Дурни эклц

— Нанла онц үлдхдән одак күүкнәсн әәҗәнч? Та хойран хоорнд холвар болҗах нег җигтә юмн бәәх бәәдлтә, — гиҗ Сима Батаг харлсн бәәдлтәһәр келҗ инәв.

— Уга, хамдан сурһуль сурдг күүкн, бидн цуһарн нег-негнләрн таарта, ни-негн бәәдвидн. Чи, бидн хойр ШКМ-д бәәхдән яһҗ үүрлдг биләвидн. Тер мет үүрлнәвидн, — гиҗ Бата үнән келв.

— Тиим бәәдлтә, Одак күүкнәнчнь өмн хойр күүкн неҗәдәр һарч ирәд: Чи, ман хойр ю күүндҗ йовхинь чиңнәд, хәләһәд орҗ одцхав. Чи оньһсн угавчи? Негл ора деерән ор һанцхн нүдтә шулм үзсн мет, ораһасм авн, охр сүл күртлм шинҗлчкәд йовҗ одцхавш. Э, хәәмнь мини, би эдничнь хәләцәрнь меддг болв. Саак сурһульд чамла нег партд суудг һәрһгтә Сима бишв. Тиигхд, чи, ма хойр басл генн бәәҗвидн.

Кичәл (урок) бола бәәтл латин үзгүдәр бичг бичәд, парт дораһар нег-негндән өглцәд, Тимофей Ивановичд бәргдәд шоодулдг биший. Чи мартчквчи? Ю бичдг бәәсн болхв. Завсрла һарад күүндхлә яһдг бәәсмб? — гиҗ Сима татчкнҗ инәв.

— Бидн басл нег-негндән дуртаһан медүлхәр седдг бәәсн болхугов. Тимофей Иванович әвр мектә багш билә. Номан дасхад, кичәлән кеһә йовҗ, эс медсәр нүднәннь булңгар сурһульчнран хәләһәд кен, ю кеҗәхинь олад авчдг билә. Чи, ма хойриг кабинеттән дуудҗ авад, хойраһим бидн зерглүләд зогсачкад, ма хойрин бичг умшхд, би басл ичләв. Ода сурһуляс көөһәд һарһчкх гиһәд санчкад, шуд доран һазр бәәсн угаһинь медл уга менрәд одлав, — гиҗ келчкәд Бата, Симан сана орулҗ келсн, өңгрсн хол цаган санад оркв. Өндр нурһта, җөөлн хәләцтә, ур-килнц уга, цаһан саната төвшүн хар багш Тимофей Иванович Рябовин дүрсн өмннь үзгдәд одв.

— Намаг көвүдлә дурни бичг бичлцнә гиһәд, күүкд келәд, хург кеһәд, ичәһәд алх гиҗ санлав, — гиҗ Сима үгән уттхв, — нам күүкдт келсн уга. Чи, ма хойриг әәлһәд, ичәһәд, уурлҗ келәд, эвлҗ, «дәкҗ иим юм һарһшвидн» гисн үгим бидн авад тәвчксн биший. Күүкд, көвүдт келсн болхла, маднар оньдин наад бәрәд алх билә. Би нам ичәд, эврән сурһулясн зулад әрлх биләв.

Күүнлә күмн кевтәһәр, эвәр күүндәд, эврәннь селвгән өгәд, уханднь орулад, медүләд, йоста үнн седклән өгч асрҗ өскнә гидг тиим өвәрц юмнҗ. Тиигхд олнд зарлад, маниг һәәләд көөчксн болхла, чи, бидн хойр ода иигҗ иим сәәхн балһснд өөдән сурһульд йовх билүвидн!? —гиҗ Сима Батад хәрү өгәд үүдн талагшан эргв.

— Ода чамаг энүнд бәәсн деер Колята һурвулн Тимофей Ивановичд сән гидг бичг бичхмн. «Көгшрх насндм, сурһсн көвүд, күүкдм кесн ачим медҗәнә» — гиҗ байрлх — гиҗ келәд Бата Симаг сүүвдәд һарцхав.

Эн саамла кичәлмүд төгсәд, Коля үүрмүдтәһән зөрлцәд һарч йовад, Симаг үзчкәд гүүҗ ирәд, заарг чирәтә шар үстә, хо цаһан күүкиг хойр һардҗ теврәд, өргәд эргүләд, күүкнә һарт йовсн түңгрцгинь унһаһад хоюрн бий-бий талан хәләлдәд менрҗәһәд, инәлдәд һаран атхлдад мендлцхәв. Сима савиҗ одсн үсән ясад, альчуран чиклҗ бооһад эргндк улсан эргҗ хәләв. Бата күүкнә түңгрцгинь бәрүлҗ өгәд, һурвулн һош-һош инәлдәд, һар-һаран бәрлдәд һарад йовцхав.

— Бата, чи манла бичә йов. Одак ик хар нүдтә күүкнчнь күзүһичнь көрәдә бәәҗ алх. «Юмнд бичә од, эрк биш энүнд күләҗә!» — гиҗ заквш. Коля, чи терүгинь таньдвч? Күчр харч күүкн болх бәәдлтә. Батад нам кү шидрдүлх бәәдл уга. Коля, хәәмнь тиим чаңһ күүкнәс көндә йов, дәрк мини, — гиҗ Коля тал нүднәннь булңгар хәләһәд, Колян эм деер цохан дөңнәд зогсв.

— Буля болхугов, нань кен болх билә, — гиҗ Коля инәв.

— Э, мана «мис». Яһад бидн терүг мис гидгинь Коляһас сур. Эн чамд цәәлһҗ өгх — гиҗ Бата Симад кел чкәд, — Коля, тер мисчнь асхндан цуглрх боллавидн, Ута, та хойр меднә гидмб?

Тер күүндә Сима соңсла, гиҗ Коляһас сурв.

— Э-э! Эзән зальгг, мартн гиҗәҗв. Эндр асхн күүкдин хорад иртн гилә. Эднчнь чамаг одак Цаста гидг күүкнлә таньлдулхар бәәцхәнә. Ики эрт энүнәнчнь тускар келҗәцхәлә. Зуг одак чини туск төр негнь тасртл хооран саачкла. Уга, ма хойриг эрт иртн гилә. Би эн Симаг дахулҗ однав. Ута, Санҗ хойр, хот-хол белдхәр йовҗ одсн болхмн, — гиҗ Коля сана авсмн кевтә келчкәд, Симад цуһараһинь цәәлһҗ өгв.

— Не тиим болхла йир сән. Би хәрәд хувцан сольҗ өмсәд, аяртан тана тал ирнәв, — гиҗ Сима эднә зөвт багтв.

Коля, Симаг тосҗ авх болҗ үгцвидн, күүкиг трамвайд суулһад йовулчкад, Бата, Коля хойр талдан трамвайд суухар Ленинә нертә уульнц хәләһәд гүүлдв.

— Бата, одак намла таньлдулхар бәәсн күүкиг Санҗ, Эрднь, Буля ахта цуһар таасцхаҗ. Нанд бас таасгдв.

Хойр халхнь улан хо-цаһан халуч харта мөрн кевтә, хормаһасн усхад, хойр талан толһаһан зааляд гелдглзәд бәәнә.

Хәрнь, чи хәрг, ичмг заңган хаяд, залу кевәр зөргтәһәр, күүндәд, хойр теркә зүркән холвҗ үзтн. Бидн цуһар чамд дөң болнавидн. Буля, Эрднь, Байрта һурвн, яһад болв чигн чамур хәләлһх саната. Чини тускар бууляд, магтад дала юм келәд, толһаһинь эргүлҗәх бәәдлтә. Хәрнь келх үгән белдҗ ав. Я, мана маштг шар бииләд, дуулад болв чигн би талан эргүлхговч, эс чаддг бишч,— гиҗ Коля Батан далар эңкрлв.

Бата үүртән нег чигн үг келсн уга. Хоюрн хорадан ирәд, хувцан тәәләд, хотан уухар ширә талан өөрдхлә, ааһин амн деер делгәд тәвчксн цаасн бәәнә. Хоюрн цаасиг дегц үзәд, авад умшхла, иигҗ бичәтә: «Та хойр ирн, хотан ул уга, хувцан селвҗ өмсәд, мана хора тал иртн. Бидн тадниг күләҗәнәвидн. Ута, Санҗ хойр манад бәәнә, үкс гитн! Буля.»

Бата, Коля хойр нег-негн талан хәләлдәд инәлдчкәд, Коля босад адһҗ хувцан өмсв. Бата дурн уга, зөвәр удан сууҗаһад, Коля тал хәләһәд: «Эднчнь үнәр нәәрлҗәнү? Би, нанар зог кеҗәнә болһлав. Тер күүкән нанла таньлдулад яахар бәәхмб? Мууха адһҗах улсви! Нанас деер көвүд далалм»,— гив.

— Юн шог бәәх билә! Маңһдур амрдг өдр, шуугад сергхәр бәәдг болх. Харҗахар одад ирий. Шулун хувцан өмсҗ ав! Улан башмган өмс. Костюман өмсәд, тер мини торһн зәңгә зүүҗ ав. Би одад Симаг тоснав,— гиҗ Коля Батаг зүдәв.

Бата дун угаһар босад, чомдаһан уудлад, хувцан һарһҗ авад, костюминнь хавтхас Зандан бичг һарһҗ авад, эвкәтә кевтнь хәләҗәһәд, Коляд үзүллго чомдананнь йоралд делгәтә бәәсн цаасн дор тәвчкв. Минь тер агчмдан «эн күүкн Зандаһас юн сән болх билә»—гих ухан орад одв.

Хойр иньг бәәсәрн кеерч авад һарад йовцхав. Коля үүднәс заагрҗ һарн Симаг тосхар үгцсн һазр талан гүүхәрн йовҗ одв.

Бата күүкдин хоран үүднд ирәд, чикән өгәд, чиңнәд зогсв, Җиң-җиң гиһәд мандали цоксн ә һарна, күүкд бәәҗәһәд,— бәәҗәһәд шууглдад инәлднә. Көвүдин дун, нам соңсгдхш. Бата барун һариннь дунд хурһна үйәр тоң-тоң гилһәд үүд цокв.

— Орҗ болх —гисн һурвн дун дегц соңсгдв. Бата арһул түлкәд орад ирв.

Орн деер хойр күүкн зергләд, сууна, негнь Батан таньдг Эрднь, негнь одак Колян келҗ йовсн шин күүкн Цаста, һартан мандали бәрҗ.

Теднә өмн туслцулад хойр сандл зерглүләд тәвәд Балдра Санҗ, Ута хойр сууна, тер хойрин өмн маштг ширә деер Буля орс урн үгин, нәрн бичгин зокьялын тускар бичсн дегтр бәрсн, эн хойр көвүдлә зүтклдҗ сууҗ. Күн орҗ ирсиг соңсад цуһар үүдн тал хәләлдв.

— Менд бәәнт! Нәәртн ахр, наснтн ут болтха! — гиһәд Бата цуһаралань һар атхад мендлв.

— Нәр болад уга, согту йовхмн биш болхуговч! — гиҗ Санҗ хөкрлв.

— Тиим бәәдлтә, зөвәр цемкәһәд йовна, — гилдәд цуһар шуугад инәлдв.

Бата эмәсн бәәдл һарад, эрст өлгәтә бәәсн нүр герт үкс гиҗ бийән хәләв.

— Бата һанцарн болдмч? Наадксчнь яһла? —гиҗ Буля дегтрән һартан бәрсн босв.

— Заарг чирәтә хо-шаргчнан яһвч? —гиҗ Ута Батаһур шоглв.

— Яах билә, тана күүкдтн, намаг үзчкәд, ора деерән өрәсн нүдтә шулм үзсмн кевтә, орад, һарад хәләлдәд бәәнә. Ик хар нүдтә, «Мис» гидг күүкнтн бийм нүдәрн бәрәд идчкн гив, — гиһәд, өөләд күүкн йовҗ одв,— гиҗ Бата цәәлзв.

— Ю, әәҗәнәв, үнәрий!.. Бидн терүгичнь һазалҗ үг келсн угавидн. Чи бийчнь келсн болхуговч, — ичкевт, тиигҗ болдви! Дахулад авч ир терүгән, — гиҗ Буля Бата тал өөрдв. Цуһар Бата тал хәләлдәд тагчгрцхав.

— Наачанав, ода аашдг болх. Коля дахулҗ ирхәр йовҗ одла, иигәд тана сүмс авч болхмн бәәҗ, ха-ха! — гиһәд инәв. Цуһар инәлдцхәв.

— Хәрнь, мана күн айстан үг келәд йовхмн бишл. Одак күүк өөлүлсн болвзавидн, — гиһәд ухам һарч одв, гиһәд Буля Цаста тал нүднәннь булңгар хәләчкәд, сана авсмн кевтә:

— Уй, эн хойр «багштн» көвүдлә зүтклдә бәәҗ, эн хойриг танльдулхан мартҗанав. Бата, таньлд! — гиҗ Цаста тал нүдәрн заав. Бата үкс-үкс ишкҗ одад: — «Бата гидг күмб!» гиҗ күүкнә өмн одад зогсв. Күүкн эмәсн бәәдл һарад, дор ормдан босад дун уга һаран өгв. Батад эн күүкн нүдән ирмтлнь, ораһаснь авн, ома ясн күртлнь хәләсн болад одв.

Бата кир уга цаһан киилг деерән, Колян барта торһн зәңгә зүүһәд, улан сатья башмган өмсәд орксн, шин көк костюмта, зөвәр үзмҗтә көвүн болҗ. Улан сатья башмгнь босад ишкх болһнднь җаагад, шухтнад бәәнә. Батад, эн суусн күүкд, көвүд мел энүнә башмгин шухтнсн ә соңссн болад, ормасн босад энд-тенд эрст өлгәтә зургуд хәләһәд, башмган улм шухтнулад, захан ясад, зәңгәһән бәрҗ үзәд, йовдңнад бәәнә.

Цаста күүкн Батаг дораһар хәләһәд, урднь Батан тускар күүкдин келснлә дүнцүләд: әрвҗ уга маштгас биш, му биш, шамдһа, олмһа келтә көвүн болх бәәдлтә! — гиҗ, санҗана. Бийнь «би иим эрдмтә күмб» гисн бәәдл һарһад һартан бәрҗәсн мандалиһән чикдүдинь мошкад, бернсинь дарҗ үзәд, чивһцдәснь җиң-җиң гисн ә һарһад сууна. Эн күүкн өдрәрнь Батад үзгдсн хувцан соляд, талдан шигдәч эрәтә, оошк зүстә кофт — өмсҗ. Эн хувцнаннь зүснд, күүкнә йирин улан хойр халхнь урдкасн, улм уласн болад, эңдән улан будгар будгдсн болҗ медгднә.

Күүкн мендләд, һаран татад авсна хөөн, Батан барун һарин альхнд бичкн цаһан альхнь үлдсн болад одв. Эн һар мел Зандан һарла әдл: нәрхн-нәрхн цаһан хурһдта, җөөлн, көркхн цаһан, көркхн һар болҗ медгдв. Күүкн алг хар нүдәрн әрә медг-үлг инәһәд ормдан суув.

Эн хойр иньгүдин шиңкән нүүрцсн цевр дөрвн нүдд, нег-негән чикднь үзәд чиңнүртх хоорнд: Коля, Сима хойр көтрлдсн орад ирцхәв. Цуһар дегц Коля, менд! гиҗ хәәкрлдв.

— Эн күүкнлә таньлдтн! Мана Элстин хо-цаһан күүкн, маниг хәәҗ ирҗ! — гиһәд Коля хойр һарарн Сима тал заав.

— Э, Коля, оратҗ очич. Бидн кезәнә таньлдчклавидн. Зуг эн хойрла таньлд,— гиҗ Санҗ, Эрднь тал көтләд, хувцан тәәл, су! — гиҗ Буля, Цаста хойр Сима тал өөрдцхәв. Сима мендләд, цааснд оралһата нег шил «Аллаш» гидг әмтәхн әрк, балта, кампадь һарһад тәвб.

— Сима, яһҗаснчнь энв? Әрк юңгад авад йовнач? Бидн чамаг дудуллус. Коля! Юңгад эс хөрвч, — гиҗ Буля, Коля тал галлзв.

— Та, эгч бичә уурлтн. Хальмг таңһчас ирә йовҗ хойр иньгтән хоосн би яһҗ ирх биләв. Хальмгин йос меддг угавт? — гиҗ Бата, Коля хойр тал Сима хурһарн завдв.

Цуһар шууглдад инәлдв. Ута, Бата хойр «ханҗанавидн!» гиҗ Симан һар атхцхав. Эрднь, Буля хойр эдниг ширә тал зааһад суулһад, ширәһин бүркә авб, ширә деер хойр шил «абрав-дюрсо» гидг чаһр, дөрвн шил ситро, олн зүсн хот бәәнә.

Цуһар дуңһралад сууцхава. Эрднь Батаг Цастан өөр зерглүләд суулһад, эс медсн болад, Санҗинь өөр одад суув. Санҗ, Эрднь хойр дораһур хатхлдад, нүдәрн күүндчкәд, белн болв гисн кевтә, Буля тал хәләв.

— Не, Ута өөркәсн экләд ке, гиичнрән то! — гиҗ Буля нег шил чаһр Утан өмн тәвб.

— А, эдничнь чини гиичнр — гиһәд бәәнәв. Чи, ма хойрин гиичнрви? — гиҗ Ута келв.

— Э, та хойрин! — гилдҗ шууглдв. Ута күүкдин чиркс авад чаһр кехәр седв.

— Уга, чаһринь көвүдт кетн, ундинь манд кетн! — гиҗ күүкд хәәкрлдв.

— Не, эн мана хот-хол тату тартг гиҗ бичә му санцхатн. Бәәсәрн байн гидг үг эс бәәдг билү? Тиигтлән хүрм болҗахш. Мана үр, иньг Бата хойр сар шаху сурһулясн дутад, йова-йовҗ әәмгиннь колхоздан ик гидг үзмҗтә дөң күргәд, мөрәд орад, мөр унҗ ирв. Одахн комсомолас болн закрлас ачлгдла. Терүг темдглҗ хурҗ күүндәд угавидн. Дәкәд мана күрәлңд шинәс мана нег күүкн шүүврән өгч орла, эн суусн эн! Нернь Цаста! Таньл, үзл болҗ йовтн, — гиҗ Коля келәд, күүкн тал хәләв. — Ут наста болҗ, сән күргнлә харһтха! — гиҗ йөрәҗәнәвидн! — гиҗ Коля үгән чиләв.

Цуһар шууглдад инәлдәд, альх ташлдв. Күүкн ичсн бәәдл һарад, өмнк ширән ирмәг хәләв.

— Дәкәд эндр, урднь хамдан сурһуль сурч йовсн мана һазра күүкн Сима ирсн бәәнә. Эн суусн эн! — гиҗ Буля Сима күүкн тал заав.

Цуһар шууглдад альх ташлдв.—Не ууцхай! — гиһәд Буля ундан өргәд, цуһар ууцхав.

— Не, цааранднь күүкдин өөр суусн көвүд, күүкдтән сөөвң болҗ тооцхатн,— гиһәд Симан авч ирсн балта, шикр һарһад дунднь тәвб. Санҗ, эн үг күләҗәсн кевтә, өөрән суусн Эрдньд хотас авад тәвҗ өгәд, ситро кев. Ута Булян өмн бәәсн тәрлк авад хот тәвб. Бата суксиһәд суухмн биш, тедниг дураһад, Цастан өмнк чирктә ситро бәрүлҗ өгәд, хот тәвәд дуһлзад одв. Коля, Сима хойр шимлдҗәһәд, Коля босад:

— Не, тер унднаннь сав сулдхтн, эн күүкн маднд авч ирсн идәһән, татад уутн гиҗәнә,— гиһәд, нәрхн бичкн шилтә «аллаш» авад чиркст кев.

— Нанд бичә ке, нанд бичә ке! Бидн эрк ууднговидн! —гиҗ күүкд нег дууһар хәәкрлдәд, чирксән альхарн бүркцхәв.

— Не, тиигхлә энүгитн эн авч ирсн күүнд бийднь кеҗ өгнәв, — гиһәд Коля Симан чирк авад кехәр седв.

— Күүкн күүнд әрк бичә ке! Эврән ууцхатн — гиҗ Буля хәәкрв.

Сима босад нег балһ чаһр келһҗ авад:

— Күүкд энтн һашун әрк биш. Әвр әмтәхн. Худл гихлә, амсҗ үзтн! — гиһәд Цаста, Эрднь, Буля һурвнд даранднь амсулв. Өңгнь әркин бәәдлтә, бал кевтә татлдсн, амндан авад тамшахла, уснд зуурсн шикр мет әмтәхн. Түрүн амссн Цаста, «күүкд эньн йир әмтәхн» гиһәд Эрдньд өгв. Эрднь амндан авчкад, «а, уснд зуурсн шикр бәәҗлм, маниг меклҗәҗ»,— гиһәд Буляд өгв. Буля амндан әрә күргәд аман тамшачкад, «юн гидг юмб энчнь? Мууха әмтәхн юмб. Би энүгичнь әрк гиҗ медләв», — гиҗ Сима тал хәләв. Коля Ута, Санҗ хойриг дораһур чимкәд оркв. Сима Коля тал нүдән ирмәд: «Не, күргн кеҗ өг»,— гив.

— Иим әмтәхн унд танд икәр өгч болшго. Тәвәд грамм өгнәв, — гиһәд Коля күүкдин чиркст баһ-баһар кеһәд, үлдлинь дөрвн көвүдт ховаһад кев.

— Ю әәҗәнәв, ичр уга юмбч? Күүкдт уудг унд көвүдт кеһәд бәәх! Манд үлдә,— гиҗ Буля инәв. Коля шилән шавхад кен бәәҗ:

— Тиим әмтәхн болхла, өөрк Утан хүвиг бас уучк! — гиһәд, пиш хаһрад инәһәд, Ута тал нүдән ирмәд оркв.

— Не, эн мана Элстәс ирсн күүкн оньдин иигҗ әмтәхн ундта ирҗ, ик гидгәр номан дасҗ, сән гидг мөңгн дөрәтә күргнлә харһх болтха! — гиҗ Ута чиркән өргв.

— Тиигтхә! — гиҗ күүкд дегц хәәкрлдв.

— Энтн мөңгн биш, төмр дөрәтә күргән олад авчкла, бив! — гиҗ Коля күүкиг күзүдв. Зәрмснь — Өлзәтә болтха! — гиҗ шууглдв.

