан ардас һар арчдг, ут цаһан цацгта альчур, бәрсн аашна. Буурл өвгн маштг орн тусан эрст хада цокад өлгчксн, Бата Цаста хойрин зург тал ширтәд хәләһәд зогсҗана.

Өвгнә урң-урң гисн нүднд хоюрн негт ниилҗ одсн болад, негт хоюрн аав талан хәләлдәд ярлзад инәлдсн болад өвгн бәәҗәһәд, бәәҗәһәд нүдән арчад дәкн, дәкн хәләнә:

«Гем уга! Йоста көркхн хальмг күүкн бәәҗ, хүв-йөрәләрн харһсн хойр иньгүд болхугов! Батаһас бичк өндр болх бәәдлтә. Не, өлзәтә, ут наста болтха! Бата энүг дахулҗ ирсн цагтнь таньлдад хадһлсн белгән өгнәв», — гиҗ санҗана.

Цаһан Батаг ээмәснь хатхчкад, хумха хурһарн би талан дайлв. Бата эмкәһән зууһад, көлиннь үзүрәр ишкәд, ә уга хәрү һарв.

— Аав, тер күүкн, та хойрин зургиг асхн орндан орхиннь өмн хәләнә. Өрүнд босад, мөргүлән мөргчкәд, цәәһән уухиннь өмн ә уга хәләнә. Бәәҗәһәд—бәәҗәһәд: «әмд бәәсн деерән эн отхн берән үзхнь болх билә, — гиһәд, келәд оркна. Тер күүкнчнь хол эс бәәхлә, эн машиһәрн гүүлгҗ одад, авч ирәд үзүлхнчнь. Аавчнь ода далн һурв орв. Өмнкнь өөрдсн, хөөткнь холҗсн күн. Седклнь байрлх, хөөнән тачал уга болх.

Хая, хая Заңдаг ирхлә саңхадад амрад оддг биләв, Занда ирдгән уурв,— гиҗ арһул келәд, Цаһан һартан бәрҗ йовсн альчуран, Батад өгв.

Чини бичсн бичгт, юн бичәтә бәәхинь аав медҗәхш. Чамас ирсн сүл бичг авчкад, Зандад авч одад умшулҗ. Тер бичгтән чи «иим сәәхн хальмг күүк олҗ авад, күүндәд амн үгән авлцчквидн. Зундан ирхләрн танд авч ирҗ үзүлнәв. Эн зургинь илгәҗәнәв, хәләтн!» гиҗ бичҗлмч—гиҗ келәд, Цаһан хот кедг хораһурн орв.

Батан уһасн һарнь хагсҗ оч, тер бийнь һаран чаңһур ниткрәд арчн бәәҗ:

Занда төрүц ирхший?— гиҗ Бата, Цаһанас арһул сөрҗ сурв.

— Сән өдр болһн ирдг билә. Чамас тер зург ирснә хөөн, төрүц ирдгән уурла. Һацад, өөләд, одахн күүнд мордҗ одв...

— Кенд одв? — гиҗ Бата Цаһана үг чиләд уга йовтл сурв.

— Мана сурһульд закрл болҗ ирсн нег бод гисн хәр көвүнд одв. Баһчуд хурад, сән гидг нәр кецхәв. Мана Лиҗ бас тер нәәртнь одла.

— Мана Лиҗд Занда нег ик шил цаһан мөңгн билцгәр белг өгч. Тер хар шил нүдинь болһаһад хәләхлә, чини зург үзгднә. Би терүгинь күүнд үзүллго, авдрт дүрчкләв, — гиҗ Цаһан Батан һарт бәәсн альчур авн, йовҗ келв.

— Тертн урзн намаг... — гиһәд Бата бергндән үг келхәр седҗ йовтл...

— Машин белн, колхозин ахлач ирчксн бәәнә! — гиҗ җолач Бадм үүдәр шаһав.

Бата ардан эргәд Цаһанд:

— Бергн! Одак тана келсн күүкиг асхн күртл хошмуд эргҗ — ирәд, сөөни бийднь йовад авч ирҗ, аавд үзүлҗ седклинь хаңһанав, — гиһәд, орна дерндгин толһад өлгәтә бәәсн далвчлдг булһар түңгрцгән авад һарв. Цаһан өвгнә хора тал адһад орҗ одв.

Колхозин ахлач, келмрч Санҗ, моңһлч шар Эрдни һурвиг суулһҗ, авад машиһән көндәв. Сурһулин өөгүр давҗ йовад «өөрән зогстн!» — гиһәд машиһән зогсачкад, Бата сана авсмн кевтә, не бәг! шутдан йовый — гиһәд сурһулин герәс давад һартлан, машинә терзәр ардан хәләһәд йовб.

Машин ирәд зогсҗ йовсиг терзәр үзәд, адһн-шидһн ор-дерән ясҗ йовсн Занда, гериннь үүд әрә зааглчкад, машин ирмг давтл, ардаснь хәләһәд дун уга зогсв. Машин Хар булгин эк хәләһәд, хара тасрад йовҗ одв.

— Эн таднар келүлҗ, бичҗ авад йовдг урн үгин нәрн бичгин салтр: тууль, түүкс, соңсхвр, келврмүд намаг цааранднь төлҗхд ик зөөр! Чилшго уурхан саң. Эдниг нәәрүлҗ олзлад шин дегтрмүд бичҗ, иргч үрдтән үлдәх санатав. Тер дегтрмүдт тадна нерд орҗ мөңкрүлнәв, — гиҗ Бата келмрч улсан иткүлҗ келҗ йовна.

Бата ам авлцсн күүкән авч ирҗ көгшн эцкдән үзүлҗ седклинь байсахар һарснас нааран диг җил болв...