Зүркни таалар

Бата Әәдрхнә гостиницд ширә деерк шаман шатачкад һанцарн нег сууһад, нег босад йовад, уха туңһаһад юм бичәд сууна.

«Тоң-тоң-тоң» — гиһәд үүд күн цокв.

— Ортн, ортн! — гиҗ Бата өндлзв.

— Наадлҗ эс бәәхлә орий!—гиһәд Коля Сима хойр, ярлзлдад, орад ирцхәв.

— О, хуучн иньгүд хәәһәд күрәд, ирвт!—гиһәд, Бата босад, Симан һар атхад күзүлдв, Колята хоюрн теврлдв.

— Не, зах-зухинь соңслав тадниг кенләтн йөрәхмб!—гиҗ Бата хойраһинь һаринь зерг атхн бәәҗ сурв.

— Әрк, махн — әрә гиҗ нег балдр күүк олҗ аввидн,— гиҗ Коля инәв.

— Цаста, та хойрла әдл цаган олҗ чадл уга «эврә дурн күрв чигн, эк зөв өгхш» — гиһәд, мекләд ноосн урһхинь күләһәд йовхмн биш, орчлңгин зокалар орс шар күүкн «үүдән» цокад һарад күрч ирв. Коля көвү күләҗәлә, эннь нам манас зөв сурсн уга гиҗ, Сима саак кевәрн татчкнҗ инәв.

Коля, «көлән тәәл» гисн докьяһар Сима тал хәләһәд оркв.

— Сима! Давсн хур занч авч некдмн биш. Ууһн күүкнтн ут наста болтха! Үрн болсн хөөн көвүн, күүкн гих юмн уга. Хәрнь күүкн һарснь сән йорта юмн. Күүкд олар һарсн цагт—дән болдмн биш, гиҗ хальмг күн келдмн,—гиҗ Бата бахтҗ иньгүдән байрлулв.

— Не, суутн «бәәсәрн байн» — гиһәд, дав деер зог кетн,— гиҗ Бата, гиичнртән альмн, кедмн, яңһг тәвҗ өгв.

— Энд удан бәәхвч? — гиҗ Коля адһв.

— Хальмгин архив уудлҗ хуучн цаасд хәләхәр ирләв, һурвн-дөрвн хонгт, — гиҗ Бата байрта келв.

— Не, Цаста, та хойр тиигәд зөвтән багтсн угавт? Та хойран дурн басл батар һаңнгдла. Көвүд, күүкд цуһар үлү үзцхәдг билә. Яһад тана һаңнартн алдрҗ одснь медгдсн уга. «Күүнә келн күд чолу хамхлна» — гиһәд тер. Тер Цастан бәәсн хотнд саак Анҗан ач көвүн цергәс хәрҗ ирсн бәәдгҗ. Тиигхлә кенә сүүдр күрснь туссинь эврән медҗәх болхч. Негдвәр тер. Хойрдвар: чи бийчнь, терүнә өмн дегд хальгад, эртәс магтад, бууляд, көөрүләд үрәвч. Халун өсрсн деернь ханьцад хууртн гиҗ — бидн чамд келләхн. Чи терүгән соңсад удан дахлда йовҗ эврән эн Симан келдгәр аңкадад хоосн хуурвч. Терчнь «номан төгсәчкәд, гиһәд нас утдха» йовҗ, бийнь наадн болад хуурв. Хәәрн терүнд үрәсн хойр җил! — гиҗ Коля Батаг шоодв.

Бата негл «хөрн җил болсн хорхан мөр» мөрдҗ йовхм кевтә холд тоолвр тоолҗ тагчкрв.

— Я, әрлһ цааран! Делкән күүкд чилсн биш, терүгәр ода ирҗ юн төр кеһәд бәәнәч. «Батан хормаһас бәрҗ аввч, бәрсн хөөн бичә тәв» — гиҗ Буля бидн хойр кесг келләвидн. Бийнь «бив» гиһәд, карагла бәәҗ,— әрлв,—гиҗ Сима илднь келв.

— Не, болҗ үгин илнь сән, илгнә батнь сән». Иләрн келәд күүндхмн. Цаста та хойрин тууҗ цугинь меднәвидн.

Хадмшлҗ одсичнь, хот эргәд күүкән неклдәд, хотна көвүдәс гүвдүлн гисичнь цуһар манд ил. Теднә һацанд ода үкс гиҗ терүнәс сән күүк олҗ авхмн. «Магтсн күүкнә маңнань тахта» болдгинь медҗ ав, — гиҗ Коля һундл өргҗ келв.