— Маниг үзҗ автн! — гиҗ Сима Коляг күзүдв.

— Әрлһ цааран! Айстан бичә үг келәд, наалдад бә!— гиҗ Буля Коля тал ик нүдәрн галлзв. «Цаадкнь мууха ичр уга күүкмб?» — гиҗ Цаста дотран санв. Цуһар Симаг йөрәһәд, шавхад ууһад оркцхав. Санҗ, Коля, Ута һурвн өөрән суусн күүкдтән хот тәвҗ өгәд, унднаснь кеҗ өгәд, инәдтә нәр-шог келлдәд таарлдад бәәцхәнә. Батан өөр суусн Цаста күүкнә чирәнь чис болад улаҗ, терүнәсн эмәҗәх бәәдлтә, чиндр цаһан альчурарн хая-хая чирәһән севәд энд-тендән әмт нүднәннь булңгар хәләһәд дун уга сууна. Әмтн өөрнь уга болхнь, үргләд одм бәәдлтә. Толһань диигсн болад бәәнә.

Буля хотан эдләд ду һарн бәәҗ. Бата тал хойр ик «дурнаван» зөрүлчкәд, тәвҗәхш. Батан хәләц, бийиннь хәләцлә зөрлцв угай гилһнлә хәләцәрн: «яһад иигәд, дун уга суксиһәд суунач?» — гих докья өгәд оркв.

Бата күүкн тал хәләһәд: «тәрлкитн авч болхий!» — гиһәд тәрлкднь хот тәвҗ өгәд, чиркинь авад чаһр кехәр седв.

— Нанд чаһр бичә кетн, толһам эргҗәнә! — гиҗ күүкн әрә ду һарв. Бата күүкнә чирк авад унд кеһәд һартнь бәрүләд өгв.

— Ханҗанав, — гиҗ нүднәннь булңгар хәләв.

Коля, Сима хойр ю-бис дораһур күүндәд, хатхлдад тачкнад инәлдәд ирв. Эрднь Санҗан барун һарарн күзүлдчксн, халхан халхлань харһулад, чикнднь үг келәд, эрклзәд, ярлзад бәәнә. Санҗ минь ода деерән суусн улсиг мартчксн бәәдлтә: эм деерән саглрад унсн Эрднин һурвар гүрсн күклиг бәрәд, иләд, нүдән бүрлзүләд бәәнә, заядар согтҗах бәәдлтә.

Булян хойр ик нүднь зеегтәд, цецгәснь икдәд, хойр хар шил товч болад, һал асад ирҗ. Хойр халхиннь герлнь минчиһәд, арчсн альмн мет, төгргтәд улаҗ. Чим-чим гиһәд, мөчмүднь халу дүрҗәх бәәдлтә, хая-хая хавтхасн бичкн төгрг нүр-гер һарһҗ авад чирәһән хәләһәд, үсән самлад: «Ута, нан тал хәләлч! Ямаран өңг һарч? Одак әмтәхн цаһанчнь йосн әрк бәәҗ кевтә! Чини чирә бас улаҗ йовна» — гиһәд ашкаснь чимкәд, — толһам диинрәд бәәнә. Тер цаадк «хотна хутхур хо-цаһананчнь әәлд орҗ одсн бәәдлтә». «Би энүгичнь Батан келсн күүкн эс гиҗ гергнь болһад, дурм уга болад бәәвв, дегд шулматр»,— гисн дун соңсгдна.

— Чи чаһр сән гиҗ саахна таасҗалч, мини хүв цугтнь уухар седлч. Унч, би һарад авч ирнәв. Әвр әмтәхн ундн, мел йосн батхнын бал! — гилдәд Ута Буляһар наад бәрәд, дораһур хурһинь татч авад чимкәд инәһәд бәәнә.

Бата арһул, эс медсәр хаҗудан суусн күүкн тал эргәд, зөрц тохаһан, тохалань харһулад, чирәһинь хәләһәд оркв. Духун үнр салд гиһәд, каңкнад одв. Күүкн башрдсн бәәдл һарад, нүдән бүрлзүләд медг-үлг мишәһәд, өмнәснь җөөләр хәләв. Күүкнә хәләциг Бата тосад, эргндән суусн дурнь таалд духуцҗах зурһан зүркд тал залв. Күүкн «үзә бәәнәв» гисн темдг һарһад, эс медсәр Батан толһа деегүр герин эрс хәләв.

Бата толһаһан доргшан кеһәд, күүкнә һарин хурһд, баһлцгуд, хамринь, халхинь кедн-кедн хәләһәд оркв. Күүкнә күзүнднь өлгәтә нәрхн цаһан мөңгн шүлзә, өрч деерк хойр гөвдрүн хоорндаһар орад, өвцүнә кемлдг яс дахҗ гилвкнә. Шүлзән үзүрт шүтән бәәх, шулм бәәхнь медгдхш... Цааранднь күүкнә күңкркә деерк цаһан элквч хоорндаһур оошкрсн җөөлн цаһан махмуд үзгдәд одв... Эн нилх әрәгнь болсн махмудтнь, энүг һарһсн экәснь талдан күүнә һар шидрдәд уга «сетрә» болҗ Батад тоолгдв.

Бата чочад, сана авад, хойр нүдән ху татад эс медсәр үкс хәрү эргв. Кинь давхцад, киитн көлсн һарад, махмуднь халу дүрәд, судцарнь мөңгн усн гүүсн болад, ирвәтрәд, махмуднь чичрәд одв...

Хаҗудк әмтсән эргүләд хәләчкәд, хәрү эргәд хәләв. Күүкнә хойр нүдн Батан барун талькд бурһудад орад одснь медгдв. Бата мусг гиҗ инәһәд, толһаһан толһа талнь өөрдхәд, үг келх бәәдл һарв. Күүкн буру гиҗәх темдг медүлсн уга. Бата давад нег дәвәд улм өөрдәд: «әгрәһәд оркх — хормбч? аль әм орулад оркх — аршамбч?» — гиҗ санҗаһад.

— Та, кенәхнәвт? Ямаран сурһуль төгсәләт?—гиҗ сурв. Күүкнә хойр нүдн Батан барун талькд бурһудад орад нүдәрн инәһәд, һартан бәрҗәсн альчуран мошкад, хүүхлзәд хәрү өгн гиҗ йовтл:

— Ута! Хәлә, хәлә цаадксан! Бидн эдниг яһҗ таньдулхмн болхв — гиһәд төр кеһәд бәәнәвидн. Энлм эн, хойр хар толһасан холвчкҗлм! Цаста, ямаран бәәнәч? Би чамд эс келлүв, — гиһәд Буля тачкнад инәв. Бата, Цаста хойр цог ишксмн кевтә агдһлзлдад, буру хандлдад одцхав.

Ута Буляг күзүлдәд, би талан хәләлһәд чикнднь үг келәд цааранднь үг келүлсн уга. Буля сана авад, буру хәләһәд, эмкәһән зууһад, лугшад инәв. Ута үкс гиҗ босад Буляд киитн цә кеҗ өгв. Сима босад Булян чикнд шимлдәд үг келв.

Коля, Бата Цаста хойрин өөр ирҗ сууһад әәтрүләд үг келв. Эрднь босад нүр-герин өмн одад, бийән гердәд, үсән ясв. Ута Санҗ хойр чаһрин үлдл кеҗ ууһад, күүндҗәһәд, Санҗ олнд соңсхад:

— Нанд нег иим келх үг бәәнә. «Нәәрин ахрнь сән, насна утнь сән» — гиҗ Бата асхна келлүс, тер зөвтә. Ода Батаһар нег ду дуулулад соңсчкад, тарцхай. Тадн юн гиҗ саннат? — гив.

— Чик, чик, сурхмн, — гилдҗ күүкд альхан ташлдв.

— Бата бичә дуул. Сөөнь өрәллә, эн шидр бәәсн әмтн му келх, хүрм болҗахш, — гиҗ Цаста әмтнә шууганд Батан чикнд шимлдв, йирин дуулшгоһар седҗәсн Бата Цастан келсн үгд ханад толһаһан гекв.

— Әрлһтн, цааран, сөөнь өрәллә дуулна гидг юмб? Тиигтлән мини хүрм болҗахш. Согтад дуулдҗана гиҗ әмтн соньҗл кех,— гиҗ Бата буцҗ келв.

— Дууллдан бәг. Хөөннь икәр нәр болсн цагт дуулхугов, — гиҗ Цаста дахулв.

— Бата чик келҗәнә, ода ора болсн цаг. Эн эрс һатц бәәсн улс серәд шууга татх, — гиҗ Санҗ келв.

— Бата дуулшго болхла, чи Цаста мандали цок,—

Буля Цастад мандали, Симад гитар авч өгв. Эн хойр нег цөөкн орс, Хальмг айсмуд цокад, цуһарн шууглдад, альх ташлдад, нәәрән төкрв. Шууглдад, һар-һаран бәрлдәд, сүүвдлдәд һарад йовцхав.

— Я, көлм давдрсн болад бәәдмб! — гиҗ инәһәд Буля Утан сүүд дүүҗлгдв. Сима гүүҗ одад Буляг сүүвдҗ авад:

— Не, мини авч ирсн чаһр таасгдви? — гиҗ инәв.

— Сима, би йосндан согтҗ одн гивв. Юн бәәсмб терчнь? Һәәд одмр, әркнч домбр бәәҗч, хамаһас олҗ аввч? — гиһәд Буля тачкнад инәв.

— Йо, хәәмнь, иим ик балһснд бәәһә бәәҗ, терүг ода күртл медл уга хама йовад йовнач. Терчнь чаһр биш, әмтәхн болв чигн әркәс даву, җирн градус! Коля бидн хойр тадниг яһдгҗ — гиһәд зөрц авлавидн. Тегәд чигн Коля таднд бичк-бичкнәр кеҗ өгвш, — гиҗ Сима һочкнад инәв.

— Би терүгичнь әмтәхнднь дурлад, Утан хөвин өрәлинь уучклав. Чамас, Коля, өшәһән авхв, — гиҗ Буля Коля тал завдад элк хатад инәв.

— Терүг эс уусн болхла, чини хотын амн халҗ, чамас тиим ил үг һарх билү? Чи, урднь дотран санад хадһлҗасан илднь һарһад келчквшч.

Би цугтаһинь соңсувв, чамд иим хот зокх бәәдлтә, — гиҗ Сима шоглв.

— Һурвн цөгц — әрк, һолдк үг һарһна — гидг тер. Энүнәс хооран ю өгчәхинь хәләҗ эдлҗә,— гиҗ хөкрләд, Ута Буляг сүүвдәд авв.

Эрднь, Санҗ хойр холвата юмсуд кевтә, харань харадан чиңгә болад нетр-нетр гилдәд ард үлдҗ әрә үзгднә. Эн хойран күләҗ авад, цуһар дуңһралад зогсчкад:

— Не, маңһдур асхн кен, ямаран зуратавт келтн,— гиҗ Буля эклв.

— Би маңһдур Симаг дахад эднә нәәрт очанав, бидн күүндчкләвидн, — гиҗ Коля хамгин түрүнд келв.

— Тиим, бидн күүндчкләвидн! Би Коляг тәвшгов. Тенд күүнә улс дала, би нам эврә күн уга болад эвгоднав, — гиҗ Сима дахулҗ өгәд, Колян тоха чаңһур шахад сүүвдв.

— Та, хойр ямаран зуратавт? гиҗ Санҗас Буля сурв. Санҗ сүүвдәд зогсчасн Эрднь талан хәләв.

— Би маңһдур Цастата хоюрн шин наад хәләхәр бәәнәвидн, — гиҗ Әрднь келв, — зуг мөңгн уга, — гиҗ Бата тал хәләһәд нүдән чирмв. Бата «нанд бәәнә» гиҗ келх дурнь күрв.

— Маңһдур эн «багштн» Утад цол уга. Би маңһдур күүкдин кенчр уһах селгәтә күмб, бас юмнд оч чадшгов, — гиҗ Буля үсән ясад; Батан чикнд шимлдв. Чи, яһад тагчг бәәҗәхмч. Чини төлә ичәд үкчәнәв. Аль, тер күүкн бийнь дуудхинь күләҗәнч? Ичр уга күмбчи. Би чини ормд болхнь, нааднд биш, тәәзд дахулад одх биләв. Энүгичнь дууддг көвүд дала. Чамаг энүнлә үүрлшго болхла, маңһдурас авн мадн тал бичә ир. Би чини төлә — гиһәд әмт хураһад, чирә хаһрад таньлдтн — гиһәд эн күүкичнь ээрәв».

— Цаста, та хойриг одх болхла, би бас однав. Нанд мөңгн бәәнә, билет авчкнав — гиҗ Бата үнән келв.

— Не, тиигхлә, йисн часинд ав, би тиигтл юман ахулчкхв, бидн күләҗәнәвидн, — гиһәд Буля Бата тал толһаһан гекв.

— Маңһдур Бата, бидн хойр нааднд одх болвидн,— гиҗ Буля хәрү эргн соңсхад келв.

— Цаста яахмб, — гиҗ Эрднь сурв.

— Цастаг цасн орхла дууднав, гинә! Не, менд хәрцхәтн! — гиһәд цуһар һар-һаран атхлдад тарцхав.

Санҗ, Эрднь хойр күләҗәсмдн эн гисн кевтә, хәрү эргәд һарцхав.

Зөвәр тедүкн һарчкад Эрднь Цастаг дуудҗ авад зөвәр онцлдв. Коля Сима хойр цуһаралань мендләд Кооператиной гидг уульнцар йовҗ одцхав.

Буля Ута хойр гүңгр-гүңгр гилдәд, герән темцәд һарв. Ута Буляг сүүвдхәр седнә. Буля һаран сөңглҗ авад зааград одна. Эднә ардас Бата Цаста хойр зергләд, һарад йовцхав. Батад сүүвдәд авх санан дала, үүмәд йовна, тер бийнь иҗлдәд уга күүкн ичәд, җигшәд одхла яахв, — гиһәд көлләнь, көлән зерглүлҗ ишкәд, йовад йовна. Эн хойр нег-негнәсн кен түрүлҗ үг келхинь күләлдә йовтл, көвүд-күүкд бәәдг гер маңналань харһад бәәв.

Ута Буля хойр асхар күүндсн урн үгин келнә метклдәнә тускар, зөвәр тольклдсн, керүлтә үүднә өөр эдниг күләҗәҗ. Ута Бата хойр күүкдин һаринь атхҗ мендләд, ханад, эврәннь бәәдг хора талан хәрцхәв.

— Не, ямаран; Күүкн таасгдву? Нанд болхла, күнд толһата, цөн үгтә, айта гидг күүкн болҗ медгдв. Йир сүүлән хүрүлсн күмнәс арһта болхла көндә йовхмн. Одак күүкнәнчнь тускар Буляһас буульмҗ соңсн гиҗ, нам чикм цәәһәд, бәәв. Эднчнь эн күүкн ирснәс нааран нанд келәнь эн.

«Миниһәр болхла, талдан көвүд шидрдхәс урд, зүркинь дурни утцар төөмцәд, би талан кецәлһәд авчкхмн. Хөөткинь, хөөтк теңгр медх. Эн балһсндчнь сурһуль сурчах чи, манла әдл көвүд дала. Ода бийнь хойр, һурвн көвүд ирәд наадн, тәәзд дууддгҗ, тер бийн одхш — гиҗ Буля келв, — гиһәд сән селвгән өгчкәд, Ута хувцан тәәләд, дегтрән умшад суув.

— «Адһсн күүкн, аавиннь барун бийд»,— гидг юмн болхн угай? — гичкәд Бата дәкҗ ду һарл уга, хувцан тәәләд, эвкәд чомдаһан уудлад, асхнаһа нәәрт очахдан чомдана йоралд, цаасн дор дүрчксн, Зандан бичг һарһҗ авад, костюминнь хавтхд дүрәд, чомдаһан орн доран дүрчкв. Одак күүкнә тускар Утата дәкҗ күүндшгоһар седәд, илүр авад, халулад, эврәннь шалвр киилгән, ода Утан тәәлсн киилг авад илүрдәд энд-тенд йовад йовна.

Эн хойр орндан орхин алднд, Коля әңклсн — сүл трамвайд сууҗ ирв. «Дәкәд нег айс биилсн болхнь үлдх бәәҗв» — гисн йовна.

— Хо цаһан күүкнчнь хон гисн угай? Мууха эрт ирҗ йовхмбч? — гиҗ Ута, умшҗасн дегтрәсн толһаһан өндәлһлго сурв.

Хонад, хәр, — гилдәд, ээрцхәв. Маңһдур хот кедг өдр, тадниг цухлтх гиһәд, хәрҗ ирүв, — гиҗ хәрү өгв.

— Не, болх, эн худлан маңһдур кел. Унтх цаг давҗ одв — гиһәд, Ута дегтрән бүркчкәд, орндан орв. Бата илүрдсн киилг, шалвран теврсн орҗ ирв.

— О, мана күн күргн болчксн хувц-хунран белдҗәдгҗ, йөрәҗәнәв, айта гидг күүкнлә харһвч. Нанд йир икәр таасгдв. Сима бас таасад чамаг йөрәҗәнәв гиҗ келүлв,— гиһәд Коля Батаг гүүҗ одад теврв.

— Әрлһ цааран! Би тиигтлән терүнлә амн-үгән авлцсн биш. Ямаран күүһинь кен медлә. Терүнә толһаднь юн бәәхинь яһҗ медхв, — гиһәд Бата оран ясв. Коля орндан ора йовҗ:

— Чини дурн, эврән мед. Асхнаһа шин күүкн ирсн угай? — гиҗ сурцхав. Тегәд Сима бидн хойр мана күн арнҗлад, бермсә йовҗ, эн көвүдт эврән орҗ ирсн күүкән булагдчкад, арат көөсн барг мет, аңкадад үлдх гиҗ күүндҗ йовлавидн. Нег мөслсн хөөн терүнә юунаснь әәдв. Таасгдсн болхла надн, тәәзд дахулад, күүндәд, судцинь бәрҗ үзәд, эврәһән келәд үгинь авчк, болад бәәснь тер. «Төмриг халун деернь давт» гидг үг эс меднч? Чамд таасгдад өгтхәл, бидн терүндчнь талын кү шидрдүлхн угавидн. Хоюрн Күрәлңгән чиләчкәд ханьцхт. Бидн әврә гидг Комсомольск хүрм кехвидн. Тиигтл Ута, бидн хойр бас неҗәд хормата юм олҗ авхвидн, иигә келә бәәтл, Коля хорҗңнад унтад одв.

Бата босад шаман унтрачкад орндан орад кевтв. Буру хәләһәд, хойр зовкан харһулснас авн: күүкдин хора дуңһралад суусн үүрмүд, барун хаҗуд суусн нәрхн һо урһцта, зөвин дунд нурһта, көркхн төгрг цаһан чирәтә, зеегтә алг хар нүдтә, атылдсн атлс үстә, альмн улан халхта, харһад келх үгән хәләцәрн медүлм керсү күүкн медг-үлг инәҗ үзгднә. Өрчиннь хойр бүлтхр гөвдрүн хоорндаһар, өвцүнә кемлдг бүдркә яс дахад орад одсн нәрхн цаһан мөңгн шүлзә, оошкрсн җөөлн цаһан махмуд үзгдәд. Тәвл уга төвлҗәх Булян хар «дурнав», Санҗиг барун һарарн күзүлдчкәд, эрклҗәх Эрднь. Эрдниг эврәһән кеҗ авчкад, эңкрләд суух Санҗ. Цуһар дарваҗ үзгдәд, догдлсн зүркинь көндәһәд, дөрвн зовксинь секәд унтулхш.

Бата эргәд дуһрад, шуукрад ә уга босад сууһад, хәрү кевтәд сүүҗән селәд бәәнә.

Акад юмб?! Буля яһад иигәд нанд хадмуд хәәһәд, эн үр күүкән атхулхар седәд бәәдг болхв?...

Үнн цаһан седкл болхв, аль эн күүкнь далдын эрмдгтә болхий? Миниһәр болхнь йоста севгр күүкн! Махмуднь, хурһднь, альхнь мел нилх күүкдлм гиһәд, баһлцгаснь атхсн болад көнҗл доран наадһаһар наачах күүкд кевтә дотран бийнь бийләрн күүндәд кевтнә.

Ута Коля хойрт хар санан уга. Эн хойр эндүрҗәнә гиҗ санҗ болшго. Арһул босад Утаг серүләд «би тер күүкнд дуртав» — гиһәд иләрнь келәд селвг сурхла яһдв? Босад орн деерән хойр өвдгән теврәд сууҗаһад, хәрү кевтнә. Генткн Зандаһас бичг күрәд ирхлә яахв. «Чамаг йовсна хөөн, танахн шавр герән ачад нүүҗ одсн болна, нүдндм юмн үзгдхш» гиҗ бичлүс. Дурта болад, тиигҗ бичҗәнә, гидг тер. Эн күүкн болхла, тиигҗ бичх биш, нанла нег амн үг күүндәд угахн. «Эм үзәд, аһан геенә» гидг юмн болад одхий? Уга, иигҗ усн, эрг хойран хоорнд бәәҗ болшго. Зандаһас бичг күләхмн кевтә... Хавр күртл бичг ирлго бәәхлә яахв... Эн көркхн күүкн намаг күләһәд бәәхмн биш, цөкрәд буру хандҗ одх.

Тер күүкнә теркә зүркинь дурни утцар төөмдәд, бий талан кецәлһәд авчк, — гиҗ минь эн кевтсн мини эңкр иньг Ута келвш. Кемр тер күүкн талдан көвүнд үгән өгәд йовҗ одг. Занда нанд бичг бичлго бәг. Тер цагт Симан келдгәр, арат көөсн барг кевтә, алькаснь чигн уга аңкадад үлдх. Әмтн нанар наад бәрх. Яахв, яахв! — гиһәд шуукрад чееҗләрн гүвдлдә бәәтл, «нәәмн» гисн то деер минутн килһсинь күргәд ширә деер тәвчксн Утан хоңхта час тарҗңнулад, хоңхан җиңнүләд оркв.

Ута сүүҗән соляд, нааран хәләһәд зүн һариннь альхан зүн халх доран тәвәд хүүхлзәд кевтнә. Бата унтсн болад сүркрәд одв.

Дарунь Ута босад савң, альчуран авад үүдн тал һарч йовад:

— Эй, сөөһин аңһуч! Босҗ хотан ке! Заарг чирәтә шар үстә хо-цаһан күүкнчнь зүүднчнь орад бәәвү? — гиһәд Колян көнҗл секчкәд һарад йовҗ одв.

Коля хот кехдән йир эв уга күн болдмн. Оньдин Батаһар нөкд кедг билә. Эн өрүн Батаг көндәхәр седҗәхш.

Коля эвшәһәд, суняһад нүдән нудрмарн нухад дурта, дурго хойран заагар босҗахнь, Батад соңсгда бәәнә.

Ода босад энүнд нөкд болад күн уга деер, Сима Цастан тускар ю келсинь келүлҗ авнав гиҗ санад, Бата көнҗлән көл талан хаяд:

Өрлә босад,

Өркән хәрүлдг.

Чикндән делдң,

Нүдндән өөртл.

Арһсан түүһәд,

Һалан түлдг.

Чикндән делдң,

Нүдндән өөртл...

— Гиһәд дуулҗ босад, Коля сөөнәһә ирхдән, бүчмүдинь тәәлхдән залхурад, өскәһәрн тәәләд хайчксн башмгиннь зәңгдрҗ одсн бүчмүд тәәләд, өмсәд хәрү боотлнь, Бата примустнь һал орулад, мискд ус кеһәд нерчкәд, хуучн бор киилгин ханцна үзүринь боочкад, дүүргҗ кеһәд, Колян орн дор хайчксн боднцг һарһҗ авад, цаһан хала ааһдан хальслн бәәҗ:

— Не, асхна тенд юн болв? Сима мадна тускар юм келсн угай? — гиҗ Коляһас сурв.

— Мадна тускар ю келх билә, мадниг эс меддг биш. Чини өөр суусн күүкнә тускар келв:

— Ю келв?... гиҗ хальслҗасн боднцган унһан шамдҗ сурв.

— Та, хойриг хүвәрн учрсн хойр садн болхм гинә. Чини заң тер күүкнә заң хойр әвр сән ирлцхмн гинә. Хәрнь мана күн эндр асхнас авн — татв тасршго, уһав һаршго садн болнав гиһәд, таңна зусн болад наалдад од! Кевтсн темәнә амнд, ки хамхул орна гидг эн. Хүвтә элмр бәәҗч, — гиҗ Коля хәәкрәд, гилтә оран ясв. Бата унсн боднцган авсн болад ширә дор толһаһан бултулчкад, элк хатад инәчкәд, келән зууһад эс медсн болад өндәв.

— Хойр час күртл хоогчна ард хатрад, харһнад ирсн, ачта күн, — гиһәд, хотынь кеҗ өгчәхмн! Эндр энүнәнчнь селгән, бийәрнь келгүлхмн билә. Өрүнә намаг эс серүлсн болхла энчнь ода күртл «давсан гүүлгә» йовх билә,— гиһәд Коляһарн наад бәрәд, Ута утхан авад боднцг тал дәврв.

Һурвулн шууглдад, эндр асхн Батаг «хадмушлулх» болад хот, хувцнаннь ард орцхав. Үд болсн цагла Бата ә уга трамвайд сууҗ авад йовҗ одв. Нааднд ирәд касст билет авхар зогсҗасн улсин сүл болад зогсв... «Цаста, бидн хойр зергләд суухвидн... Харңһурад одхлань нег-негн талан кецәлдәд одх биший!

Саак духин үнр, салд гиһәд, хамрар орад каңкнад одх. Бичкн һаринь арһул татч авад, бәрхлә, яһна гилч!.. Тагчг эс медсн болад суухий, аль һаран суһ татч авад, буру хандхар седхий! Мана өөр зергләд суусн Буля үзхләрн ю санх. Уга! Дав деер һаринь атхҗ наач болшго. Җиитң акад күн гиҗ санад, җигшҗ одхла яахв! Һәәд одмр Буля һанцарн яһад очахмб! Утата хоюрн одхинь яһна. Тер хойр мана өмн зергләд суух билә, ардан суусн мадниг үзхн уга билүс. Мууха юмб! Утаһас сурад дөрвн билет авхмн бәәҗ!» — гиһәд ухаһан гүүлгә йовҗ кассин терзд күрч ирсн бәәҗ.

— Танд кедү билет кергтә? —гиҗ көк нүдтә, улан урлта, өвдгиннь нүдцә, охтр майгта, шар күүкн шамдаҗ сурв.

— Үнтәһәснь һурвн билет өгтн — гиҗ мөңгән атхулв. Хөрн тавдгч эрәдт 1, 2, 3 гисн ормста һурвн көк билет өгв. Бата билетмүдән шүүрч авн Цастаг хама суулһхан санад шурд хәрү эргв.

— Эй, көвүн! Хәрүлһшән ав! — гиҗ билет хулдҗасн күүкн хәрү эргүлв. Бата нам, кедү өгсинь тооллго «ханҗанав» — гичкәд, үкс һарв.

Негдгч орм шуһуд харһҗ. Эн ормд «шуһуд шухмр алтн» — гиһәд Цастаг суулһад, эврән дунднь суунав. Наадн хәлән бәәҗ Цастан һар татч авад, хойр альхн хоорндан шахад бәрхләрн, алтн һорһлда гидг алтн җивртә көк шову бәрҗ, авсн болх биший!.. Нан һатц суух Буля үзхн уга. Һәәвһә гидг ормс харһҗ. Хүвтә күүнд, хөртә күүкн гидгтн эн! — гиһәд ик байрта хәрҗ ирв.

Ута, Коля хойр уга. «Би эндр оратҗ ирхв, Нама күләл уга хотан ууҗ авад наадндан оратл уга од. Күүкд чамаг гертән күләх болв. Ута» гиҗ бичсн бичкн цаасн Батан орн деер бәәҗ. Бата авад умшчкад күүкд ирәд йовҗ одна гидг эн. Зууран поштар орл уга ирсн болхнь дигтә харһх бәәҗв. Цаста мини орн деер суусн болхий?

Оран үнрчлҗ үзәд, эндр оран сәәнәр яссм сән болҗ — гиһәд һанцарн ду һарад, өскәһән цокад, эргәд бииләд, башмган арчад, костюман илүрдәд, «Адрута шилтә духуһинь, адгин лавкаснь авлав»,— гиһәд ду дуулн бәәҗ духу түркәд цаг эрт чилхинь күләһәд, часан хәләһәд йовдңнад бәәнә. Эндрк өдрин хуһрха, эн күүнд элвг арвн хонг болҗ медгдҗәнә.

Нәәмн час 15 минут болсн цагла нүр-герин өмн одад бийән хәләһәд, өвриннь зөөрүллһн, өвдгиннь илүрдлһ иләд-далад ясҗ авад, «Ом мани бедмәхн, Ошанһа Балдр хәәрлтхә!» — гиһәд «зальврҗ» авад, күүкдин хораһар цокад, зөв сурад, цемкәһәд орад ирв.

Буля дегтр умшҗ сууна. Цаста уга.

— Билет белн, хувцан өмсҗ автн! — гиҗ келчкәд, суухдан шалвртнь өвдг орҗ одх гиһәд дердәһәд зогсв. Нүднәннь булңгар Цастан орн тал хәләв. Шидрә күн көндәсн бәәдл уга, җавдаһад бәәнә. Одахн Цаста бооҗ йовсн барта күрң цоохр шеемг альчур орна дер деерәс, унад, нег үзүрнь һазрт күрн алдад унҗад кевтнә.

Цаста бәәсн цагт, эн хора, Батад мел күүһәр дүүрң болҗ медгддг билә. Ода дотрк өлг-эдинь авад нүүҗ одсн оңһрха, хәәдүл гер болҗ медгдҗәнә. «Цаста яһла» — гиҗ сурхар седчкәд бахлурнь боогдад үг келҗ чадсн уга.

— Бата, зуурчнь көвүд, күүкд харһсн угай?— гиҗ сурчкад Буля умшҗасн дегтрән бүркчкәд, бичкн нүр герән һарһҗ авад бийән хәләһәд, үсән ясн нүр-герин нег өнцгәр Бата тал хәләһәд бәәнә.

— Уга, үзгдсн уга. Юн көвүдви? —гиҗ өврҗ сурн, Батан зүркнь «кирд» гиһәд одв.

— Я, энүнд зүс-буру нег күүкн, хойр көвүн ирәд, Цастата шууглдҗаһад, на-ца нааднд одхмн, оратн гиҗәнәвидн гилдәд адһад һарч одцхав. Бата билет авч ирхмн, юмнд бичә од! — гиҗ Цастад келләв. Тер бийнь одаксиг дахад ардан хәләлго әрлв, гиигн көлтә тииргн мет күн кевтә. Ода чи, бидн хойр нааднд одад яахв! Нанд цол уга. Чи тер билетмүдән авч одад хулдчк. Ода ирсн көвүд билет авад угавидн гиҗ йовцхала, мөр болхнь тедн авх — гиҗ Буля цәәлзв.

Батан байрлҗ йовсн зүркн, элкн-оошк, бөөртәһән, күрд гиһәд, унсн болад одв.

Ю келхән медҗ чадад, бахлурнь боогдад, улаһад, уульн гиҗәх күүнә бәәдл һарад, нүдән дару-дарунь чирмәд, менрәд одв... Минь эн агчмд дәкәд одак орн деерәс унҗсн альчур үзгдәд сана орулад оркв. «Цаста одаксиг дахад адһад һархларн унһаҗ гидг тер» гих ухан орв.

Ә, чимән уга, тагчгрв. Буля Батан бәәдл үзчкәд, тесҗ чадад, пиш хаһрад инәв, — худлар кү юңгад зоваһад бәәнәч? — гисн Цаста, цань угаһар кеерчксн, үкүгин ардас инәһәд һарад ирв.

Бата эдниг дахад инәхәр седв. Инәдн һарч өгсн уга. Цастаг гүүҗ одад теврхәр седв, зөрг татудад бәәв.

Хойр нүднь усвкад, хойр сүүһәснь көлсн чиихәд һарад ирв. Ю кехән медл уга Буля тал хәләһәд, әәлтә юм... бәәҗч — гиҗ келхәр седчкәд, уурлулчкхнь яахв — гиһәд, бийән татад, сана авсмн кевтә һурвн билетән һарһад үзүлв. Буля Батаһас гемән сурад, босад хувцан өмсв. Бата нег харңһу сө, цегин цааһас һарад аашх, цолвң одн мет ярлзад одв.

Буля, Цаста хойр сүвдлдҗ авад, шивр-шивр гилдәд, инәлдәд, йовцхана. Тедн соңсхад инәхлә Бата марзаһад, Цастан өөр нег одад, Буля тал нег һарад, дегдәмл мет дәвәд, дегдрәд делүһән девсәд йовна.

Эдн дөтләд уутьхн переулкар йовад наадн — тәәзд цаглань ирцхәв.

Хойр гиҗгтә күүк дахулчксн Бата хоорнднь орад, хавтхасн алтта цааста кампадь һарһҗ өгәд, инәдтә, наадта үг келәд, инәлһәд, олна нүүрт «би иим күмб» гих бәәдл һарһад бәәнә. Һурвдгч хоңх җиңнхлә олн әмтнлә шүрглдәд һурвулн цувад орцхав.

Бата һурвн билетмүдән һартан бәрсн 25-гч эрәдт күүкдән суулһхар, Бата Цастаг шуһуд суулһхар, дегд һольшглнав гиһәд, хаҗугшан һарв. Буля йовсн айстан йовад, Цастан наад бийднь орад суув. Шам унтрв. Эрст теләд татчксн цаһан кенчр деегүр элдв сәәхн олн зүсн хувцта улсин зургуд эрс-эрс гиһәд, негт үзгдәд, негт унтрад, инәлддгнь инәлдәд, үмслддгнь үмслдәд җирлһн мет җирс-җирс гиһәд, бәәнә. Әмтнә ә уурад, цуһар зургур нүдән төвлчксн икәр соньмсҗ хәләҗәцхәнә.

Батан өмн суусн баахн көвүн, күүкн хойр нег-негән сөвдәд теврчксн, халхсан харһулдад ки тасрҗ, нег-негнәннь зүркнә цоклһ чиңнҗәх бәәдлтә. Барун хаҗуднь суусн баахн хар көвүн билчхр шар күүкнә хойр һаринь өвдг деерән тәвәд арһул иләд бәәнә. Шивр-шивр гилдәд инәлдснь соңсгдна.

Бата Цастан чирә үзхәр, эс медсәр Булян өмн бийәр күзүһән суңһна. Булян савһр хар үсн ташрлад юм үзүлхш. Булян гиҗг деегүр хәләхәр гедәхләнь «көвүн чиктән су, күүнд саалтг болҗанач!» гиһәд әмтн ээмәснь татна.

Иигә-тиигә суутл наадн дарунь чилҗ одв. Шамын герл цәс гиһәд, герләрн гер дүүргәд долвкад бәәв. Әмтн бослдад, зургин тускар күр келдәд цүврәд һарч йовна. Батан чирәд, зург эклхин өмн, эн герүр ирҗ йовад, инәҗ йовсн дала болсн инәднәс нег мөр үлдсмн уга.

Атхр бәәдлтә, адһм уга ардан хәләлго, һардг үүд хәләһәд ширәсин заагур йовҗ йовна.

Шуһуд суусн Цаста шухиһәд һазр хәләһәд, Булян ард дахҗ. Буляд ташрлгдад, Батан чирә үзгдҗ йовхш, һочкнсн инәдтә, һольшг бәәдлтә, дахулад авч ирсн көвүн, һундсн бәәдлтә, һурниһәд һарч йовх учриг Буля шиңкән аңхрҗ йовна. Зогсад Цастаһан күләҗ авад:

— Бата, та хойр цүүгсн болвзат? Мууха атхр йовхмб? — гиҗ сурв.

— Уга, ма хойрт цүүгх чөлән болсн угалм. Терчнь намаг бийләрн суусн уга гиҗ, царцҗ йовдг болх,— гиҗ Цаста күчәр гилтә инәв.

— Нам гиһич, мел чик! Цецгт од, би һәргтә элмр, яһад та хойрин хоорнд сууҗахмб! Төрүц ухандм орсн уга. Йо хәәмнь, чини өөр эврән орад суухинь яһна! Басл хәрг. Цаһан цевр зүрктә күн, тиим бермсг болна. Әвр цаһан саната. Не, дарук сән өдрт хоюрн одтн, чи бийчнь бас бичә зулсн болад, зоваһад бә,— гиҗ күүндәд, адһм уга һарад ирхлә, Бата һаза күләҗәҗ.

— Чи, яһлач! Көвүн күн күүкдән хайчкад йовад йовдв. Ичр уга күмбчи, — гиҗ Буля Бата тал өөрдн йовҗ келв.

— Манас зулҗ йовдг болхугов. Энчнь талдан кү күләҗәх бәәдлтә, — гиҗ Цаста нүдәрн инәҗ келв.

«Эднә зөв» — гиҗ санад, Бата мошкрсн бәәдл һарад инәмскләд:

— Яһад зулх биләв, әмтнд хаалһ һарһҗ өгч йовад, олнд түлкгдәд һарч ирүв, — гив.

Батаг хойр күүкн хойр таласнь сүүвдҗ авад, һурвулн арһул көлмүдән дегц ишкәд йова-йовҗ Буля сурв:

— Наадн таасгдву?

— Таасгдв, йир сән наадн бәәҗ, — гиһәд хәрү өгчкәд, Бата дотран санв: «эзән зальгг нернь юн билә?»

Хойр гиҗгтә күүкн сүүвдлчксн, олн баһчуд дундаһур йовад оркхларн, Бата өндртсн болад, толһаһан деегшән сеңкәлһәд: атысән тәвәд, аньсан хәләҗ йовх бәәдлтә. Шинәс чирә-зүснь инәдәр дүүрәд ярлзад йовна.

— Күүкд, эндәһүр эргәд, республиканск уульнцар йовад, садар орад, Кооперативн уульнцар хәрцхәй,— гиҗ Бата хаалһ суңһхар келв.

— Уга, өрүндән номдан эрт одх, умшх юмн дала, шуд хәрхмн,— гиҗ Буля барун талагшан эргәд одак ирсн хаалһарн дөтләд хәрҗ ирцхәв. Үүдндән ирчкәд:

— Не, Бата, ик гидгәр ханҗанавидн. Дарук сән өдрт Цастата хоюрн одтн. Ода хаалһан эс медвт,— гиһәд Буля һаринь атхад мендләд хораһурн орв. Бата Цастан һар атхад, би талан атхад, зогсхар седв.

Цаста нүдәрн инәчкәд, энд-тендән хәләчкәд «болшго» гисн докья өгәд, толһаһан зәәләд һаран суһлад авв. Үүдән тәәләд орчкад, үүднә заагур зүн һаран өргәд дайлчкад, орҗ одв. Цаста хәрү һарч ирн гисн болад, Бата үүдн тал хойр ишкәд өөрдчкәд, зөвәр удан дун уга зогсҗаһад, хәрҗ ирв.

Ута Коля хойр уга. Эдниг һарсна хөөн күн ирәд уга бәәдлтә. Батан үүрмүдтән үлдәһәд һарсн хот күн көндәсмн уга. Бата хувцан тәәләд удлго үүрмүдән ирх гиһәд, хотан халулчкад, дегтрмүдән авад суув. Нег халх умшад оркснас авн, дегтрин мөрмүд, — үзгүд, үгмүд цуг нииллдәд, эрәтрәд, нааднд үзүлҗәсн зургуд, Батан өмн халхсан негдүлчксн нег-негнәннь зүркни цока чиңнәд тагчград суусн көвүн, күүкн хойр, хамдан сууһад һараснь атхад күүндхәр седсн, күүкинь халхлад, суусн хату зүрктә Буля үзгдәд, Буляд бизһнь күрәд, дегтрән бүркәд хайчкад, босад, нар-цар йовад нүр-герин өмн одад бий хәләһәд, уха туңһаһад зогсҗаһад, эндр түрүн чирә хаһрад, күүкд дахулҗ йовсн асхна тускар, шүлг бичх ухан орв. Цаас, делгәд, харндаһан бәрәд суув. «Ода эн шүлгтән ямаран нер өгсә?» — гиһәд ухалҗ, ухалҗ кесг нер өгәд, хусад, шуулҗ хаяд, босад йовад, дәкн сууһад бичәд, дәкн шуулад, адта күн кевтә, бийнь бийләрн ду һарад, хойр һаран өргәд, заңһад бичә, бичә бәәҗ, «Дурни эклц» гиҗ нер үлдәх болҗ шиидв. Тиигәд бичә, бичә бәәтл йосн шүлгин авц һарад, хойр бадг бичәд, айта сәәхн үгмүд амнас асхрад ирсн цагла, «хард-хүрд» гиһәд, Ута, Коля хойр орад ирцхәв. Бата бичҗәсн шүлгән бултулад эс медсн болад дегтрән хәләв.

— Тф-ф, юуна үнр һарчахмб? Мана күн мах шарад орксм яһсмб?— гиҗ Ута хамран корчилһәд шүлсән зальгв. Коля гүүҗ одад мискин бүркәс авчкад:

— Йо! Хәәрн хот, шатч оч! — гиһәд примус унтрав.

— Яһлав, яһлав, мартчкҗв! — гиһәд Бата үкс босад, мискән хәләв, мискәс утан һарад, шиигәд бәәнә. Өөрән бәәсн ааһта ус кеһәд оркв. Улм шиигәд, буслад, ур утан хойрар гер дүүрәд, хуурдң үнр һарад одв. Боднцг, цуцгшл (консерв) хойр тәвәд кесн будань бусла-бусла бәәҗ ширгәд, шатад хар нүүрснд хүврәд хусм болҗ оч.

Чи энүгән нерчкәд нааднд одлч? — гиҗ Ута аман альчурарн бөглн бәәҗ сурв.

— Уга, минь одахн таниг өлсҗ ирх гиһәд, нерчкләв, Эн һә болсн дегтрт дегд җилвтхләрн мартҗ оркҗв,— гиҗ Бата бийән гемшәҗ келв.

— Бидн неҗәд күүк олҗ чадҗахла, Бата хойр гиҗгтә күүк сүүвдчксн йовлу. Тавн ухаһинь тараһад тарг экинь эргүләд орксн болхугов. Наадад хонга хотан мартад йовна болһнч,—гиҗ давслад Коля, көрснь хатад бәәсн өдмг һарһад, ширә деер тәвб. Ута ус утхҗ авад хоюрн хар өдмгән уснд девтәҗ идәд, дун уга орндан орцхав.

Бата мискән хуучн хала ухрар хусҗ-хусҗ үүрмг давс кеһәд кенчрәр зүлгәд уһаһад хусминь унһачкад ус кев. Боднцг хәлсләд мисктә усндан тәвәд, өрүндән эдниг серхәс урд хотан кехәр белдв. Ута, Коля хойр сүркрәд унтад одцхав. Бата сав-сархан хураһад диглчкәд, өлгәтә шам унтраһад, ширә деер шам шатачкад одак шүлгән авад ширә деер буру хәләһәд суув. «Дурни эклц» гиһәд, неринь ик, ик ке үзгүдәр иигҗ эклв:

Өкәр болсн чирәһән

Өөрдхәд суух болһлав,

Өдрин дуусн чамаһан

Өрч дотран хадһллав.

Арвн цаһан хурһдчнь

Альхн дотрм наадна,

Арм баһ наснчнь

Ардм сүүдр болна.

Хойр хар нүднчнь

Хоома уга хәләцтә,

Хо цаһан чирәчнь

Хотна күүкдәс темдгтә.

Зүркндм суусн чамаг

Зүүдндән үзәд байснав,

Зүүцх цаган күләһәд

Зүркм заляр асна.

Хойр зүрк зааглҗ

Хаац юңгад болдв?

Ханьцхинь медә бәәҗ.

Хоорнднь яһад ордв?..

Эн бадгт күрәд, цааранднь ухалх хоорнд, өр цәәх өөрдәд, элкнь унтад үрглүләд ирв. Бата босад деерк киилг шалвртаһан орн деерән һарад шүлгән цааранднь бичхәр ухалад кевтв. Хойр зовкнь харһв угай, гилһнлә, сүкәр цокулсн мет сүркрәд унтад одв...