— Һацлдад, өшә некәд керг уга. Зүркнәс үүдсн дурн билә, тадн меднәт. Би терүг тиим гиҗ медсн угав. Седклинь тевчәд, сансинь күцәдг биләв. Удан үүрләд ухаһинь уудла йовҗ, утьлта садн болш угаһинь медәд, аш сүүлднь йосндан цөкрүв. Ода күүнлә холвар уга, дурндан бәәдг һанц баатрв,— гиҗ инәһәд, Бата иньгән күзүлдв.

— Энд нег айта гидг күүкн бәәнә. Багшин сурһуль төгсәв.

Асхндан теднд нерәдсн нәр болҗана. Сима бидн хойр чамаг тер күүкнлә далдар таньлдулчклаввидн.

— Сима тер тустан чадҗана, Симад нәәлҗ болхмн, — гиҗ Бата Колян үг таслв.

— Би чини тускар наадн үнәр захинь һарһад келчкв. Терчнь чамаг таньдг бәәдлтә, «Батай?» гичкәд ярлзад инәв, хәрү цокҗ үг келсн уга. Цастаһар болхла йоста күн. Тер чи үзл уга хама йовад йовсмч? — гиҗ үлү үзҗ Коля келв.

— Терүнәнчнь нернь кемб? — гиҗ Бата сана авсн кевтә сурв.

— Гернзл. Чамас нег дөрү өндр болх бәәдлтә. Зеегтә ик хар нүдтә...

— А, меднәв, меднәв, бичә кел. Терчнь күргтә болх йоста. Би терүгичнь олимпиад болхд олна нәәрт негл үзләв, — гичкәд Бата шанаһан түшәд, герин шуһу тал нег ормдан зөвәр ширтәд хәләв...

Улаҗ көкрдг шуркраһар уйсн кезәңк хальмг бииз деер цаһан мөңгд хадсн өргн күсм бүс бүслсн, алтн мисхләр хатхсн хатхмрта хавчдг махла, цохдҗ өмссн, һо нурһн деерән һурвар гүрәд хайсн хар атлс күклтә, харадан җивр көмсгтә, зеегтә хар нүдтә күүкн, һурвн күүктә «захин бернд»—эрвлзәд биилҗ йовхднь, Бата оньһҗ хәләсн, күүкнә дүр үзгдәд одв...

Тиим болхла нег үлү сән! Күргн уга. Би теднә закрл күүнәс сурад медәд авчклав. Закрлнь манахна күн, намаг сән таньна. «Эн сән күүкн эс болх күүнлә харһад одвза, гиһәд хәләһәд, харад, сән күргнлә таньллдулхар, эркә доран дарад бәәнәв» — гив. Чамас кениг ахлулх билә, нег үлү чамаг таньна, — гиҗ Коля Батан зүрк көндәв.

— Бата, чи Коляг итк. Энчнь чини зәңг соңсснас нааран, тер күүк чамд седәд, зәңг орулад йова. Би бас һурв-дөрв харһҗ күүндләв. Кү күндлдг күчр һольшг, олн үг уга, ухата күүкн болҗ медгднә. Тегәд эндр, чамаг ирсиг соңсчкад, шишлң тер күүкнлә харһулҗ, таньлдулхар ирләвидн. Би күүкән экдән үлдәчкүв. Ода йовхмн, хувцлҗ ав, — гичкәд Сима хораһас һарв.

— Эн күүк алдҗ болш уга! Эн күүк алдчкхла, болад бәәснь тер. Дәкҗ күүнд бичә өөрд, чамур күүкд нам хәләхн уга. Өшәтнрчнь амрад одцхах. Эндр асхн Сима бидн хойр терүг чамла таньлдулчкнавидн. Цаарандкинь эврән мед. Зөргтәһәр күмн кевтә күүнд. Цастан тускар сурх.

Тууҗинь илднь келчк. Мана хальмг күүкд үгдән батынь меднәч. Зуг нег анчинь авхла болх. Цааранднь бидн цалмдад авчкхвидн. Закрл, багшнр, үр күүкд, көвүд цуһар чамаг меднә. Эндр чамаг сурҗ шүлг умшулх. Сән-сән шүлгүдәсн умшад шуугулад хайчк,— гиҗ Коля Батан зүрк дәкн көндәв.

Тер хоорнд Сима орҗ ирәд, Батан зәңгәһинь ясад, захинь чикләд, духу цацад кеерүлҗ авад һурвулн һарад йовцхав.