Бата, Буля, Цаста һурвн ут улан зам хаалһар, ноха һәңньм халунд цувад йовҗ йовцхана. Хойр күүкн толһа деерән бадм цецгәс зурата барта торһн альчурмуд делскҗ. Хаалһин элстә шорад хойр көлин тавг цонад хуухрсн үнр һарад йовна. Бата үкс уралан ишкәд, Цастан толһа деер делсҗ йовх барта торһн альчурин сүүдр дор одад, зерглҗ йовад, цаңһҗ йовх күүкнд сармта цаһан мөңгн цокарта бортхас, алтар сиилүлсн шар шаазңд ус кеҗ авад өгхәр седәд өөрдхләрн, өмннь йовсн Булян өскәд бүдрәд асхчкна. Кесг тиигҗ өөрдәд, кесг асхад оркна.

Цааранднь нег бүүрә һазрт йовад орксн цагт, көк девән шууран йозурт, чагчм эргтә гүн хар зуухин йоралд, киитн булгин усн шорҗңнад, урсад бәәнә. Өкәһәд утхад авхар седхлә, һар күрхш, һар-һаран залһад, неҗәдәр орад уухар седхлә, күүкд әәһәд орцхахш.

Бата хойр күүкнә бадм цецгәс зурата, барта цоохр торһн альчурмуд залһад, нег үзүринь шууран йозурас бооһад, нег үзүрәснь нег һарарн бәрәд дүүҗлгдҗәһәд, алтн амта шаазңгар киитн булгин уснас утхад күүкдт өгнә. Цаңһҗ йовх Цастад өгхәр алтн амта шаазңган дүүргҗ авад өгнә. Цастан һар шаазңгин амнд күрхин алднд, Буля шүүрч авад уучкад, үлдлинь толһа деерән кеһәд серүцәд бәәнә. Кесг тиигҗ авч өгәд, көл-һарнь цуцрад, альчурин үзүр алдн гихләрн — яһсн мис әдл ичр-һутр уга күмбч?— гиҗ Буля тал хәәкрхәр седәд, зүн эм деегүрн эрглһнләнь; саак Утан кү серүлдг хоңхта час тарҗңнад, хоңхан җиңнүлв.

Коля өсрҗ босад Батаг серүлв. Бата серәд энд-тендән хәләчкәд инәмскләд дотр киилгиннь ханцар нүдән арчад, орнас шувтрҗ бууһад, асхна бел кечксн хотан примустан нерчкәд, өдмгин лавкин даранд зогсхар йовҗ одв.

Коля адһм уга босад, нүр-һаран уһаһад, ширә деерәс киилгән авхларн Батан бичәд оркчксн шүлг үзәд, авад умшчкад, киилгиннь өрәсн ханц өмсәд уга бәәҗ, дәкн умшад, умшн бәәҗ доран сууһад — «хамаһас бичҗ авсн болхв?» — гиһәд ширә деер бәәсн дегтрмүд авад хәләнә, хальмг келәр бичсн нег чигн дегтр уга. Коля дәкн хойр-һурв умшчкад, шамын өөр кевтсн орацта утцнас таслҗ авад амндан авад норһчкад, Утан чирә деегүр чирәд, Утаг серүлчкәд:

— Соңс! Би чамас түрүлҗ босад иим «Дурни эклц» гидг шүлг бичв,— гиһәд дуудад умшв.

Нүдән аняд кевтсн Ута көнҗлән көл талан тиирслчкәд, Коля тал хәләһәд, нег һарарн дерән тохалдчкад, шанаһан түшәд:

— Алькв, дәкәд нег умшлч!— гив. Коля Утан өөрәс босад тедүкн зогсчкад чаңһ цоклһтаһар хәәкрәд гилтә умшв.— Не, ямаран болҗ?—гиҗ Коля ормдан зогса бәәҗ һаран өргҗ сурв.

— Хамаһас аввч энүгән? Алькв, өглч нааран,— гиҗ авад Ута орн деерән босад суув. Хойр, һурв гүүлгәд умшчкад, шүлг хәлән бәәҗ:

— Әрлһ цааран, чамд иигҗ бичдг арһ угалм. Энчнь Батан һарин цаасн болх бәәдлтә. Чи, ма хойраг чимкүр улалһҗаһад, чиигтә һазрарм бидн хәәрв чигн — иигҗ бичдг арһ угалм. Энчнь йир сәәнәр бичнә,— гиһәд Ута дәкн нег умшчкад,— айта гидг шүлг болҗ. Мана күн Цастад дур алдчксн бәәдлтә. Шидрә энчнь даңгин сөөд босад, юм бичәд һарна. Ода невчк бәс гиҗәһәд тер бичәд бәәдг юмнасн манд умшҗ ас гиҗ сурхмн. Тер хар чомданд бүкл боть бичәтә бәәнә — гиҗ Батан орн дор бәәсн хуучн хар чомдан тал заав.— Би энүгичнь ниднәс нааран эс медсәр аҗглав — гиһәд, Ута босад хувцлв.

— Ас нааран, би энүгичнь Батаг ирхәс урд бичҗ авнав. Аяртан күүкдт умшҗ өгнәв,— гиһәд Коля хар һадрта зузан девтр авад сууһад бичв.

Бата зөвәр оратҗ ирв. Номдан одх цаг өөрдв. Һурвн иньг босн — сун хатрн бәәҗ, болс-бүтсәрнь хотан идҗ авад, шууглдад, йовад одцхав.

Хальмг кел дасдг аудиторин өөр күрәд ирхлә көвүд, күүкд цуһар ирчксн:

— Элстәс ик номта күн ирҗ, хальмг бичәчнр ирхмҗ. Хальмг кел шинҗлхмҗ, — гилдәд, нег-негнәсн хальмг келнә дегтрмүд сурлдад, умшлдад бәәцхәнә.

«Орх цаг болв!» — гисн зәңг соңсгдв. Цуһар цүврлдәд орцхав. Деед бийдк ширән ца тавн-зурһан күн сууцхана. Тедн заагт Ик сурһулин закрл Кузбар бәәнә. Тал дунднь хальмг келнә, зокъялын тиңкм (кафедр) буурл үстә багштн сууна. Багштын өөр шархл өңгтә цергә хувцта, теглг нурһта, атхр хар үстә инәг-ннәг гисн гиигрлг хо-цаһан залу, көвүд, күүкд тал нег хәләһәд, багштын чикнд үг келәд, бичкн улан һадрта дегтрт бичәд бәәнә. Хойр хар нүднь хәләх болһнднь, хәәлчксн хар хорһлҗн мет, гүүдгләд цомрха дотран долдалад одна.

— «Өңгрсн цагин үнн» гидг түүк бичсн Баатр гидг, күн тер, цергә хувцта сууснь тер,— гиҗ ард суусн күн күүндсн әнь Батан эм деегүр тодрха соңсгдв.

«Эдн Баатриг бас таньдг бәәҗ»,— гиҗ санад Бата хаҗудан бәәсн сул сандл деер босҗ сууһад,— хург толһалҗасн улсин күүндә сәәнәр тодлҗ авхар, күн болһна чирә кедн-кедн хәләһәд тагчг болад одв.

Баатрин өөр, өндр нурһта, гиҗг деерән эгцлсн хар тевгтә, эццн хар залу сууна. Эн күүг Бата сән таньна. Эн Нимгр гидг күн. Урднь хойр дәкҗ энд ирҗ медәтә, ах девсңд дасдг оютнрла урн-үгин, нәрн бичгин тускар күр келә. Тер күүндәнд Бата алдл уга ирҗ соңсдг билә. Нимгр Батаг таньчкад, һартан бәрҗәсн харндаһан өргәд мендлв. Бата өндлзәд һурв дараһар гекв. Бичәч Нимгр Батала мендлҗәсинь, Батан һольшг геклһ Цаста нүднәннь булңгар үзчкәд, Буляг дораһар чимкәд оркв. Буля Цастан чикнд шимлдәд үг келхәр седәд зүн эм деегүрн эргхләрн Баатр би талан инәмскләд хәләҗәсинь үзчкәд дорагшан хәләһәд тагчг болв.

Баатриг Бата Элстд бәәхәрә таньдмн. Дөрвлҗн модн герт «Таңһчин зәңг» соньнин редакц бәәхд таньлдад, түрүн бичсн темдгүд, шүлгүдән күргҗ өгдг билә. Тер цагт Баатр — эн суусн Нимгрин селвгәр, зааврар, дөңгәр келвр бичдг болҗ йовнав,— гиҗ келсинь Бата мартад уга.

Буурл үстә багштн босад оютнр тал оньган өгәд, цуһараһинь бүрткҗәһәд:

— Эндр, эн тана өмн Хальмг Таңһчин хойр бичәчнр сууна. Эн бичәчнр таниг ямаран кевәр хальмг келән хальмг келнә урн үгин зокъялыг дасҗахиг болн экләд бичҗәх улсла күр кехәр ирҗ.

Хальмгин келдгәр: күн ахта, девл захта — гиһәд, би эн бичәчд түрүн үг өгчәнәв, — гиһәд, Нимгр тал хәләв. (Оютнр альх ташлдв). Нимгр адһл уга, тогтурта кевәр күн болһниг өкәрлсн бәәдлтәһәр хәләҗ, босад:

— Сәәхн иньгүд, олн дүүнр! Эн Шарту балһснд, цуг Әрәсәд нернь туурсн Чернышевин нертә Ик сурһулин мана хальмг келнә, зокъялын әңг бүрдҗ гиҗ соңсад ик гидгәр санад йовдг биләв. Тер санад йовдг күцлм ода эндр күцв. Мини хүв болад зуурм нааран, танур ирҗ йовсн Баатр бичәч харһад, сән йовдл болв.

Зууран вагон дотран мана хальмг хүүвин (советск) бичәчнрин бичсн эклҗ бичҗәх баһчудын бичсн шүлгүд, келврмүд, түүкс, зурцс (очеркс) умшвидн... Урн үгин чимлһән, кев-кецәрн, янзарн наадк олн келн улсин зокъялас тату-тартг, ярһа биш. Уудлхла цань көрң бәәх бәәдлтә.

Орс келн улсин туурсн бичәчнрин үүдәсн дегтринь кинҗ умшад, амтинь авад, келән теднә шимәр идәләд, ухандан урһц урһаһад, янзинь, зокьялынь тодлад, медҗ авад, эврәннь келәр урн үгәр бичәд, олн әмтндән үзүлҗ чадх улс бәәнә, гиҗ тоолвидн. Эн ик гидг седвәртә сән эклц болснь медгдҗәнә. Тадн иим гүн сурһуль сурчах улс эн деер келгдснә учр-утхинь йоснднь медх улст. Медсән бийдән хадһлад бәл уга, ахнр дүүнртән күргҗ медүлх дамҗгнь таднт.

Ач иктә хүүв йоснд багтад, бидн хальмг улс, эврә эркшәгч (автоном) авч йоста әмтн болҗ йовнавидн. Мал-гер, эдл-аһрусн бәәнә, ода манд ик гидг сурһуль-эрдм — сойл (культур) кергтә. Тадн дунд экләд бичҗәх улс бас бәәх зәңгтә, тер сән төр, эклҗәх баһчудтан нөкд, дөң болтн.

Хаана йоснд хальмг яһҗ мухлалгдҗ, генҗ-гесҗ йовсинь бидн үзҗ йовлавидн. Тадна зәрмстн зах-зухинь үзҗ йовсн болхт. Тадна бичкн дүүнртн, урдк өвкнрән, эцкнрән яһҗ түрҗ җирһлиннь төлә ноолдҗ йовсинь яһҗ медхмб? Бичәчнр теднд урн, олнд медгддг ке чимлһтә келәр бичәд медүлхмн болҗана. Бичәч гисн нерн — үкл уга мөңк сәәхн нерн! Бичәч күүнә наснь чиләд буйсад одв чигн, үүдврнь, нернь мөңк бәәһәд бәәнә.

Хулһн сарин (Октябрьск) хүвсхл (революц) болсна хөөн, хальмгудт йоста бичәч уга цагт, мана хальмгин орс келәр бичсн «Мудрешкин сын» гидг дегтр Москвад барлгдҗ һарла. Тер дегтр олн умшачнрт таасгдад тарсна хөөн, тер дегтр бичсн Амур Санана нерн Хүүвин холванд (Советин союзд) делгү соңсгдҗ мана Хүүвин (советск) хальмгт йоста урн үгин зокъял (литератур) бәәхиг, талын олн келн әмтнд болн өнр ах — орс әмтнд медүлҗ мадниг байрлулла.

Амур Сананас талдан йоста хальмг келәр дуд эклҗ бичҗ йовсн Харти Бадиевич Кануков бәәнә. Дуунтн — шүлг болҗана. Йоста сән шүлг дуулхар седәд, айс хәәһәд җиңнәд бәәдг йоста юмн.

Дәкәд эн Баатрин бичсн ахр-ахр келврмүд, маднд сән таасгдна. Негдвәр ахр аһута, өргн чинртә. Хойрдвар йосн хальмг урн келәр бичгдҗ. Хуучна бәәдл олн әмтнд тодрха үзүлнә. Дав-деер тиигәд ахр-ахрар бичәд, җиирәд дамшх кергтә. Цааранднь түүк, роман бичдг болхин кергт: Орсин болн талдан ордудин классикүдин дегтрмүд икәр умшҗ авц, янзинь медҗ, келән хурцлҗ, ухаһан гүүдүлҗ өскх кергтә.

Хальмг улсиг аадм — эк заяснас нааран келәр келгдәд, дахад йовдг тууҗс, түүкс, җаңһр умшҗ теднә идә — уха бийдән шиңгәҗ көрң иктә, көгшршго мөңк дегтрмүд бичдг дасх кергтә.

Хальмгудин дахад йовдг хуучна бәәдл — хар сүүдр. Эндрәк шин бәәдл—ээвртә нарн. Эн хойр бәәдлиг дүңцүлҗ эркн ухата дегтр бичҗ олн әмтнд уха орулх улс таднт.

Җирһлтә цагин зун җилин, түрүн өдрин, түрүн һарч йовх нар дахлцад үүдсн хүвтә үрд таднт. Тиим сәәхн җирһлтә цагин кишг манд авч ирхәр әмән әрвлл уга ноолдҗ йовсн өвкнр, эцкнр, ахнран тадна бичсн дегтрмүдин һолнь болҗ бичгдх зөвтә.

Хаһрха хар гертә, хойр нарн болзгта, хар көлсән чик эс эдлҗ йовсн хальмгин бәәдл урн, ивтркә келәр чимҗ бичәд, дорас өсҗ йовх ачнр — җичнртән үзүлҗ чадх зөвтә улс — бичәчнр. Ода эн суусн бичәч Баатрин бичсн «Хар җолм», «Булһн» гидг келврмүд нанд бас таасгдв. Тиим шин барлгдсн хамгиг тадн һазрт унһал уга гилтә, хавлҗ авад умшад, терүнәс сәәнәр, ке чимлһтәһәр бичхәр чирмәх зөвтәт.

Буурха девлтә, боршмг һоста, байна малын ард йовсан санад, эндр өдр иим сәәхн күд-чолун өргәст, күмн әмтни ухата улсин үүдәсн гүн номын җитх мөрдҗ йовхан санхлатн әәвлхә дотрк әмн зүркнтн эврән бийснь тадниг күчәр бичүлх зөвтә!

Нимгр барун һарарн үсән иләд, зүн һаран өргәд әмт шуугулшгоһар седв, тер бийнь оютнр альх ташлдҗ таңсглв.

— Үр, дү көвүд! Эндр байрин ик шуугата өдр биш. Хальмг урн үгин нәрн бичг делгрүлхин туск төр күүндхмн. «Ниигмин (Социалистическ) ид-чинртә, келн әмтнә ке-янзтаһар сойлан делгрүлхмн» — гиҗ Ленин келсиг цуг меднәт.

Туурсн алдр орс әмтнә урн үгин нәрн бичгәс үлгүр-иш авад терүг дахад цуг олн келн әмтн урн келнә нәрн бичг, эврә келәрн делгү делгрҗ йовна. Тер әмтнә әңгд мана хальмг урн үгин нәрн бичг зергләд цецглҗ йовна.

Хойр җил уралан бидн Әәдрхнд ном дасҗах баһчуд дунд зокъялын дуңһру бүрдәләвидн. Тер бүрдәц ода манд-сәәни эклц болҗ тоолгдҗана. Мана Хальмг соньнд көдлдг баһчуд, теднәс үлгүр авад редакцдан тиим дуңһру бүрдәв, теднә ашнь сән болҗ йовна.

Нидн җил эн тана сурчасн Ик сурһульд ах девсңд (куурст) дасҗах улс дуңһруган (кружокан) шинрүллә. Тер дуңһруст орҗ йовсн улсас хав-хара биш улс шүлгчнр болҗ одцхав. Тадн гүн номын түүлднь күрәд, дасҗ йовх улст. Орс бичәчнрин үүдәврмүдиг мөч-мөчәр салһад гилтә эд-бод кеҗ, эвинь олҗ ухандан шиңгәҗәх улст. Билг, эрдм санан бәәсн хөөн нәәрүләд бичҗ чадҗанат. Тадн дунд экләд зөвәр чинртәһәр нәәһинь олад бичҗәх улс бәәнә. Би меднәв, алдлго цугинь умшдв. Сәәхн чимлһтәһәр, гүн ухатаһар, урн үгәр бичсн шүлгүд, келврмүд барлгдад һарад ирхлә седкл байрлна, бахмҗ болна. Келнд оралдан угаһар, чикнд сонр өлзәтә, зүркнд таалмҗтаһар бичхмн. Тадна бичсиг бидн эндән хәләһәд, шалһад, хаҗһринь зааһад, «Мана келн» седкүлд (журналд) йовулхвидн, «Таңһчин зәңг», «Улан баһчуд» соньнмудт илгәхвидн. Теднә тер гидг күн бичәч болҗ! — гиһәд барлгдад һарад ирхлә, ямаран сән нерн. Әәдрхнд, Элстд бүрдсн зокъялын (литературин) дуңһру сар дамҗад бичәч болхар чидлән нөл уга чирмәҗ йовх улсин негнь эн Баатр. Эн ода таднд келврәсн умшҗ өгтхә. Тадн оньһҗ чиңнтн. Ямаран болсинь шинҗлтн. — Нимгр Баатр тал хәләһәд альхан ташн йовҗ суув. (Оютнр/студентнр цуһарн альхан ташлдцхав).

Баатр инәг-инәг гиҗ босад «Хар җолм» гидг келврән умшв. «Хар җолм» — гиһәд экләд умшснас авн, Батан өмн баһдан үзҗ йовсн байн Дорҗин хотна ар захд бәәдг, Цецн көвүн, Өлзәт күүкн хойрта белвсн гергн Ноһалан хар җолм чомпаһад үзгдәд одв...

Бата өөрән суусн улсан нам мартад, умшҗасн күн тал күзүһән суцһад ки тасрҗ чиңнв. Буля, Цаста хойр ирҗ Батан өөр сууцхав. Бата нам гөвс гиҗ аңхрсн уга.

Баатр келврән чиләһәд, толһаһан гекәд, эцкдән эрклҗәх таалвр көвүнә бәәдл һарад, нүдәрн инәһәд буурл үстә багштын өмн дегтрән тәвб. Багштн Баатрин һаринь атхад, өрәсн һарарн би талан шахад теврв... Нимгр босад:

— Не ямаран болҗ? Хальмг угатя улсин кезәңк өңгрсн цагин бәәдлтәй? Тиим хар җолмд йовсн эс гиҗ тиим йовдл үзҗ йовсн улс бәәнү ? Һаран өргтн!— гив.

Бата энд-тендән хәләһәд хүүхлзв. Тавн — зурһан күүнәс бишңкснь цуһар һаран өргв. Бата һаран цуһараһаснь деегшән суңһҗ өргәд, «йир сән келвр болҗ!» — гиһәд генткн келгдҗ одв.

— Не сән, келвр шүлглә әдл биш, умшхд удьврта, һал уга болна, дала юм умшад бәәҗ болшго, би нег ахрхн келвр умшҗ өгнәв, гиһәд Нимгр «Цаһан хурһн» гидг келврән чимҗ умшв. Цуһар тагчг болцхав. Келвр йир сән, тодрха медгднә, зуг һә болсн ханядн дару-дарунь ханялһад, таслад хаяд, зөвәр саалтг болад бәәнә...

Акад юмб? Яһҗ иигәд дуралһҗ бичсмб? Мөңкә: Му, Бадм, һурвта күңкргин экнд хурһар «күр» тәвҗ иддглә мел әдл. Зуг бидн эзндән бәргдсн уга биләвидн. Эн Нимгр бийнь хөөч йовсн болхий? Хөөч эс йовсн болхла, иигҗ дуралһҗ бичхн уга билә.

Эврән үзҗ медҗ йовсн хамган, иигәд бичҗ болхмҗ,— гиҗ санчкад Бата гүүнәр саналдад ки тасрад Нимгриг хойр нүдәрн теврчкәд оньган татч авхш...

Өмн теегәс хотар деләд орад ирҗ йовх хөөнә ард, хойр өмн көләрн һазр тееһәд маальҗах көк зүстә сетрә хөн. Му-цаһан малята һарч ирәд Зурһаниг цокҗах цоклһн, көвүһән харсад элкәрн дарад унҗ йовх көгшн эмгн Батан өмн үзгдәд, Батан зүркн давс кесн мет хорсад одв.

Минь эн менрәд одсн саамд Коля, Бата тал мондалчксн цаас хаяд оркв. Бата чочад өмнән унсн цаас авад делгәд хәләв.

«Эн умшҗасн келвр чини тускар бичгдсн бәәдлтә, мел мен! Би чини тускар босҗ келхәр бәәнәв. “Дурни эклц” гидг шүлгичнь умшҗ өгнәв!». Бата әмтнә нүд гердҗәһәд, Коля тал нудрман үзүлв. Баатр багштын чикнд шимлдәд Бата тал зааһад эркәһән шовалһад инәһәд бәәнә.

Нимгр умшлһан төгсәһәд, хавтхасн чиндр цаһан альчур һарһҗ авад, ам-хамран арчад ормдан суув.

Баатр үкс гиҗ босад:— «Не ямаран, юмнь медгднү?» — гиҗ сурв. Цуһарн нег дууһар:

— Медгдв, йир сән,— гиҗ хәәкрлдв.

— Не, ода тадн эврәннь бичсән манд умшҗ өгтн, бидн соңснавидн. Бичә ичтн! Тату-тартгинь чикләд өгхвидн. Керчхәсн урд, дола дәкҗ, кемҗәл гидг үг бәәдг биший. Бичсән чикләд дола дәкҗ буулһҗ бичәд, келнәннь «кевкүрәр» кевкүрдәд, усинь шүүҗ һарһад, кергтәһинь «кевкүртән» үлдәһәд авхла — чинрнь үлддмн.

Чивх чинртәһәр бичхин кергт, чидлән өөхмн биш, залхурхмн биш. Ода нег арвн минутд завср кецхәй, кен ю умшхан, ухалтн — гичкәд Нимгр босв. Цуһар шууглдад һарцхав.

* * *

Көвүд шууглдад кен ю келҗ йовхнь медгдхш. Зүн талагшан һарад ик хорад: тәмк татдгнь тәмк татад, бийән гигллдәд, хойр бичәчин умшсн келврмүдин тускар төр келдәд бәәцхәнә. Нимгрин келсн сурһмҗин тускар тус-тустан эврәһәрн келҗ метклдв. Күүкд барун талагшан ут хөңглин нег захур баглрлдад хүүвлдәд йовҗ одцхав, тедн ю күүндҗәхнь медгдхш.

— Не, мана күн, эндр бәәсән шавхк кергтә. Чини мел бийән үзүлдг цаг. Шүлгүдән цуһараһинь умш. Бичә күүнәс ичәд — эмәһәд бә,— гиҗ Коля нәрхн сур бүсән бүслн йовҗ Батад келв.

— Миниһәр болхнь, тиигәд бичҗ болхмн кевтә. Мини үзҗ, медҗ йовсн юмсуд сәәхн тодрха бичгдҗ... Тиим Нимгрлә әдл селвгтә бичәч күүнә өөр бәәсн болхнь!.. Би шуд өңгәр сөөвңгчнь болх биләв. Тер байн Му-Цаһан ямаран аврлт уга. Зурһаниг көгшн эктәһинь хамднь малядв. Цуһар тиим билә!—бәәхтә байн зәәсңд бозата хурһнь хәрмб... гидг ду иим юм үзәд һарһсн болҗана,— гиһәд Бата аралдад, дотрнь бизһнь көдләд, терз өөд нисҗ йовсн батхныг хавлҗ авад һазр цокад оркв.

— Миниһәр болхнь, чи эднәс дорар бичх бәәдл угач. Чини келн йир сән. Баһдан баячудт яһҗ заргдҗ йовсан ямаран тодрхаһар келнәч. Тер келдгән сәәнәр нәәрүләд, цааснд чимәд бичхлә, болад бәәснь тер. Мадн дундас бичәчнр һарх йоста. Тер юңгад гихлә баһдан «халун чолу» эс доласн улс ховр,— гиҗ өндр һо нурһта, орс бәәдлтә чу-шар, ах девсңгин көвүн, нүр герин өмн үсән самлн бәәҗ, Батан зүрк көндәҗ келв.

— Мана күүнә бичсн юмнь дала, күн меддмн биш. Күлцңгү, күүнд бардмҗ үзүлхш. Орн дорак хар чомдан дүүрч йовна. Ода энүгән кезә барлулҗ мана элк девтәхм болхв,— гиһәд күләһәд бәәнәвидн — гиҗ Ута Батаг күзүдв.

— Би чамаг иим худлч күн гиҗ ода күртл меддг уга биләв. Коля, та хойр намаг өдмгт зарчкад, чомдаһим негҗәд бәәдг болхла, та хойрас һарч әрлнәв,— гичкәд, Бата Утаг тохаһарн түлкв...

Тер хоорнд «Ортн гинә!» гисн дун соңсгдв.

Цуһарн татчасн тәмкән хайлдад, бийән яслдад хәрү орцхав. Хург толһалҗасн улс оютнр суусн даранд ирәд сууцхав. Баатр һанцарн әмтнә өмн босад:

— Не, кен эклнә? Бичәч улс ичәд бәәдмн биш. Тадн бичәчнр болчкад эн улсас арвн, хөрн холван улсин өмн шүлгән умшхт, тер цагт бас иигәд сурулад суухмб?— гиҗ Баатр инәмсклв.

— Бидн бас бичәчнр болҗахмб? Яһсн сән, яһсн тоомсрта нернмб!— гиҗ санад Бата өвклзәд энд-тендән әмт харвад оркв, бичәч болхинь гиҗәсн санань сальк күцәд, хәрү ирәд зүркнднь сурв, дотран мусг-мусг гиһәд Баатр тал хәләв.

— Чамаг босхар бәәхичнь медә бәәнәв, Батад шүлгүд бәәнә, талдан улс соңсхар бәәнәвидн,— гив.

— Би нег шүлг умшҗ өгнәв,— гиҗ Коля нег цаас һартан авсн босв. «Дурни эклц» гидг шүлг. Цуһар Коля тал шивр-шивр гилдҗ оньган өгцхәв. Сән гидгәр хадаҗ умшад чиләв. Цуһарн шууглдад альх ташлдв.

Коля артист күүншң зогсҗаһад,— Эн шүлгинтн эзн тер сууна,— гиһәд Бата тал заачкад, ормдан одад суув. Оютнр Батаг сурҗ хәәкрлдв. Бата цаяха мет улаһад сууҗаһад ә уга босад «Колхозин тег» гидг шүлгән өөдән авад җиңнүләд умшв.

Әмтнә ә чимән уурв... Батан зүркн бульглад, босн ишкләд хойр талан әәвлхәһән гүвдәд күгдлснь умшҗасн шүлгин айсла ниилснь соңсгдва... Цуһар хәәкрлдәд альх ташлдв. Бата гүүһәд, әмтнә ард одад бийдән уурлсн бәәдлтә суув.

«Йоста шүлгин авцар бичгдҗ»,— гисн Нимгрин дун соңсгдв. Нимгр өндлзәд Батаг нүдәрн хәәҗәснь үзгдв.

Әмтнә ард оч сууһад, бичкн цаһан альчур һарһҗ авад көлсән арчн бәәҗ Бата: «Цаста ичәд һазр хәләҗәдг болх, эндр өдрәс авн нан тал хәләхн уга. Дурни туск шүлгән умшхн уга биләв. Коля базрим барчкв, чамаг,— яһдгҗ,— гиҗ санҗана.

— Не, ямаран? Батад шүлгүд цань дала... Дәкәд кен умшхар бәәнә? Өтрлтн!..

— Би нег цөөкн үг келнәв гиҗ буурл үстә багштн босв. Эн мана Ик сурһуль (университет) хальмг келнә, урн үгин әңг һарһсна хөөн, хальмг зокъялын дуңһру (кружок) Нимгр бүрдәсн йир сән ашта болв. Ах девсңд дасҗах улсас йосндан бичдг хойр күн өсҗ йовна.

Ода тедн дадлһд (практикд) йовцхана. Ода танд шүлгән умшҗ өгсн дорас өсҗ йовх көвүнд, нег юмн болх гиҗ нәәлҗәнәвидн.

Иигәд хальмгиннь урн үгин нәрн бичг делгрүлхәр, чидлән нөл уга чирмәһәд йовдг мана гиич Нимгрт, ик ханлт өргҗәнәвидн! Тана сансн күцх, мана көвүд, тана чирә улалһхн уга, мана көвүдәс тадниг дахсн бичәчнр һарх! Цуһар шууглдад альх ташлдв! Багштн ормдан одад, Нимгр Кузбар хойрла мендләд һарһчкад хәрү ирәд суув.

Хойрдгч даранд суусн Ута дун уга һаран өргв. «Номһн, нүл уга, цөн үгтә Ута ю умшхар бәәхмб?! Эн бас бичдг болхий?» — гиҗ Буля Цаста хойр шивр-шивр гилдҗ оньган өгч чиңнцхәв.

Эс медсн күн уурлад, цунцхҗ йовна гиҗ медхмн. Ута инәдн-наадн уга галыһад, ик маңхн маңнаһан нег һарарн иләд, олн тал хәләһәд зогсҗаһад:

— Авдрт бәәсн алтыг зөв түлкүрәрнь эс уудлхла, илдкҗ авч болшго юмн. Бидн олн эцкин олн зүсн үрдүдвидн. Кенд ямаран ухан, эрдм билг толһаднь бәәхинь медхшвидн. Зәрмснь кехәр, келхәр күцәхәр седнә, ухань күрхш. Зәрмснь шин юм үүдәнә эмәһәд, бермсәд, күүнд келҗ үзүллго авдртан дүрәд оньслчкна. Тиим дотрнь юн бәәхинь меддго авдмрудын түлкүринь авад хәәһәд илдкәд йовдг күн эн мана гиич бичәч Нимгр! Иигәд хәәһәд, олад уудлад йовхла, альк авдрт алтн бәәхнь олдхмн болҗана. Эн эклц, хөөнән үрн-үрдүдт ик зөөр болх керг...

Бидн һурвн күн нег хорад бәәнәвидн. Зәрмдән сө, эс гиҗ өрин өрлә серхлә, Бата буру хәләһәд шухичксн оньдин юм бичсн бәәнә. Ю бичәд бәәдгән манд келхш, үзүлхш. Одак Колян умшсн «Дурни эклц» гидг шүлгиг генткн нег өрүн дегтрмүд заагт кевтсинь олҗ авлавидн. Дәкәд нег чомдан дүүрң гилтә бичсн юмн орн дорнь кевтнә...

Одахн нег амрдг өдр Батаг Энгельс балһсн тал йовулчкад, Коля бидн хойр чомдаһинь секәд юн бичәтәһинь хәләвидн. Оньгм бидн тусад ик гидгәр җилвтҗ умшвидн...

«Ичр уга элмр» гисн Батан дун соңсгдв, Батаг Нимгр дуудҗ авад өөрән суулһчксн кесг үг келәд инәһәд бәәнә.

Манд йир сән таасгдв. Келвр гиҗ болшго, йоста түүк, йосн хальмг ке чимлһтә урн келәр бичгдҗ. Цаг түдл уга Нимгрт үзүләд мана дуңһруд умшҗ өг гиләвидн. Бата чомдандан дүрчкәд тагчг бәәнә.

Тадн бичәчнр авад, умшад шинҗлтн, нег уга юмн биш болх бәәдлтә. Цуһарн Бата тал оньган өгәд: зәрмснь байрлсн бәәдлтә, зәрмснь үлү үзссн бәәдлтә хәләлдәд «Ю бичсән келҗ, умшҗ өгтхә!» гиҗ хәәкрлдв.

— Таднд цуһараднь бәәдг, талын күүнд керг уга өдрҗң (ежедневник, дневник)! — гиҗ Бата босад цумрхҗ хәәкрв.

— Юуһинь бидн йилһхвидн. Бата маңһдур авч ирх болв. Бидн хәләһәд арһта юмн болхла дарунь барлулнавидн. Дәкәд бичсн улс бәәхлә нанд авч иртн. Би Улан Багштын күрәлңгин номта улсин бәәдг герин доладгч хорад бәәдв,— гиһәд Нимгр босв.

Оютнр цуһарн бичәчлә мендлдәд, икәр ханад дәкҗ ирхинь сурад урн үгин нәрн бичгин хург төгсв.

Коля, Ута, Бата һурвн бичәчнриг үдшлүләд, Ленинә нертә уульнцд күргәд, Нимгриг сүүһәснь дөңнҗ суулһад, һурвулн өөрнь «әмн сәкүлнь» боллдад аарглад зогсцхав. Трамвай зогсдг һурвдгч ормд ирәд һаринь атхҗ мендләд буухар белдцхәв.

— Не, Бата, сул цаган өңгәр бичә үрәһәд бә. Номдан шүлт, урн үгин үүдәвр бичхдән бичә залхур. Цөкрл уга бичәд, дәкн бичәд харинь буулһад цеврләд дүрәд бә. Барсин сүүләс бичә бәр, бәрсн хөөн — бичә тәв гидг үлгүр бәәдмн. Та, Ута, Коля хойр эн үүртән нөкд дөң болад бәәтн. Баһ улс нег-негндән дөң болдмн. Күүнд күргсн ач аштнь мартгддмн биш. Чи, Бата, маңһдур асхн долан часла, одак Утан келсн бичәтә бәәх «Зиндмән» кевтнь авад ир. Би сәәнәр оньһад умшнав. Яма­ран бәәдлтә юмн бәәхинь, даруһас келҗ өгнәв. Ичл-эмәл уга, дару-дарунь ирҗә. Чи, бидн хойр хам-хоша бәәнәвидн, йосн таңһрг болхмн. Альчуран һарһҗ авад терз тал буру хандад ханяв.

Ут белтә, улан цоохр трамвай төгәсәрн төмр хаалһан нигтрд, җиигәд зогсв. Коля, Ута, Бата һурвн, дәкн неҗәд гекҗ мендләд, һәрәдлдәд бууцхав.

Һурвн үүрмүд, маңһдур кех даалһвран күцәчкәд, Батан орн дор бәәсн хуучн хар чомда татч авад, һурвн ик дегтрт бичсн «Өңгрсн өдрин тодлвр» гидг Батан бичсиг авад сөөннь өрәл күртл умшлдад диглв...

— О, дәрк мини, энчнь иигәд нег юмн болтха! Барлгдад һарч ирхләнь долан, долан —дөчн йисн хонгтан нәәрлхмн,— гиһәд утар татч эвшәһәд Коля босад оран ясв.

— Юмн боллго яахм билә. Нимгрин һарар орсн хөөн, юмн болх. Терчнь земәр хувц ишкм, земсгәр хот кем тоолврта күн. Әмтнә бичәд соньнд барлад бәәдг шүлгүдәс дорий? Иигәд нәәрүләд бичәд сөртхә! Чи, Бата наадн, Тәәз, күүкд гиһәд, гүүһәд йовл уга, йоста күмн кевтә энүнәннь ард ор. Ир гисн деернь одак бичәчинд шуд үүдинь элән одад бә. Медҗәнч, күргн! — гиһәд, Батаг бичкн көвң дерәрн шивчкәд, Ута орндан орв.

— Йо, ях-ях! Ут хамр унтҗ хуур! — гиһәд, Бата дерәрнь хәрү шивб.

— Мана күн, күүкн күн болчкхла, шүлгиг эмәл тохтл, эмгн нәәтхтл бичәд өгчкнә. Бичәч болчкад, энчнь маниг мартҗ оркх. «Бата, дегтрчнь барлгдхла нанд ямаран белг авч өгнәч?» — гиҗ Коля көнҗл дорасн хәәкрв.

— Чамд үксн эмгнә нәәтхл авч өгнәв,— гиһәд Бата Коляг махлаһарн авад шивәд оркв.

— Нанд ямаран белг авч өгнәч, күргн,— гиҗ Ута көнҗл дорасн келв.

— Чамд, меклән ноосар өлгсн махла авч өгнәв.

— Тиигхлә йосн һәргч, дәкҗ чамд нөкд болшгов,— гиһәд, Ута буру хандад кевтв...

Күүкдин хорад һазаһас күн уга. Наадн, Тәәзд одснь ирәд уга болх бәәдлтә.

— Не, Батан умшсн шүлгүд чамд таасгдву? Колян умшсн шүлг чамд нерәдсинь медвч?— гиҗ Буля шин бүшмүд өмсәд нүр-герин өмн бийән гердн бәәҗ, барта цоохр лавшг (халат) өмсҗ ирәд, тәәлсн хар торһн бүшмүдән илүрдҗәсн Цастаһас сурв.

— Яһад, тиигәд эвинь олад, сәәхн дамшлтаһар бичдг болхви. Би нам алнав гив чигн бичҗ чадш угав. Чамд нерәдсн шүлг гиһәд, Коля нег шүлг умшад йовдг билә. Би нанар наад бәрҗәнә болһдг биләв... Коля оч-оч минь тер шүлг умшх дурнь яһҗ күрсмб. Көвүд нам терүгичнь амрсар соңссн уга. Зәрмнь нанур хәләлдәд, хоорндан хатхлдад инәлдәд бәәцхәв. Мана көвүд басл әср. Зах тал суусн болхнь шуд һарад әрлх биләв. Батаг умшхла би нам хәләсн угав.

— Эс хәләснчнь медгдҗәнә... Чи хәләх биш, Батаг босад экләд умшхла чикн күртлән улаҗ одвшч... Нүдәрн эс хәләв чигн чикән бөглчклч?— гиҗ Буля наад бәрҗ толһаһан зәәлҗ дәкн сурв.

— Бөглсн угав, соңсв. Өмннь хальмг келәр тиим шүлгүд соңсад уга биләв, йир сән шүлгүд болҗ медгдв.

— Шүлгүд сәәнинь чамаг угаһар медә бәәнәвидн. Терүг бичсн көвүн ямаран гиҗ сурҗанав.

— Терүг ямаранинь кен медлә! — гиһәд Цаста хамр доран әрә соңсхҗ келчкәд, хумха хурһан нүлмстҗ авад илүртән күргв. Илүрнь шиигсн уга, әрә бүлән. Илүрән халулхар буру хандв.

— Илүрчнь киитрҗ очий? Эзән дураҗахугов! Чи, Цаста, тер илүрлә әдл, илә йовсн бийнь киитрҗ однач. Эн теегин теркә заңгарн, эврән эргәд ирсн кишгәсн, хөөһн гиҗәнәч. Би чамаг Батала таньлдулснас нааран кесг болҗ йовнав. Би эн балһснд яһв чигн чамас нег җил өмн ирләв. Көвүдин кень ямаран заңгта, кень цаһан саната, кень хатуч генәртә күртлнь меднәв. Тан хойрт юн болҗахнь медгдхш. Терчнь чини туст чидлән нөөхш. Стипендән авх болһндан, Нааднд, эс гиҗ Тәәзд билет авсн сахняд гүүҗ ирнә. Чамаг һанцарн одш угаһинь медәд, өөрнь үр күүкичнь дахулхар, зәрмдән һурвн билет авч ирнә. Чи нааднасн һарн шоодргта юмн кевтә үр күүкән сүүвдҗ авад, зулад йовҗ однач. Тер бийнь чамас цөкрхш. Дурта гидг тер! Наадад негхн асхн шүлг бичәд оркна болһнч. Чавас ииминь медсн болхнь...

— Медсн болхнь яах биләч? Ода медвч, буйн болтха, Батаһан ав! Би терүгичнь бийләрн архлсн угав, — гиһәд Цаста хаҗудан бәәсн көк савл авад, зүн талагшан эргәд талдан ширә деер бәәсн ик улан мөңгн чеенгәс ус шорҗңнулад кев.

— Яһлав, атта элмр, кенчрчнь шатч одв! — гиһәд, Буля гүүҗ одад, илүринь өргәд авв. Илүрин орм, цаһан кенчрт толвтад үлдв; хуурсн үнр һарад одв.

Буля илүринь халулад цааранднь илүрдн бәәҗ:

— О, хәәмнь, бийчнь чамас хол дор бишв, цистраңнад бәәх юмн уга. Намаг энд ирсн җил көвүд дала ирдг билә. Би бас чамла әдл мууһарнь ухалад, бийән көндәлә бәәҗ, аш сүүлднь көвүд «мис» гидг нер өгв. Дегд керсү, бийән барна гидг тер. Мини заңг чамас дор, тер бүтү, му заңгарн хальмг көвүдиг йосндан җигшәчкүв. Одак манад ирдг Сима ямаран шудрмг, иршго кү ирүлхмн. Дахулад йовҗ одхмн. Тер Сима эн Зоя (хоосн орн тал зааһад) мана дуукр Кермн ахтаг дураһад, заңган хаяд, көвүдлә наадад, инәһәд, үүрләд, дурни тускар хәрү өгәд, күүндхәр седнәв, келм көшҗ одна.

Ичр бахлурасм авад таг кечкнә. Йовҗ одхлань һунднав...

Бамба гиһәд, сәәхн заңгта, эн Батала әдл му үзсн, һольшг сән сурһульта көвүн басл намаг үгән ас, — гиһәд, генәртәһәр дахв... Би терүнд дурта биләв. Терүгән медүлдг арһ уга, ичр хату. Мана киизң заңгас көлтә, мана дотрк уха күн медҗ өгхш. Тиигәд, эргә-эргә бәәҗ, тер көвүн нанас цөкрәд, әвртә гидг һундлта бичг бичәд, үлдәчкәд йовҗ одв. Арднь би бийән гемшәһәд, үсән үмтәһәд, күүнд медүллго уульҗ үлдүв. Бамбан хөөн талдан көвүд нүдндм үзгдхш. Дәкҗ нанд тиим күн олдшго!.. Ода Москвад өөдән номд йовна.

— Тиим болхла ода терүндән юңгад эс бичнәч? — гиҗ Цаста Булян һарас илүрән авв.

— Я, ичкевт. Тиигәд генүлҗ, генүлҗ ода ардаснь бичхлә, күрг олҗ чадад ода намаг некҗ йовна — гиҗ санхла яахв, бийнь бичсн болхнь... Ута мини һар сурх саната, сән көвүн. Зуг чирә хаһрҗ үг келхш...би...

Үүд цокад Санҗ, Эрднь хойр орҗ ирв.

— Та хойр, көтрлдәд яһҗ йовхмт? Хург чилв-угай гихлә, уга болҗ одлт, — гиҗ Буля күүндәһән тедн тал залв.

— Бидн маңһдур Чернышевск Тәәзд «Чио-Чио Сан» хәләхәр билет оч аввидн. Ю, энүгән кезәнь уяд авчклач? Яһсн сәәнәр зоксмбч. Алькв, цааран эрг. Ташан шигшгнь мел наалдҗ оч. Зуг энүнд әрвҗ уга балвҗан орад бәәҗ, — гиһәд Эрднь Булян хойр ээминь илҗ үзәд, арднь һарад җилвтҗ хәләв.

— Бата ирсн угай? Батаг йөрәхәр йовлав,— гиҗ Санҗ илүрдсн бүшмүдән өлгҗ йовсн Цаста тал өөрдв.

— Батан хора хама бәәхинь ода күртл меддн угавт? — гиҗ Цаста цааран эргв.

— Уга, меддн угав! Батаг йөрәсн чамаг йөрәсн йилһл уга, чамаг йөрәҗәнәв,—гиһәд Санҗ Цастаг теврв.

— Би юн болҗахмб?—гиһәд Цаста Санҗас алдрад һарв.

— Юн болх билә, шүлг сәәхн, шүлгт орсн күүкн сәәхн, чамд ода үкв чигн гем уга, зуг Бата харм болҗана. Би чини ормд болхнь, Батаг нанта хамднь дуудҗ авад шампанск кеҗ өгх биләв...