Саак олимпиадт мини үздг күүкн мини болҗана. Тиигхд мини үр Тавна Яван терүг нанла таньлдулхар седсн бийнь би күүктә күн болад эмәһәд өөрдсн уга биләв Тер күүкн ода күртл севгр йова гидг эн. Кемр тер болхла... — гиһәд Бата ухалҗ йовтл:

— Бата яһад тагчг йовад йовнач? Аанан саак шүлгән ухалҗ йовнч? Талдан юм бичә ухал, одак күүкнә тускар ухал. Би түрүлҗ одад таднд орм авнав, — гиһәд Сима гүүһәд йовҗ одв.

Хойр давхр ик цаһан герин нәр һарһдг ик хорад көвүд, күүкд баһчуд диг дүүрәд, орксн нәәрән эклхәр бәәҗ. Өмн дуңһрад, закрл, багшнр сууцхана. Хоран барун өмн булңд, шар-шар зес бүрә-бүшкүрмүд цань, кеңкрг бәрсн баһчуд сууцхана. Теднә өөр, гилвксн хар ширтә пианинә өмн, өндр нурһта, хар үстә күүкн «белмб» гисн кевтә, пианинә бернс деернь, арвн цаһан хурһдан дерәлдүлҗ тәвсн сууна.

Коля Батаг дахулад орад ирв. Үүдн талаһар сандлмуд хоорнд зогсҗасн, суусн баһчуд, зә һарһлдад, бослдад, һольшг кевәр, Батаһур соньмсҗ хәләцхәв. Хальмг келнә багш, баахн шар көвүн, үкс босҗ ирәд, Батала һар атхҗ мендләд, деегшән дахулад: закрл, багшнр гиичнрлә мендлүлв. Багшнр зә һарһад, өөрән суулһв.

Тер хоорнд хоран дунд суһд хойр, һурвн күүкдин өөр суусн Сима өөрән орм зааҗ дуудв. Коля Симан өөр одад суув. Багшнр Батала ю, бис күүндәд таарлдад ирсн цагла хальмг багш босад:

— Эндрк мана нәәрт, мана Комсомольск баһ-наста шүлгч ирсн бәәнә. Тегәд олн тадна нерн деерәс эн шүлгчиг манд шүлгүдәсн умшҗ өгтхә гиҗ сурҗанавидн,— гиһәд Бата тал заав. Цуһар шууглдад альх ташлдҗ сурцхав.

Бата күлцңгү кевәр босад, багшнриг йөрәһәд, нурһлҗ баһчудт нерәдсн лирическ шүлгүдәсн еңсг айсар урмдта кевәр умшҗ өгв.

Баһчуд шууглдад, альх ташлдад дәкн, дәкн сурҗ босхад, байрта кевәр тосцхав.

Бата тавцң деерәс олна шууган альх ташлдан, кесг сәәхн, көркхн нүддин хәләцд тевргдәд, ярлзҗ инәһәд буув. Коля босад, Батаг тосҗ авад, өөрән суулһв. Сима өөрән суусн күүкдлә таньлдулв. Бата ца захд суусн күүкнәс авн экләд нерән келәд, һаринь атхҗ мендлв. Сүл болҗ Симан өөрк күүкнд һаран өгв, тернь босад «Гернзл» — гиҗ арһул нерән келснь соңсгдв. Батад тер күүкн бүрлзәд, нүдәрн хәләсн болҗ медгдв. Бата Гернзл Сима хойрин хоорнд суув.

— Бата, өөрк күүкнчнь эндрәс авн багш болҗана, — гиҗ Сима Батаг тохаһарн арһул түлкв.

— Йир сән, олнд тоомсрта багш болҗ, бийсләрн әдл, багшнр олар белдҗ йовтн гиҗ йөрәҗәнәв!—гиһәд Бата Гернзлин һар атхв.

— Ханҗанав! Та сурһульчнрт тааста дегтр олар бичтн! — гиҗ Гернзл хәрү эргәд, нүдән бүрлзүләд сәәхн өңг һарһҗ инәв.

Минь эн агчмд эн күүкн саак Батад үзгддг күүкн минь лавта медгдв.

— Кедү күүкд, кедү көвүд төгсквт? Альдаран һарчанат?—гиһәд Бата үгән залһлдулв. «Би Элст тал һарх санатав» гисн үг тодрха соңсгдв. Сима Батан кел ишкчкәд, Колян чикнд шимлдв. Багшнрт нерәдсн концерт төгсәд, олна бииллдән болв.

— Нә, йовый! Кезәңкән һарһий,—гиһәд Сима Коляһан көтлв.

— Уй, энчнь биилдг дасад авчклу? Шартуд бәәхдән биилдго билүс,—гиҗ Бата Сима тал өөрдв.

— Дасхад авчклав,—гиһәд, Сима Бата тал хәләһәд, нүдән чирмчкәд, биилҗ йовсн улс заагур орцхав. Бата Гернзлин өмн сөгдҗ, сурв.