— Чи, юн болҗахмбч, үсн уга хөн холварт орна гиһәд, чи тиигтлән шүлг бичсн бишч!— гиҗ Эрднь келчкәд заяна сурсн авъясарн нусан татад оркв.

— Юн болх билә, би худ өвгн болад, цацл цацхгов,— гиҗ Санҗ Цаста тал хәләһәд, хоолан ясад худлар сахлан илв. Цаста үкс буру хандад, ширә деер өлгәтә бәәсн шурдад одсн көк цемгн көнҗл илүр, көк савл һурван авад хурав, бийнь дәкн чис болад улаһад одв...

Буля Санҗ тал нүдән ирмчкәд:

— Бата ода ман тал дәкҗ ирдмн биш. Бичәчнр терүг бийснь дахулад йовҗ одвш. Ухата улс нег юм медәд дахулҗ йовхов хара зөңгдән хәәһәд, хург кеһәд, олн әмтнд үзүләд, бичсинь умшулад шинҗләд йовш угалм. «Авдрт бәәсн алтыг, зөв түлкүринь олҗ, эс уудлхла, илдкҗ авч болшго юмн», — гиҗ Ута келвш. Ута му биш келдг күн бәәҗ. Батан тускар йир сәәнәр келв. Батад чомдаһар дүүрң шаху бичсн юмн бәәнә гивш. Ә угаһар тиигәд бичәд дүрәд йовдг болҗана. Бийнь өр-өвч, цаһан саната, хулһнын хамрас цус һарһшго дүңгә нүл уга номһн күнлм.

— Номһн күн ношун, ноһана әрк һашун гидмн, — гиһәд Санҗ Цаста тал хәләһәд нүдән чирмв.

— Бичәч болад нернь һарад ирхлә, бацдг Батаг дахдг улс дала олдх. Өнчнә кишгнь өвртнь гидг тер! — гиҗ келн йовҗ Буля читлг ширә деер тәвб.

«Хаанад уга юмн, цахрт» — гидг эс билү? — гиһәд Санҗ хойр һурвн читлг авад арандан хавчад хамхлв.

Цаста дун уга босад, Буля тал нүднәннь булңгар, му нүдәр хәләчкәд, орн деер кевтсн барта күрң шеемг альчуран толһадан бооһад, хату хар һадрта зузан дегтр сүүвдҗ авад, шурд һарч одв. Наадк һурвнь читлгән кемләд үлдцхәв.

— Одакчнь Бататаһан өөллдсн болвза? Мууха атхр йовхмб? — гиһәд Эрднь нусан татад, тәрлктә читлгәс атхад авв.

— Уга, юн өөцлдх билә. Бата күүнлә, тер дотр, күүкн күүнлә өөцлдҗ чадхий! Цастаг тиньгр йовсинь үзлч? Оньдин энлм. Би күн угад бичк мааҗад, келҗ-келҗ оркв. Цецгт од, әвртә күн болад, караглад на чигн уга, ца чигн уга, нүл уга көвү зоваһад алҗана. Зүркнь эс тусхла, зөвән келәд негинь таслчкх кергтә. Ирхләнь кеерч авад дахад йовҗ одна, йовхларн амндан ус балһсмн кевтә ду һархш... Энд ирхләрн эн графинтә усн кевтә мелтәһәд сууна.

Көвүдин мөңгәр нааднд одснь олз болдв яһдв, — гиһәд Буля босад, чееньгтән ус кев.

— Я, мана хальмг күүкд дуран өгәд һолнь тасрҗав чигн «дуртав» гиҗ нег темдг үзүлхшлм... Эн мини харгчна бийнь элким урсхачкн гивш,— гиҗ Санҗ Эрднь тал хәләв. Эрднь һартан бәрҗәсн читлгәрн толһаһарнь шивәд оркв.

— Бидн эднләчнь хамдан дөрвүлн нааднд оддвидн. Зах-зуухинь меднәвидн. Бата энүндчнь әвр дурта. Яахан медхш: хаҗуднь ирәд хәләһәд, өөрнь ирәд, урсад йовна... Маңһдурк Тәәзд билет авчксмн болхмн. Эн яһсн хүвтә күүкмб!— гилдәд Ком-Вузин, Рабфакин күүкд энүндчнь үлү үзцхәнә,— гиҗ келн, Эрднь «чис» гиһәд нәәтхәд оркв.

— Ут наста бол! Үн келҗәнәч. Болв «хойр эзн зөвтә гихлә, хотн тана юн керг» — гиһәд Санҗ босад бийән ясв.

— Санҗ цә ууһад һар, — гиҗ Буля шуһу талас хәәкрв.

— Уга, уусн болсв, тана цәәтн удан буслдг цә бәәҗ. Эврән уутн. Менд бәәтн! — гиһәд Булян һар атхҗ мендләд, «та харгчн намаг нохаһасн һарһчктн!» гиҗ ардан хәләв. Эрднь ик шааль альчуран деерән хаяд дахад һарв...

Дарук долан хонгин сән өдрин асхн, Бата цааснд оралһата зөвәр ик юм сүүвдсн, хойр нүднь урдкасн улм зеегтрәд икдсн, маңна тиньгр, марзаһад сахньсн орҗ ирв.

— О, мана күн зөөртә ирҗ йовна! — гиҗ Ута Коля хойр дегц хәәкрлдв.

— Иим юм авч ирдг күмб! — гиһәд Бата цааста юман ширә деер тәвб.

— Чи, эндрин дуусн хама йовад йовбч, бичәчинд одсн угавч?— гиҗ Ута үргсн — чочсн болҗ шамдҗ сурв.

— Өцклдүр, эндр хойр өдр теднәдчнь бәәвшв. Нааран суутн! — гиһәд Бата оралһата цааснасн хойр нудрман дүңгә һахан өөк, боорцг, һурвн башаң — заһс, — энүг танд мана бичәчин гергн илгәв — гиһәд, һарһад тәвб.

— Залу гидг эн, чи дару дарунь тиигән оча, — гиһәд Коля утхан авад, өөк утлв.

— Айдҗа! Му күн идсн-уусан, сән күн үзсн—соңссан келдмн. Одакчнь юн болв, келн бә, би энүгичнь одак бичсән хәрү авад ирҗ йовна болһад ухам һарч одв, — гиҗ Ута ширә тал ирҗ суув.

Бата тавн башаңһ өгснәс хойринь күүкдт өгхәр бултулчкв.

— Тадн күүнд бичә келтн, юн болҗ йовхинь, би танд келнәв. Коляг уга болхнь келхмн бәәҗ. Коля дәкәд күүкдт одад тархачкх — гиһәд Бата Коля тал хәләв.

— Күүнд келхшв, Комсомольск андһаран өгчәнәв, — гиһәд инәһәд Коля һаран намчлв.

— Залус, нег юмн болн гиҗәх бәәдлтә... Бичәч умшад, шинҗләд, зәрм хаҗһринь чикләд дуусҗ йовна. Йир сән түүк болҗ гинә (Гүүҗ одад үүдән оньслчкад). Одак илдкл келәд йовдг келмрч Пүрвә гидг күүһәр нүр үг бичүләд, даруһас энд бәәсн дегтр һарһачин хальмг әңгд орулҗ өгнәв гив. Долан, нәәмн печатный лист болхмн гинә. Барлсн хуудсн (печатный лист) гисинь юуһинь ичәд сурсн угав. Зөвәр ик мөңгн ирх бәәдлтә.

Тиим мөңг өгдг юмн болхла үкс гиһәд, һарһулҗ өгтн. Сурһуль дасҗах улст бәрмтг болх, — гиҗ бичәчин хо-цаһан гергн Җула келв. Басл сәәхн заңгта, өр-өвч күн болх бәәдлтә. Энүг авч хәрәд үр көвүдтәһән идтн,— гиҗ өгв.

— Бичәч күн му герг авх билә,— гиҗ Коля хойр альхан имрв.

— Дү күүкн гиҗ нәрхн — улан халхта шудрмг күүкн бәәнә. Шүлгүд бичдг дасҗадгҗ, шүлгүдән нанд үзүлв.

— Сәәхний, мана күн дурна шүлг нерәдсн угавч — гиҗ Коля Бата тал өкәв. Бата бәрҗәсн заһсарн толһаһарнь цокад оркв. «Гемән эрҗәнәв»! — гиһәд Коля хойр һаран өргв.

Чиңнҗәсн хойр иньгин чирәс улм-улм байрар дүүрәд, делврәд—инәлһәд шууглдулад одв. Хоюрн тесҗ, сууҗ чадад, үкс босад Батаг өргәд хойр эм деерән суулһчкад ширә эргәд хойр-һурв гүүчкәд орн деернь авч одад көлврүләд, һоҗһнад, нүднәснь нульмс һартл инәлһв...

— О, ях-ях! Элкм көшҗ одв. Не, одак печатный лист гидгән, нанд келҗ өгтн, — гиҗ Бата келв.

— Наадн уга, тернь юн болхмб! Машинд барлсн халхс болхий?— гиҗ Ута галлзҗ ээмән холькв.

— Айдҗатн, арвдгч хорад одад, аспирантас сурад ирнәв,— гиһәд Коля хотан амндан җаҗлн йовҗ гүүһәд һарч одв.

Бата күүрән уттхв. Көөрк мана бичәч зөвәр нәрлһ хуучта күн бәәҗ.

— Йовад бийән юңгад эс эмнүлнәт,— гихлә:

— О, хәәмнь мини, шинәс иим дала идтә—чинртә урн үгин нәрн бичг мана сойл делгрә йовтл, бийиннь сә хәәһәд, күн йовад йовдв. Цол уга. Эврәннь эрдм—сурһуль зокъялан ода деерән бидн эс шунҗ өргхлә, кен өргхв?— гиһәд инәнә. Умшҗах, шинҗлҗәх, чиклҗәх бичҗәх бичсн юмсуд дала. Ик гидг үкүгәр дүүрң. Зузан-зузан алтн үзгүдәр бичсн дегтрмүд бәәнә. Тиигәд күүндә бәәтл, бичәчд һахан дотр өөкнә хәәлчксн хорһн зерлг зорхна дотрк өөкнә хорһн зокдг болҗ һарв. «Тернь эвнь олдҗ цаглань авгдхш»,— гиҗ гергн, дү күүкн хойрнь келв.

Тегәд әмтнәс сурҗ медҗ авад, бичәчдән келл уга өрүн эрт йовдг поездд сууһад Балашов балһсна базрас хойр литр хорһ авч ирүв. Хамтхаста көк тәмк керглдг бәәҗ, тернь чигн олдв.

Коля орҗ ирн йовҗ:

— Одак печатный лист гиснтн дегтр болһна чилгчд барлата йовдг бәәҗлм.— Тиигҗ келн Коля ширә деер бәәсн дегтрмүдәс һурвн дегтр авад хәләлдв. Нег печатн лист гиснтн: үзгүд болһн, цег, хойр цег, сүүлтә цег, татасн сурвр темдг угаһар тоолгдад дөчн миңһн болхла нег печатн лист гиҗ тоолгдгҗ. Дүңнхд машиһәр барлсн 22—25 халх болдмн гинә. Нег тиим печатн листд хойр— һурвн миңһн арслң мөңг өгдгҗ. Мана Бата кедү мөңг авхинь толый!—гиҗ Коля өвклзв.

— Айдҗа, не одак келснәнчнь цааранднь юн болв?— гиҗ Ута Батаһас цааранднь сурв.

— Гергн дү күүкн хойрнь йир икәр ханцхав. Тегәд хойр долан хонгт сән өдрин базрт Балашовд оч, тер зокаста хотынь авч ирҗәх болув. Бичәчд бичә келтн гиҗ үгинь авв. Тертн медхләрн зарцар йовулх биш, күүнә төлә, номан хайчкад, йовад йовдг, — гиһәд, уурлҗ алхмн. Нанд юн болв. Амрдг өдр өңгәр аңһлзад әл хәәҗ гүүҗ йовснд орхнь, тиим күүнд тусан күргснь холван деер. Тиим олнд туста һалта зүрктә улсан яһад болв чигн хадһлхмн! Би тер бичәчин төлә долан хонгин сән өдр болһн однав. Кенд эс гүүсн көлмүдв, терүнд зарц болҗ гүүсәр көшхн угав!— гиҗ Бата шанаһан түшәд холд уха туңһав.

— Сән өдр болһн Балашов балһс орад йовад бәәхләчнь, сәәхн күүкн Цастачнь цухлдхм бишв? — гиҗ Коля хусрңгар инәв.

— Залусин сән гисинь эрмдг эргнә, Нимгр идр наста сурһульта эрдмтә күүнд ямаран һундлта юмн. Сән хәләц, килмҗтә күүнд җивр болдг юмн, — гиҗ Бата йоста күмн кевтә, келәд, босад оран ясв.

— Чик ухан, Бата, чи дәкәд одхларн ичл-эмәл уга кех, күцәх юмн бәәх угаһинь сурад, медәд ир. Балһснд бүләрн бәәх улст һар татг болад бәәдг болвза. Һурвулн амрдг өдр одад кеһәд өгчкхмн. Бичх, хар буулһх юмн дала болх, медҗ ир, — гиһәд Ута орн талан одв.

— Бата, хот йдхшийч? — гиҗ Коля ширә һатц босад, гиҗгән мааҗн бәәҗ сурв.

— Өцклдүр эн дегтрин туск зәңг соңсснас нааран хоолдм хот орхш. Үннмб — худлв, гиһәд оркхнь — нам нөөрм күрдг бәәдл уга,— гиһәд Бата хувцан тәәлв.

— Үнн болл уга яахм билә! Тиим тоомсрта улс айстан үг келәд йовдмн биш. Сәәхн зүүд бәрҗ хон! — гиҗ Ута дахулҗ келчкәд. —Коля утар татад эвшәһәд сав-сархан ахулад ус халулв.

Бата орндан орад буру хәләһәд, көнҗләрн толһаһан бүркҗ авад кевтв. Коля хухр-хухр гиһәд, юм кеһәд бәәнә. Өрүндән эрт босҗ кех юмсан белдҗәх бәәдлтә. Ута көнҗл доран сунад сүркрәд унтад одв. Тиигәд зөвәр болад орксн цагт «чирд» гиһәд юмн ә һарв. Хора нүд чичмәр харңһурад одв. Коля көнҗл доран орхнь зу болҗасн бәәдлтә ә-чимән таңхрв. Зуг хая-хая хаҗудк уульнцар гүүсн травмайин дун күрҗңнәд, җиңнәд давад одснь соңсгдна. Батан орна ард эрслә наалдата батарей дотраһар әркин цорһин нүкәр гүүшң ур гүүһәд, чиб-чиб гиһәд, дусад, зәрмдән шорҗңнад одна.

Батан толһад, дала болсн олн зүсн ухан, тоолвр, тодлвр торс-торс гиһәд орна. Баһдан үзҗ йовсн, кезәнә давҗ одсн, теегт хәрүлҗ йовсн хөд, малмуд, зо деегүр дольган болад җирлздг җирлһн. Хотна захд тергнә ярндг деер хурад мал манҗах баһчуд үзгднә. Теднә цоксн домбр, дуулдсн дуд, чигн соңсгдсн болна. Ик цаһан кермәр Иҗл өөдләд йовҗ йовад кают дотран ик нүр үздг—герт бийиннь дүр үзәд терүнтәһән күүндәд—дегтр бичнәв гиҗ андһаран өгсән санад, ода тер ухалсм, сансм күцхәр өөрдҗ йовна гидгнь энв?

Аль мини зүүдн болхв? гиһәд, орад, һарад, үүмәд, дәкн талрад, бийнь бийән иткл уга түүрчәд унтхш.

Чамаг юм ухалл уга эднлә әдл иигәд әмтәхн нөөрәр унтслч гиһәд эргәд, сүүҗән соляд кевтнә... Эрг-дург гиҗәһәд:

Одак бичәчин келсиг, эн хойртан яһад ам-алдад келәд оркв. «Санандан орсн үүлиг бүттлнь нууҗ йовх зөвтә, самһа му нөкдәс хол йовх зөвтә» — гиҗ Боован Бадмин келсиг мартад орксм энв? Итклтә иньгүдтән нәәләд, байрлсн керә бәәгнә» — гиһәд айстан келәд оркв билтәл. Болв седкл медсн, өөрхн иньгүд, зәңг тараһад оркхн уга, эс болхий? Коля на-цааһан хар ухан уга күн, Наадн инәдндән диинрәд, келәд оркхд маһд уга. Нег үлү күүкдин өмн келнь сулдҗ одна. Күүкдт күрсн хөөн — өлңд орсн түүмр мет» бадһлад, түгәд одх биший. «Батан дегтр барлгдн гиҗәнә» — гиһәд балһсна баһчудт, мана таңһчд тарачксна хөөн, мини бичсиг, бичәчнр умшад, шалһад, хусҗ-хусҗ хәрү өгхлә, ямаран ик ичр болх!

«Бичәч болхар седҗ, санан уга сархадур, сахл уга җулдг», — гиҗ баһчуд нанар наад бәрх. Тер цагт Цастад ичр хату болад, одх һазр, орх нүкн олдхн уга. Би терүнә чирә яһҗ хәләхв. Тер нанур хәләдгән төрүц уурх... Болв, тиим тоомсрта улс айстан үг келәд йовдмн биш, үнн болх» — гиҗ Ута келвш, тер учрар Нимгрлә әдл, тоомсрта улст нәәлҗ болхмн!

«Батан бичсн дегтр» — гиһәд генткн, һазак һадр деернь манурсн көк тег, малмуд, хөд, цань шин бәргдсн балһсн, балһсна ца солңһтрад һарч йовх ик төгрг шар нарн зурата дегтр барлгдад һарад ирхинь! Теңгрт һаран күргх биләв. Түрүн һартм бәргдсн дегтрән эцкдән илгәх биләв. «Эн дегтрт кезәнә тана үзҗ йовсн өңгрсн цагин бәәдл бичәтә бәәнә. Энүг би эврән бичүв! Өөрк умшдг улсарн умшулад, чиңнтн! Цаһан, Муузра, отхн көвүн бийән үзхт!» — гиһәд деернь бичх биләв.

Хойрдгч дегтрән һадр деернь сәәхн үзгүдәр кееһәр:

Эңкр иньг Цаста,

Эн дегтрим хәлә,

Бульглсн халун цуста —

Батан зүркәрн бичлә!..

— гиҗ бичәд, улан торһн альчурар ораһад, Цастад өгх биләв.

Цаста ярлзҗ инәһәд, белгим хойр һардҗ авад, зүркндән шахх.

Тер цагт би Цастаг татч авад элкндән шахад үмсх биләв! — гиҗ санн Бата өсрҗ босад, орн деерән досклад сууһад оркв.

Хора харңһу... Хойр иньгиннь сүркллһн цог үләҗәх дархна көөрг мет селн-селн сүүгснь соңсгдна. Бата суг гиҗ инәчкәд, һаран саҗад, толһаһан нудрмарн нудрчкад, хәрү орндан орад кевтчкәд, ә угаһар дәкн лугшад инәв...

Сурһулин гүргү улм-улмар икдәд цаг медмҗ угаһар өңгрәд, хаврин шүүврин цаг өөрдәд махла авх цол уга болад ирв.

Батаг Шарту балһсна дегтр һарһачин хальмг әңг дуудулҗ. Эн зәңгән хойр иньгтән келхәр Бата ик завср күләһәд, эрс дахулад тәвсн диван деер дегтр умшад сууна. Генткн аудитормудин үүдд тәәлрв. Дөрвн давхр гериг дүүрәһәрн дүүргәд көвүд-күүкд шууглдад һарад ирцхәв. Дорагшан, деегшән шатар давшлдад, иигән-тиигән инәлдәд, зәрмснь шуһусар шимлдәд ниргәд одв.

— Эй, мана күн, хот орҗ уй,—гиҗ Коля Бата тал гүүхәрн ирв.

— Ута яһв?— гиһәд Бата дегтрән хүмәд босв.

— Эндр эрсин соньн һарһдг өдрнь, тиигән йовҗ одла. Чини тускар эрсин соньнд нег күн дамбрлһ бичҗ гинә.

— Яһад, юн гиҗ бичҗ?— гиһәд Бата хәрү ормдан сун Коляг хормаһаснь дарад өөрән суулһв.

— Номан белдх цагтан, асхн болһн арвн хойр час күртл «Улан Багштнрт» дасдг улс бәәдг герт оч бүгнә. Хамдан ном дасдг, нег герт бәәдг улсасн салад әл хәәһәд йовҗ одна гиҗ бичҗ. Нәрхн хар улан күүкн ик дөш деер ут төмр бәрҗәнә. Тер төмринь Бата көөргдәд, ик алхар давтҗах зург зурҗ. Зург дорнь: «Бата келсн күүкндән шүлг давтҗ өгчәнә» гиҗ йир хурц хорн, шүвтр үгәр бичҗ гинә. Бичсн күүнә нернь уга «Зүн» гиҗ дорнь бәәнә гиҗ Коля игзәрлҗ келв.

Шидрә би асхн болһн Нимгрт оч нөкд болнахн. Эврәннь бичсн түүкән чиклүләд, чиклсинь шинәс буулһҗ бичләв. Тадн цуһар меднәхнтн. Манахсас неҗәднь үлү үзәд, бәәҗ чадад бичҗ йовдг болхугов. Хәрнь шидрә Цаста нег юм соңслав гичкәд... Келл уга киитрксн бәәдл һарад бәәвл, ода медгдҗәнә,— гиҗ Бата барун һариннь хумха хурһан амндан зууһад уха ухалв.— Эртинә нег асхн Байса нанд шин шүлгән үзүләд умшҗ өглә.

Би терүнднь нөкд болад ясҗ өгчәхләм Анҗа үзәд, маасхлзҗ инәһәд йовҗ одла. Нань күн тиигән одхшлм, гиҗ Бата алң болсар Коля тал хәләв.

— Кишва күүнә кишвань—яарм күртл дахна гидг тер... Не, йовҗ хотан уй, завср чилҗ одх—гиҗ Коля босв.

— Намаг эндр дегтр һарһачд шулун болдгар иртхә гиҗ, җиңнүлҗ. Ода энчнь нег юмн болн гиҗ йовх бәәдлтә! Трамвайд суух мөңг ас,— гиҗ Бата Коляг урхдв.

— Юмн болх гиҗ бидн чамд келләхн, үкс гиҗ йов!— гиһәд Коля хойр цаһан мөңг өгәд, инәһәд Батан далар ташв.

— Би тендәһүрн хәрнәв. Намаг энд бичә күләтн. Утад келчк—гичкәд Бата һарад гүүв.

Цаста хөңглин нег шуһуд элңкә һадрта хуучн кресло деер дегтр умшад нүднәннь булңгар энд-тендән кү хәләһәд сууна. Бата Цаста хойр ик завсрла оньдин эн шуһуд харһҗ, эндәсн хот оч уудмн.

Бата гүүһәд аашхинь үзчкәд, Цаста инәмскләд дегтрән бүркәд босв. Бата нам оньһл уга өөрәһүрнь давад одв. Батан ардас хот уухар адһҗ йовх Коля Цастаг үзчкәд, Цаста тал аашна. Цаста гөр эмәһәд эс медсн болад үсән самлад зогсв. Коля Цастала мендләд түдв.

— Цаадк үүринчнь хормаднь юн һал орсмб, тиигтлән гүүһәд йовх!— гиҗ Цаста инәмсҗ келв.

Һал орх биш, йосндан шатч йовна!.. Бичәчин дү күүкн дудулҗ. Тегәд энчнь хотан ул уга гүүҗ йовна. Эн хойрчнь хамдан шүлг бичдгҗ. Мах белдәд, җомба чанчкҗ, мана күн маниг керглдгән уурн гиҗәнә. йовый, хот оч уй,— гиһәд Коля Цастан һарас көтлв. Цаста дун уга һаран суһ татч авад, ут хөңгләр ардан хәләл уга топ-топ-топ гиһәд, җоралад йовад одв.

Коля Цастан ардас хәләһәд, зогсҗаһад:

Йо, хәәмнь, ямана өөкн царцҗ одвч! Гем уга, хавр өөрдҗ йовна, удл уга хәләхч!— гиһәд хәәкрчкәд, гүүһәд йовҗ одв.

Бата сольвлдсн хойр уульннцн заагт ирҗ бууһад, тавн давхр чолун гер давшад, һурвдгч давхртнь ирәд «Дегтр һарһач» гисн үүднд зогсад, бийән ясҗ авад, үүд цокад орад ирв.

Ик ооврта күрдһр хар залу юм бичҗ сууна. Бата махлаһан авад, мендлв. Ик хар күн мендләд, «су» гиҗ намчта улан цоохр цемгәр бүрәтә җөөлкн сандл тал заав.

Бата зөвәр удан хора дотркиг һәәхәд сууҗаһад, альчуран һарһҗ авад ам-хамран арчад, хоолан ясад:

— Би таниг дуудулҗ гихлә ирүв,— гив.

— Чи, эн Ик сурһульд сурдг көвүмбчи?

— Э, би энд сурһуль сурчанав,— гиҗ хәрү өгв.

— Бичәч күмбчи?— гиҗ залу маасхлзв.

Бата инәһәд, һазр хәләһәд мошкрв.

— Сән, сән! Гем уга бичдг күн болад бәәҗч. Чини дегтр барлҗанавидн, — гиһәд, ширә деер бәәсн кесг хавцас уудлад, юм хәәв.

Бата инән гиҗәх өңг һарад, уульн гиҗәх өңг һарад, нүднь усвкад, сү дораснь көлсн чиихәд, эмкәһән зууһад, ки тасрад, эн залуг босад, үмсх дурнь күрәд, әрә сууна.

— Чамд оютн гих цаасн бәәнү? — гиҗ залу сурв.

Бата хату улан һадрта бичкн дегтр һарһад өгв. Залу терүгинь хәләһәд, «бооцан» гисн үг барлата цаасн, Батан эцкиннь өвкиннь нер бичәд, заг-заагинь дүүргчкәд:

— Дегтринчнь тонь һурвн миңһн. Печатный лист болһнднь, шин бичҗәх күн гиһәд, хошад миңһн арслң өгчәнәвидн. Болхий?— гиҗ Батаһас сурв.

— Боллго яахм билә!— гиҗ Бата өвклзв.

— Не, эн хойр бооцанд һаран тәвәд негинь нанд үлдә, негинь бийдән ав. Энүгән үзүләд кассас мөңг оч ав. Наадк үлдл мөңгинь дегтрән барлгдад һархла авхмч, дегтричнь барин герт илгәчквидн, удл уга барлгдад, һарч ирх, медгдвү?— гиҗ ик хар залу сурад, босад, хувцан өмсх бәәдл һарв.

— Не, менд бәәтн, икәр ханҗанав! — гиһәд Бата һарв, одак залу һарад үүдән оньслчкад, дорагшан бууһад йовҗ одв. Бата кассд күрл уга терзин өмн зогсад, одак бооцаһан дәкн экнәс авн сүл мөр күртлнь умшад, кассин өөгүр нар-цар йовҗаһад бичкн терз цокв.

Үсән экцләд атилһчксн, урлан улан будгар будчксн, доңхасн ут хамрта, медәтәвр гергн бичкн терз секәд, Бата тал козлдур һатцас шаһаһад, хәләв. Бата «бооцаһан» үзүлв. Гергн бооцаг өмнән делгчкәд, адһм угаһар, козлдуран альчурарн арчад, зүүһәд хәләҗәһәд, Бата тал дәкҗ хәләл уга—бийнь юңгад эс ирв?—гив.

— Кен? Би таниг ю келситн медсн угав,— гиҗ терзәр өңгәв.

— Эн дегтр бичсн күн,— гиҗ колздуран суһлҗ авн, Бата тал хәләв.

— Бив!— гиҗ Бата терзин өмн өскәһән өргв.

— Документан үзүл,— гиҗ кассир гергн дәкн Бата тал хәләв. Бата улан һадрта бичкн дегтрән үзүлв.

— А, оютн кевтәмбч, эн дегтрән эврән бичлч?—гив.

— Эврән, минь эн һарарн,— гиҗ Бата барун һаран үзүлв. Нирв (кассир) мусг гиҗ инәһәд, толһаһан гекәд, бичкн улан дегтринь хәрү өгәд мөңг өгдг ведомость авад— «мә, энүнд һаран тәв»,— гиҗ өгв. Бата нам кедү мөңг бичәтә бәәхинь хәләл уга басл сәәхнәр һаран тәвхәр седв. Йир мууһар кара — мөрә гиһәд тәвгдв.

— Ода, иим дала мөңг яахмч, эк-эцк бәәнү ?—гиҗ сурад ө угаһар давхр-давхр тәвәд, көк тасмта нимгн цаасар бүслсн һурвн ик, нег баахн дөрвлҗн цаасд мөңг хайҗ өгв. Һурвн зузан дөрвлҗн деернь «1000 р.» гиҗ бичәтә, нимгн дөрвлҗн деернь «500 р.» гиҗ бичәтә.

— Эднә негинь эцкдән өгүләд, наадксинь эдлхугов,— гиҗ Бата баглата мөңгән хураһад авв.

— Сурһуль! Сура бәәҗ дала мөңгәр ю кенәч. Эцкдән эләдәр йовул, чамаг иртл хадһлҗах,— гиҗ кассир гергн козлдуран авад арчв.

— А, нанд, иньг, амрг көвүд дала, күүкд энд дала. Цуһар эдлхгов. Хуваһад эдлсн хот-әмтәхн болдм гиҗ мана хальмг улс келнә,— гиҗ Бата инәв.

— Мөңгнд нүдн уга болдмн, кү үрәһәд чигн оркдмн, болһа!—гиҗ кассир гергн толһаһан зәәләд, терзән хаав.

Бата мөңгән сүвдчкәд зөвәр удан хөңглт зогсҗаһад, шалвриннь хавтхд дүрхлә монцхлзад йовҗ болшго бәәдл һарна. Костюминнь дотр хавтхст ховаһад дүрхлә цүлцәлдәд, сонҗта болх болҗ медгднә. Дәкәд хәрү цуһараһинь баглҗ авад, залу улс мөр үздг хорад орад үүдинь хаачкад костюман тәәлҗ авад нег ханцнаннь үзүринь альчурарн дотраснь боочкад, мөңгән дүрәд, тер ханцинь дотрнь орулад ораһад сүүвдҗ авад гүүһәд һарув.

Хойр уульнцин заагт ирәд трамвайд орад нег ар булңднь эрслә наалдад суув. Му хувцта зүс-буру күн орҗ ирх болһнд теднәс саглад, тедн мел би талнь хәләсн болад, өөрдсн болад йовна. Батан урл-амнь бизндг идсн күн кевтә көкрҗ оч... «Ода деерән улан махлата күн бичә орҗ иртхә.

Иим зекүнлә костюман өмсл уга, юм ораһад сүүвдҗ. Күүнә мөңг хулхалҗ авч»,— гиһәд харлхла яахв — гих чигн ухан орна. Тиигәд тесәд, бәәдг гериннь өөр зогсдг ормд ирәд трамваяс бун герәрн гүүһәд орув.

Ута, Коля хойр шиңкән ирсн, лавкас оч хот авхар хавтхсан негҗлдәд ширә деерән үүрмг мөңгд цуглулҗаҗ.

— Уй, мууха халурхҗ йовхмнч! Уснд унсн күүнә бәәдл һарад, юн болв? — гилдҗ Бата тал хәләлдв.

Эднәс көлтә көрәд үкн гивв. Зуурм күн булаһад авчкхла яахв — гиһәд оркхнь ухам негт өскә дорм орад, негт өҗгиг тм хавчгдад йовв — гиһәд Бата дөрвн орац мөңг ханцнасн ширә деер көмрәд оркв. Бата инәҗәх, уульҗахнь медгдхш: чирәнь чис болҗ улаһад, хойр нүднәснь нульмсн гилтгнәд одв.

— Залу гидг эн! — гиҗ Коля Батаг теврв.

— Бичәч болхч — гиҗ би эс келлү! Авдрин йоралд кевтсн алтн! —гиһәд Ута гүүҗ одад теврв...— Ой иим дала мөңгнд ода йовҗ мадниг юңгад эс дахулвч? Һәргтә күмбчи! Иим дала мөңг авч йовсичнь медсн болхла, шапанас алад болв чигн, булаһад авчкх билә. Ода чигн хүвтә күн бәәҗч,— гиҗ Ута аман бәрв.

— Ик хар залу, иим дала зооц зоолһхар бәәхинь медсн болхла тадниг дахулад тулм авад йовх биләв. Тер залу бичәч хойрт һурвулн белгтәһән оч ханлт өргхмн. Не, ода эдниг яһий?!— гиһәд Бата баглата мөңгд теврчкәд өскәһән цокад биилв.

— Яах билә, тоолхмн!—гиҗ Коля хораннь үүдән төдглв.

— Уга иим дала мөңг манла әдл самһа улст хонулҗ болшго, энүгичнь эрт авч оч хоршуллһна касст тәвхмн. Эдлхән бийдән үлдәҗ ав,— гиҗ Ута мөңгдиг давхр-давхр тәвб.

— Зөвтә үг келхлә зүркн ханна. Энчнь тоота юмн, эн бичәтә бәәнә. Би нам тоолх биш, кедү мөңгнд һар тәвҗәхән хәләсн угав. Шаң кү меклш угалм. Эн нег миңһинь эндрин бийднь эцкдән илгәнәв. Эн миңһәрнь һурлувн һурвн әдл-әдл костюм хулдҗ авхмн. Энүгинь хоршуллһна касст дүрчкхмн. Энүгинь эдлхмн. Эдлх өргн дала, бүлмдн ик — гиһәд Бата мөңгдиг ховав.

— Не, сән тиигтхә. Эрт йовҗ йовулхинь йовулҗ, дүрхинь дүрхмн,— гилдәд хот зөөдг түңгрцг бичкн чомданд дүрҗ авад, адһад һарцхав.

Хот зөөдг түңгрцг бичкн чомдаһан олн зүсн хот, кампад балтаһар дүүргсн, авхмб, бәәхмб гиҗ зөвчлҗәһәд нег ик хар шил чаһр, тавн-зурһан шил ситро авад герәрн шууглдад орад ирцхәв.

— Не, чи күүкдин хорад одад Цастаг, Санҗ, Эрднь хойриг дахулад авад ир,— гиһәд йовулчкад, Буляг дахулад авад ир.

Мөңг авсиг бичә кел. Манад гиичнр көвүд, күүкд ирсн бәәнә ги, Цаста мандалиһән авад иртхә, — гиҗ Бата келәд, ханцан шамлад, Утата хоюрн хотан белдв.

Коля кампадь, балтаһас атхҗ авад, гүүһәд һарч одв.

— Чи, юн гиҗ саннач, Цастад ямаран белг авснь сән болх? — гиҗ Бата Утаһас сурв.

— Тадн хоорндан белгән авлцад бәәх болчквт? — гиҗ Ута цуцгшлын (консервин) хала секн бәәҗ Бата тал хәләл уга сурв.

— Одак наадн, тәәзд өмсәд одад бәәдг хар торһн бүшмүд, би авч өгләв. Буляһас талдан күн меддмн биш, — гиҗ Бата шимлдәд гилтә келв.

— Тиим болхла, чини дурн. Чи эврән бичә авч өг. Күн угаһар һанцарһинь лавкд дахулҗ одад, дуринь суңһ. Бийнь седкл туссн хувцан өмсәд, зөвләд, зокаста хувцан авг. Ода терүгән һал астлнь кеерүлҗ чадҗанач. Күүкд күүнд ке хувцн бәәхлә, болад бәәснь тер. Эднчнь нег-негндән, әвр үлү үзцхәнә. Та хойр гер-мал болхар бәәхмн биш болхвт? — гиҗ Ута сана авсн кевтә сурв.

— Уга, сурһулян чиләчкәд,.. — гиһәд, залаһан таслад бәәнә. Би бас тиигҗ санҗанав. Бидн зурган цокулх болвидн. Ода арвн зурһата аһ шавдл кевтә кеерүлчкәд, — минь иигәд цокулнав, — гиһәд Бата Утаг ирҗ күзүдв. Ээмәснь зууһад авв.

— Эй, яһҗанач, би чини Цаста биш, — гиһәд Ута тачкнад инәв.

— О, хәәрхн! Энтн кенә хүрм болҗахмб? Би Коляг наадлҗана болһад бәәнәв, — гиһәд Буля хойр һаран делгәд галлзад орад ирв.

— Батан хүрм болҗана, — гиҗ Ута Бата тал заав, — Утан хүрм болҗана, — гиҗ Бата Ута тал заав.

— Наадн уга, юн дала кишглә харһсмб эднчнь! — гиһәд ширә деерәс нег кампадь авад цаасинь хуулн бәәҗ хойр ик хар нүдәрн хөр шаху көлврүләд оркв. Һазаһас күн ирсн темдг медгдсн уга. Ээмән хүмәд, дотран инәв.

— Бән бәәҗ эврән медхч, мә энүг дигл, күүкд күн кедг керг —гиһәд Ута нәәрүлҗәсн хотан Буля тал түлкчкәд, ширә деер бәәсн ситроһас кеҗ ууһад, көлсән арчад суув.

Санҗ, Эрднь, Коля, Байса дөрвн шууглдад орад ирцхәв.

— Не, мана күн түрүн байричнь йөрәҗәнәв! Дегтрмүдчнь цааранднь улм сәәнәр бичгдх болтха, — гиһәд Санҗ Батан даһмд нег сәәхн үзг (ручк) дүрәд, һаринь атхв.

— Тиигтхә!—гиҗ Коля, Ута хойр дегц хәәкрлдв.

— Эннь, юн болҗахмб!— гиҗ Буля өврҗ галлзв.

— А, эднчнь хамдан бәәһә бәәҗ медәд уга болвза!— гиҗ Санҗ аман бәрв.

— Манд Байса келлә,— гиҗ Эрднь келчкәд, нусан татв.

Буля гүүҗ одад Эрднәс шимлдәд сурв.

— Эрднь ду таср! Эднчнь юн болҗахинь аңхрад уга,— гиҗ Бата хәәкрв.

— Я, келлго чигн одцхатн!—гиҗ Буля шордаҗ келв. Байса Булян чикнд шимлдв.

— Байсаг дахулҗ ирснтн сән болҗ, йирин дуудхар биләв. Бидн танад бәс гиҗәһәд цуһар белгтәһән одхар бәәнәвидн, тиигәд ах бергндән келчк,— гиҗ Бата Байсаг күзүдв.

Бата Коля тал дораһар хәләһәд ээмән хүмәд оркв:

— Цаста гертән сууна, дуудхла ирхш. Өдрә би наадлчклав, сак ямана бөөрин өөкн царцҗ оч,— гиҗ Коля еңнсн бәәдлтәһәр цуһараднь соңсхҗ келв.

Наадн уга Цастаг бидн угалл уга бәәҗвидн,— гиҗ шууглдв.

Буля сана авсмн кевтә үкс һарад йовҗ одв, зөвәр удан болҗаһад орҗ ирәд, Бата тал хәләһәд оркв. Батан күмсг буугдчкад, дарунь тиниҗ одв...

— Буля, Эрднь хоттн белн болву?

— Цуһар белн, Цастаг күләҗәнәвидн,— гиҗ Эрднь Бата тал хәләһәд, үүдн тал өргән заңһв.

— Не, суцхатн! Ута өөрән эзн бол!— гичкәд Бата шурд һарад, арань зуугдад, бизһнь көдләд йовна.

— Цаадкчнь мууха күндән эрүлҗәхмб? Хойр—һурвн кү гүүлгәд бәәх,— гиҗ Буля Эрдньд тәрелкс өгч йовад, күүкдин хора тал өргән заңһҗ келв. Эрднь ә уга эмкәһән зуув.

Бата күүкдин хоран үүд цокл уга орад ирв. Цаста хар торһн бүшмүдән өмсәд, нәрхн цаһан мөңгн шүлзәтә медәлән зүүһәд орксн, чирәдән медг—үлг цаһан бүргндг бүргнүлсн, өмнәс дөрвлҗн нүр — гер би талан хәләлһәд тәвчксн күмсг, сурмсган ясад эс медсн болад, дөлиһәд бәәнә. Нүр-герин өмн духуһар хоордачксн бичкн цаһан альчур үмглдүләд хайчксн, бүркәсинь авчксн хәәрцгтә (коробкта) бүргндг бәәнә.

— Уй, айстан, үүд цокл уга орҗ ирүв, әмтн күләҗәнә, — гиһәд Бата халун чолу теврхәр бәәх күн кевтә, хойр һаран көвкәлһәд зогсв. Батан зүркнь нег талгшан дииләд, Цаста деер унн алдад, хойр көләрн цахлад эрә зогсв.

— Намаг кен күләҗәхмб? Би бичәч күүкн биш. Яһад цуглрҗахитн медә бәәнәв... Урднь Анҗа ахта наадн — үнәр келсн бийнь би иткдго биләв. Эндр чамаг ухан сегән уга тиигән гүүҗ йовхичнь эврән үзүв. Дәкәд күн келв... — гиҗ Цаста һартан бәрҗәсн хумс ясдг шигшлүрәрн эврәннь хумс хүүрәдв.

— Йо, хәәмнь мини, чи юм медәд угач. Хамаран гүүх биләв. Дегтр һарһач дуудулснд одлав. Ода, минь ода дарунь медхч, — гиһәд Бата Цастан чикнднь гилтә арһул келв. Батан хойр һарнь заядар Цастан хойр эм деер арһул тәвгдәд одв. Батан өмн өргн дорнь бәәх атхр хар үснәс «салд» гиһәд, духин үнр каңкнв. Батан зүркнә цоксн ә түг-түг-түг гиһәд, Цастан чикнд соңсгдад, дәкәд күн аашсн болад одв. Бата Цастала шахлдад сууһад оркв... Батан чичрсн халун махмуд Цастан цогцла, тохала ширвлдв.

— Цаачнь әмтн күләҗәнә гиҗәлч! — гиһәд Цаста агдһлзад бийән зааглад босв.

— Э, э, күләҗәнә! — гиҗ эгзңнҗ келәд, Бата дахлдн босад, Цастан һарас авад, үүдн тал көтлв. Цаста бурнтгасн көтлүлсн ботхн кевтә дахв...

— О, хәәрхн, мууха күндән эрүлҗ ирҗ йовхмт! Эн хойртн нуусн-нөөсән күүндәд ирв яһв, дегд удад бәәцхәв, — гиһәд Буля цуһараһинь ширә тал дуудв. Бата ода деерән оһтруһуһас од күрч авсн мет йовна... Цастан чирәнь оошкрад цегәрсн болад йовна. Тер бийнь Цаста орҗ ирн, хойр алг хар нүдәрн хораг хойр—һурв эргүләд негҗәд оркв. Батан орн деер тәәләд оркчксн Байсан күрң —улан күлт Цастан нүднд үзгдәд зүркнднь «кирд» гиһәд, зүн шигдәд одв... Цаста ширән өөр менрәд зогсв. Чирәнь чис болҗ улаһад, хойр заһрмгиннь өөгүр хумхл татасн татгдад, хәрү эргәд зулх ухан орад одв...

Минь эн агчмд Коля гүүҗ одад шуһуд һаран уһаһад, үсән самлҗасн Байсаг дахулҗ ирәд:

— Цаста, эн мини үүрлдг күүкн, таньлд!— гив.

Бидн нег-негән кезәнә таньдвидн,— гилдәд хойр күүкн һар-һаран атхлдад мендлцхәв.

Байса Цастан бүшмүдин уя таасад, йир сәәнәр зокҗич гиһәд таарҗ күүндцхәв. Цуһарн шууглдад, инәлдәд, ширә бүсләд, сууцхав. Цаста, Байса хойриг, Коля көтлҗ ирәд, Батан өөр, зерглүлҗ суулһв. Шууган номһрв.

— Не, иигәд нег-негән хәләлдәд суухмб? Кенә хүрм болҗахинь келхнтн, аль дәкәд кү күләҗәхмт?— гиҗ Буля Бата тал хәләв.

Бата инәҗ босад;

— Эндр мини һарсн өдр! Кезә, хама, яһад, юңгад һарсим Ута келтхә гиҗ үг өгчәнәв,— гиһәд суув.

Күүкд нег-негн талан хәләлдәд, ээмән хүмлдәд, алң болцхав. Ута маасхлзҗ босад күүкд тал ик нүдәрн дун уга зелиһәд хәләҗәһәд:

— Батаг хотна захд, хуучн хурмш ишкә герт һархтнь, хотна нег эмгн хувцнаннь хормадан тосҗ авад «теднәһәс көвүн һарва!» гиҗ үүдн хоорнд хәәкрсинь бидн лавта меднәвидн. Кезәнә тиигҗ хәәкрдг бәәсмн. Зуг иим ик шуугата байр болсн угаһинь бидн медхшвидн.

Бичәч улс кесг җилдән, өдр-сө уга ухалад, тодлад бичә-бичә бәәҗ дегтр кеһәд, барлад һарһдгҗ. Тер түрүн дегтр барлгдад, һарад ирхлә түрүн көвүн һарсн әдл байр кедмн. Намраһа бичәчнр ирәд урн-үгин нәрн бичгин тускар хург кехд, Батан бичәд бултулад, дүрәд бәәсн «зиндмнь» илдкгдлә. Терүгичнь авч барт орулҗ дегтр һарһхмн гиҗ шиидлә. Терүнәс нааран зурһан — долан сар болв. Ода хойр—һурвн сарас Батан дегтр барлгдад, һарч ирхмн. Цуһар Бата тал хәләлдәд—Ура!— гиҗ хәәкрлдәд альх ташлдв. Батан чирәнь улаһад, нүднь нульмсар цәәрәд, күн тал чиклҗ хәләҗ чадл уга, дорагшан һазр хәләв. Өндр давхргта хар сатья башмг өмссн Цастан көл үзгдв. Бата көлән Цастан көллә арһул харһлдулад сольвад оркв, Цаста көлән татч авсн уга... Бата дәкн деегшән хәләһәд, ярлзад инәв.

— Эндр мана күн дегтр һарһдг һазрас түрүн болҗ мөңг авч. «Кедү мөңг авч?» — гиҗ күүкд сурхар седҗәнә, тана хәләцәртн медгдҗәнә.

Яһв чигн тадна санснас икәр ирсн бәәдлтә. Дегтр һарч ирхлә икәр авхмҗ. Тегәд мана Бата мөңгнәннь түрүн дееҗинь манд нерәдҗәнә. Ке, өөрк чаһрасн, — гиҗ Ута үгән чиләв.— Батад дееҗинь кеҗ өг гиҗ хәәкрлдв.

Коля, Санҗ хойр күүкдт ситро, көвүдт чаһр кеһәд цуһарн Батан цөгцлә җиң-җиң гилһәд харһулцхав.

— Түрүн авсн мөңгнәннь дееҗинь эңкрлҗ өсксн эцкдән илгәвв. Хойрдгч дееҗинь таднд нерәдҗәнәв, — гиҗ Бата, цөгцән өргв.

— Иим цецн көвү һарһҗ, өсксн эк-эцкнь цал буурл сахлта цаһан өвгн, эмгн болҗ олн-олн җилд менд бәәтхә! гиҗ Санҗ хәәкрв.

— Тиигтхә, йөрәл шиңгтхә! — гиҗ цуһар хәәкрлдәд ууцхав. Шууглдад бәс гиҗәһәд, хойрдад кесн цагт Бата сөңгән авч босад, Цастан ээмлә тохаһан харһулад зогсҗаһад:

— Мини түрүн дегтр барлгдхд: һарим һанзһд, көлим дөрәд күргҗ, сүв-селвгән өгч, нөкд болсн, баһчудтан цуцрлтан уга көдлҗ дөңг болдг мана бичәч Манҗин Нимгр менд, ут наста болтха! — гиҗ йөрәв. Цуһар хәәкрлдәд, альх ташлдв.

— Айдҗатн! Би мартҗаҗв. Батан шин һарчах дегтрин тускар өцклдүр ирсн «Таңһчин зәңгд» ик гидг буульмҗта зәңг һарч ирҗ. Мана ах Комвузин оютнр умшҗ өгв. Батан дегтр эрт һарч ирх болтха! Бата нанд нег дегтрәр белг өгнч?! — гиҗ Байса Батан цөгцлә цөгцән харһулв, дәкн шууглдад Батаг йөрәцхәв.

Тиигәд нәр-шог келдәд, зөвәр болчкад — «Батаг биилүлхмн! Цаста домбран цок!» — гиҗ Эрднь мандали авч өгәд, нусан татад оркв.

— Зөв-зөв, байрта бәәх кү биилүлхмн — гилдҗ шуугв. Цаста зөвәр ачрхҗаһад, дурта, дур уга хойрин заагар көг орулв.

— Бата, бос! — болҗ хәәкрлдв.

— Би, би эс өгхлә, биилдн угав, — гиһәд Бата Цаста тал улм шахлдҗ сууһад, көг орулҗасн көркхн хурһдынь дурлҗ хәләһәд:

Хурһнанчнь нәрхнд

Хурвчинчнь алтнд,

Чееҗинчнь цецнд,

Цегдгинчнь хормад,

— гиҗ шавашлв.

Мандалинә нәәмн чивһцд, нәрхн цаһан хурһдын эрлһн, дарлһн хойрт авлгдад, нег-негнләрн дуудан негдүләд, көг орулад, җиңнәд одв.

— Мана Җакугихн иигҗ биилдмн, бос! — гиҗ Эрднь Санҗиг ээмәснь татв.

Эрднь, Санҗ хойр дөләнәр деләд, өскәһәсн ә һарһл уга, дөшлдәд һурв эргәд Бата, Байса хойрт бииһән өгцхәв.

— Не, бичәч бостн! — гиһәд Байса, Бата тал хәләһәд инәҗ босад хойр ханцан ясад бийән белдв.

Бата, Байса хойр, һурв эргәд орксн хөөн, Бата бичкндән биилҗ йовсан санад: хойр өскәһән цокад, көлиннь үзүрәр мулҗад, ээмән холькад, Байсаг теврҗ авад, нисн гиҗ йовх, һәрд мет, деернь деләд, өрч — ээмән шүрглдүләд ирв... Хәдрис, авад од! Улм догшар цокҗ өг!— гиҗ, Ута, Коля хойр зерг хәәкрлдв.

Цаста барун һаринь эркә чивһцн заагур орулад «таш» гилһәд хойр чивһц таслад оркв.

— Йо, һацата цаглань һолынь таслад орквч! — гиҗ хәәкрлдв.

—Домбрин чивһцн тасрхин ормд, дольгн күүкн наалдхинь яһна!— гиһәд Бата, Байсаг өкәрлсн бәәдлтә көтлҗ ирәд, Цастан өөр ормднь суулһв.

Цаста «гилс» гиҗ нүднәннь булңгар Бата тал хәләчкәд, ә уга босад, мандалиһән орн деер тәвчкәд, альчуран эм деерән хайчкад, үүдн тал һарв. Байсата ду һарч бәәсн, Бата үкс босад — «Цаста яһнач?» гиҗ сурв.

— Яах билә, чивһц авч ирнәв!— гиһәд дәкн Бата тал, үкр нүдәр хәләһәд оркв...

— Чивһцн бәг, ода иигәд төгсәхмн,— гиһәд Бата Цастаг көтләд хәрү эргүлв.

— Үүрмүд! «Насна утнь сән, нәәрин ахрнь сән» гидг эс билү? Нәәрән иигәд төгсәй. Шүүврән өгснә хөөн, нәәрлх цаг манд дала. Дегтр барлгдад һарч ирхлә, энүнәсн олар, хойр холван сәәнәр нәәрлхмн. Нөкәдүр Чернышевск тәәзд «Пиковая дама» һарчана. Тер тәәзд би тадниг эн бәәсәртн дуудҗанав. Урднь мадна суудг «харадан үүрт» орм авхшв. Партерт ормс авнав.

Нег сәәнәр күмн кевтә хәләцхәй!—гиҗ Бата зарлв.

Зөвтә, зөвтә, залу гидг эн, бичәч гидг эн! — гиҗ хәәкрлдәд хувцан өмслдәд һарцхав.

Өрәл сар зөвәр шихиһәд оч. Оһтрһуд үүлн уга, цеңкр. Дүң-дүлә мелтәһәд бәәнә. Хая-хая энд-тенд дүүгәд, давад одсн машидин ә соңсгдна.

Бахнсин ора деерк «ашгст» совсн сиик болсн гелдглзсн шамсин бийнь үрглҗәх болҗ медгднә. Герин сүүдрт, эрс дахад хошадлад —кинь тасрлдад одсн баһчуд эднә дуунас үргәд, һар-һаран бәрлдәд топ-топ гилдәд, эвшәлдәд йовад одцхана.

Санҗиг уульнцднь күргәд, Байсаг үүдәрнь орулчкад, хәрү хәрцхәв. Коля Эрдниг сүүвдҗ авад, шурҗңнад одв.

Хая торс-торс үзгдәд көлмүдиннь ә соңсгдна. Ута, Буля хойр сүүвдлдчксн гүңгр-гүңгр гилдәд, ду һарлдад үрвәд йовцхана. Теднә ард Бата, Цаста хойр сүүвдлдчксн хар, цаһан дун уга йовцхана.

Бата сүүвдҗ йовсн зүн һариннь хурһдынь олҗ авад, зөвәр-зөвәр чаңһар атхад наадв.

«Бата би чамаг ю санҗ йовхичнь медҗәнәв»,— гиҗ Цаста генткн сана авсмн кевтә келв.

— Ю санҗ йовх гиҗ медҗәнәч? Кел гиһәд, Бата чикнднь урлан харһулн алдад йовҗ сурв.

— Одак чамла биилсн Байсаг һанцарн яһад эс күргүв?— гиҗ түңшҗ йовнач гив.

— Я, әрлһ цааран! Байса, ма хойрин хоорнд юмн уга! Чи эн үгән һанцарн ухалвч, аль һазрас олҗ аввч?— гиҗ Бата нам өкәрлҗ чикнднь улм өөрдҗ келв. Эн үгдән Бата әкрмдәд улм атхҗ йовсн Цастан хурһдынь шахв. Цастан хурһд омурад көлсн чиихәд ирв...

Чамаг тер күүкн тал оньдин оч дурна сәәхн шүлгүд бичҗ өгнә гинәхн. Би цугтнь меднәв, цугтнь соңслав,— гиҗ Цаста өмнән йовсн Ута, Буля хойран толһа деегүр улвртад сууҗ йовсн сар хәләҗ дүңглзв.

— Хәәмнь мини, күүнә үг бичә соңс, бичә итк! Күн, күн әдл биш. Хар саната, әмтнд үлү үздг улс бас бәәнә. Чи, ман хойриг иигәд таарта иньг амрг болад бәәхлә, ховлдг улс дала олдх. Одак келсичнь, чамд кен келсинь би дүңнәд медҗәнәв. Терчнь танахна күн кинсн-китцн күн болад келсн болх. Тиим улсчнь хусрңгар инәһәд нәр — шог кесн болад, тер шогмуд дотран эс медсәр цог хайна. Тер цогнь соңссн күүнә зүркнд төөнрәд уңһдад, хәнцн гиҗ йовсн хойр зүркн хоорнд салһад шатаһад хайчкна. Итклтә иньгин седкл хар гөрәр бишрнә. Иткүләд келсн хар санатнр бахан хаңһаҗ байрлцхана.

Тиим йовдл харһдгинь оданас авн медҗ ав. Ухандан зәәдәд зүркндән дүрчк. Чамаг иигәд чееҗән хаһлад ил нег цөөкн үг келснчнь ханҗанав.

Үнн седклтә, цаһан саната өөрхн садн иигҗ хар авч келдг болх — гиҗ сандв.

Байса тал би оддн угав. Терүнә ах бичәч Нимгрт оч бичсн, чиклсн келврмүд, шүлгүдиннь хар буулһҗ бичҗ нөкд болдв. Тер күн мана Хальмг урн үгин нәрн бичг өргҗүлхин кергт эрмдгтә бийнь, эмлүлһнд йовл уга, өдр-сө уга унтл-кевтл уга көдлнә... Тиим улст ода деерән нөкд эс болхла, дәкәд кезә болхв. Маниг энд кезәмр бәрәд бәәш уга. Даруһас номан төгскәд хальмгин теегәр тус-тустан тарад сурһуль — эрдм делгрүләд йовҗ одхвидн...

Иим улст өөрхн бәәсн деерән чидлән дөңгән күргәд, теднәс уха, дамшлт сурһмҗ авх кергтә,— гиһәд Батаг келә йовтл, бәәдг гер үзгдәд герлнь мандлад одв. Цаста сүүвдәтә йовсн һаран суһлад авад оркв. Ута Буля хойрин баран, герин үүднд барс-бүрс үзгдв.

— Яһлав, башмгинм бүчмүд алдрҗ одв, бәрҗә энүг,— гиһәд Бата зүн һартан йовсн көдргән Цастад бәрүлчкәд, өкәһәд башмгиннь бүчмүд боосн болад: Ута, Буля хойр үүдәр орхинь күләһәд, дораһар хәләв. Үүдн гилс гиһәд, тәәлрчкәд хаагдад одв. Бата үкс өндәһәд, Цастаг үүдн тал көтлҗ ирәд, герин сүүдрт эрс дахад, хойр һаринь, хойр альхн деерән тәвәд, тус өмннь маңнаһан әрә харһлдулад ки тасрад зогсҗаһад, генткн би талан татч авад, халхаснь үмсәд оркв... Цаста агчмд менрәд, ки тасрад, хойр һаран суһлҗ авад, һалын зальд хуухлулсн мет, нүдн чирмтл герүрн гүүһәд орад одв.

Цаста хораһурн гүүҗ орн альчуран толһаһасн суһлҗ авн орн деерән хайчкад, ширә деер оньдин бәәдг дөрвлҗн нүр-герин өмн ирәд чирәһән хәләһәд, Батан үмссн зүн халхан бәрҗ үзәд... дәкн, дәкн тер орминь хәләҗәһәд, орн талан гүүҗ одад, хатхмурта бичкн цаһан дер авад, хойр халхдан селн-селн шахад, хаҗуһарн кевтн, лугшад инәв. Цастан хойр халхнь сөөннь дуусн селн; селн улаһад, һарсн экиннь һарар илүлсн әдл болад, ивр-ивр гиһәд, һал асад хонв.

Бата атхҗ йовсн алтан йорал уга уснд алдсн мет, Цастан ардас хәләһәд, нүдән боочкад, «ээв» наадад, кү бәрхәр йовх күүншң, хойр һаран сарсалһад зогсҗаһад, хораһурн гүүһәд орад ирв.

Ута, Коля хойр хораһан ахулад, терзән секәд, аһар орулад, ор-дерән ясхар бәәҗ. Бата ширән өөр Байсата биилсн ормдан, өскәһән цокад дуһрад биилв.

— Эй, яһҗанач? Мана күн алтн һорһлда бәрҗ авсн болвзач?!— гиҗ үүрмүднь инәлдв.

— Асхнаһа домбрин чивһцн тасрад, дола эргсн уга биләв. Эн доладгч эрглһинь та хойртан нерәдҗәнәв. Би дасҗ автн! Күүкд уга үлдн гиҗәнәт, — гиҗ Бата хөкрлв. — Алтн һорһлда бәрҗ авх биш, аратын күүк бәрҗ авад, эн хойр альхарн хавчҗаһад, «шоб» гилһәд, үмсчкүв!— гиһәд, хойр иньгтән, һош-һош инәҗ, одад бииһән өгв.

— Не, бидн хойр энүнд биилҗ өгий.

Биилдго ма хойр, биилдгәрн бардмнҗана гиһәд уга, Коля хойр хоорндан нүдән ирмчкәд, хоюрн босад Батаг шүүрч авад хойр һурв эргүлчкәд, орн деернь авч одад көлвәдүлв.

— Эй, ас гиснтн өгнәв, зуг бичә һоҗһнтн! — гисн Батан дун соңсгдна.

— Кениг үмсвч? келҗ ас! — гиһәд сарвлзулад һоҗһнцхав.

— Ц,.. У!.. — гиҗ Бата хәәкрв.

— Энлм эн, иигәд келәд оркх, эс медсн болад, җимиһәд бәл уга. йөрәҗәнәвидн. Хүрмән кезә кехмч — гиҗ инәлдв.

— Хүрмәс урд, энүгичнь эцктән авч оч, үзүлхлә болх. Эцкм зовад бәәнә. Эк, эцк улсин седкл бишрәхмн биш. Энд бидн иигәд «эр» «эм» болад өөһлдәд йовсн бийсмидн эк-эцкин зүркнд эрк, бичкнәрн суунавидн, — гиҗ Бата оран ясв.

— Не, тиигхлә зүркән өгсн иньгән зүүдндән үзҗ хон! — гилдәд хойр иньгнь орндан орцхав.

Хойр иньгән тавтнь унтулчкад, Бата арһул босад маңһдурк кичәлдән өр цәәтл белдв. Дегтрмүд умшҗаһад: мини Цаста минь эн Лев Толстой бичсн Наташин бәәдлтә... Уга А. С. Пушкинә бичсн «Хальмг күүкн» эн мини Цастала әдл күүкн бәәҗ кевтә.

Эн күүкн Диана гидг бурхна бәәдлтә. Оньдин тагчг бәәнә. Оньдин тагчг бәәдг медәрсн күүкн, юунь чигн медгддго цегән, цевр ундар дүүргчксн шил мет юмн. Авад уухдан—хорн болхнь яахв — гиһәд әәнәч...» — гиҗ А. П. Чехов бичҗ. Мини Цаста мел тиим, ду һархш. Хорнь чигн медгдхш, аршань чигн медгдхш — гиҗ санчкад, Бата мусг гиһәд, һанцарн инәһәд кевтнә.

Нөкәдүртнь «келсн үг, керчсн модн» нәәмүлн Чернышевскин нертә тәәзд ирцхәв. Хувцан тәәлдг ормд ирәд көвүд, күүкдинь деерк хувц тәәлцхәв.

Цаста өргн бүстә күрң шеемг бүшмүдин зах деерән цаһан мөңгн шүлзәтә медалян ил һарһад зүүһәд орксн, цеңкр берет атхр хар үснәннь заһрмг бултулад цохтад өмсҗ. Өндр давхргта, хар замш сөөкә (туфль) өмссн, зүн һариннь баһлцтг зүүлһәтә бичкн хар часиг хойр чикндән селн чиңнәд, Батад бәрүлчксн бичкн хар түңгрцгән авад, ик нүр-герин өмн одад мегдәһәд зогсв.

— Ю, әвр гидгәр зоксмч! Кезә авлач?— гилдәд күүкд Цастан хувц өврәд, күүкд улс орҗ бийән ясдг хора тал баглрлдад йовад одцхав.

Бата көвүдиг дуудад аавинь илгәсн «Таңһчин зәңг», «Улан баһчуд» гидг соньнмуд өврәсн һарһҗ авад, Батан бичсн барас һарчах түүкин тускар буульмҗ бичсн зәңгс (статьяс) көвүд бахтҗ умшлдад, күрң килң һадрта көгтә диван деер күүкдән күләлдәд сууцхав.

Тәәзәсн ирәд Бата гер талан бичг бичв.

«Күндтә көгшн буурл аав, болн ах Муузра, бергн Цаһан, ачнр: Лиҗ болн Өльзә, цуһар мендвт! Аав энд йовсн му отхн көвүнтн олн әмтнә хормад багтҗ, сурһульдан шүлтҗ менд амулң йовнав. Тана бичсн бичгитн болн илгәсн соньнмуд авв.

Мини дегтр барлгдҗ һарчахиг соңсад икәр байрлснтн ик гидгәр ханҗанав. Би бас теңгрт һаран күргсн әдл болҗанав. Нанла әдл энд сурһуль сурч йовх көвүд болн багшнр тер мет байрлҗацхана. Һанцхн мини байр биш, цуг мана Хальмг Таңһчин байр, бахмҗ нерн гиҗ әмтн оошаҗана.

Дегтр бичсн шаң гиҗ мөңг өгнә. Түрүн авсн мөңгнәсн танд миңһн арслң йовулв. Намаг йөрәһәд сансарн эдлтн. Зуг аавд, өрвлг улв, бул дер авч өгтн. Көгшрх насндан: өөкн дотрк бөөр болҗ йөрәҗ амртха. Хамдан сурһуль сурдг, нег хорад, нег ааһ-шанһта бәәдг хойр үр көвүтәһән неҗәд сән костюм хулдҗ аввидн. Хуваһад эдлсн хот әмтәхн болдмн — гиҗ, — та эс келдг билт? Би әмтнлә хуваһад эдлҗәнәв. Әрк, ууҗ, көзр наач әлә — елдң һарһх гиҗ бичә сантн. Тиим бәрцтә хуучна авъяс ода өдрәр дахсн сүүдр мет—уга болад билрәд йовна. Тиим хуучн бәәдллә йоста кевәр ноолдх салдсмуд биднвидн. Тегәд чигн маниг ик оньгтаһар сурһҗана.

Тана нүдәрн үзҗ, нурһндан үүрч йовсн зовлңгин тускар эн бичгт бичәд керг уга. Тертн тана ораһастн авн өскә күртлтн шиңгрҗ одсн юмн. Ода шин барлгдҗ һарчах дегтртән цагин бәәдл үзүлҗ бичүв.

Удл уга һарч ирхмн, түрүн дегтрән танд илгәнәв. Лиҗ, Дорҗ ахта улсар умшулад, чиңнтн, хаҗһр эс медгддг юмн бичгдсн болхла, зундан намаг ирхлә келтн. Тана келәд йовдг келврмүд, дуулад йовдг дуд. Цаһан, Муузра хойрас тууль соңсҗ тодлад йовсм, аш сүүлднь амн-үгәр келҗ бичхдм ачта селм болҗ эдлгдҗ йовна. «Аҗрһнь алг болхла — уңһнь булг» гидг үлгүр чик болҗ тоолгдҗана.

Лиҗ комсомолд орснь йир сән болҗ, би байрлҗанав. Мини төгскҗ, һарсн Элстин улан сурһульд ортха.

Лиҗд Комсомольск «Юңг-штурм» гидг костюм илгәнәв. Өлзәтд пионерск костюм, улан бүчтәһинь (галстуктаһинь) хулдҗ авв. Ода хойр сар болад ирхв.

Аав, намаг охтр майгта, орс күүк авч ирх гиһәд, зовад бәәдг биләт. Ода шин иньглтин цаг болҗ йовна. Седкл харһлдсн хөөн йилһл уга, гиҗ, мана цагин улс келцхәнә. Даруһас би танд йоста хальмг күүктә цокулсн зурган илгәнәв.

Бичгән иигәд төгсәҗәнәв. Цуһараднь менд келтн! Менд байрта харһий!

Тана отхн — Бата.