Гернзл дун уга төвшүн кевәр босад, һартан бәрҗәсн бичкн торһн альчуран ханцнаннь үзүрт баһлцгтан дүрәд, Батата хоюрн олн заагур көтрлдәд орв. Гернзллә хамдан сурһулян төгсксн, минчһр улан халхта, маштг хар күүкн, эн хойрла туслцад, эргҗ йовад, Гернзл тал нүдән ирмәд, ярлзҗ инәв. Бата эс үзсн болад, Коля Сима хойр тал эргҗ өөрдәд, Гернзлтә күүндәһән суңһв.

Биилҗ йовсн улс таҗрхарад, хошад, һурвадар холвлдад, һарад-һарад йовлдад, нәр төгсәд ирв. Коля, Сима Бата һурвн, Гернзлиг дахулад һарцхав. Бата Гернзлиг сүүвдҗ авад, Коля Сима хойрин ардас һарв.

Хойр давхр цаһан герин өнцгәс давҗ йовтл, герин сег дорас нег күн шуд ирәд, Гернзлүр өөрдҗ:

— Чи, хоогчн, нәәртән орл уга яһҗ йовхмбч? Элстд күрхн угач!—гиһәд Гернзлин барун ээмәс татад оркв. Бата сүүвдҗ эс йовсн болхла күүкн унҗ одн гив.

— Уй, яһҗ йовх күмбчи, күүкн күүнд һаран бас өргдв?—гиһәд Бата көвүнә өмн зогсв.

— Күүкн эс болсндан мә, чи ав!—гиһәд Батаг цохарнь өгчкәд, һарад зулв. Гернзл хәәкрв. Коля хәрү эргәд иртл, тер күн герин өнцг эргәд гүүҗ одв.

Одак күүнә нудрм Батан хамрла харһад арсинь җулвлҗ, халун цусн урлын хойр талаһар һооҗад оочарнь орв. Бата альчуран хамртан шахад Гернзл тал хәләв.

— Юн болв?! — гиҗ Коля Сима хойр Гернзлтә һурвулн Батаг аарглв.

— Цаһан киилгтә, хар зәңгәтә, хар костюмта хальмг көвүн. Генткн цокх гиҗ медсн угав,—гиһәд Бата альчуран эргүләд дәкн хамртан наав. Сима Гернзл тал «юн юмб» — гих бәәдлтә хәләв.

— Би меднәв, йирин тиим акад заңгта көвүн. Заһс эд-бод кедг заводт көдлнә. Нәр болһнд нааран гүүҗ ирнә. Күүкдт нам амр өгхш. Намаг һарч йовсиг үүдн хоорнд үзлә, тегәд уурлҗ йовдг болхугов. Нанд юмб? Би терүнлә төр угав, ай йир акад заңгта! — гиһәд Гернзл Бата тал өөрдәд, биилҗ йовхдан баһлцгин ханцн дотр дүрсн цаһан торһн альчуран һарһҗ авад, Батан халхд наалдсн цус арһул арчв.

Коля һазрас нег чолу шүүрч авад ,одак көвүнә ардас гүүхәр седв.

— Коля әрлһ, һә юмнла харһҗ һаран бичә бузрда!—гиҗ Бата хәәкрв. Сима Коляг бәрәд йовулсн уга.

«Чамаг иигәд чиндр цаһан альчурар, эңкрлсн бәәдлтә арчад бәәхичнь медсн болхнь, одак көвүһәр дәкәд чигн цокулхмн бәәҗ» — гиҗ санад, Бата Гернзлин һарас бәрв.

— Тадн ик әәмшгтә улс бәәҗт. Дәкн танахн тал шидрдҗ болш уга. Әвр догшн, күүкдтән хару улс гидг эн — гиһәд Бата Гернзлиг сүүвдәд уралан йовв. Коля Си­ма хойр арднь дахв.

Минь ода, одак көвүн гүүҗ ирхин өмн «не болх, би хәрнәв» гиҗ келхәр седҗ йовсн Гернзл ода хәрнәв гихлә, одак көвүнәс әәһәд, адһад хәрҗ йовна.

Тер көвүнлә холвата, терүнд амн үгән өгчксн, тогтур уга күүкн бәәҗ, — гиҗ, эдн санх. Нанас көлтә, төрүц таньдго күүнәс, гем угаһар цокулчксн Бата, юн гиҗ санх. Яһдмб?! — гиһәд Гернзл чееҗләрн гүвдлдҗ йовна.

«Йова, йовҗ энүнәс күүнәс цокулсн, ода нам энүнлә өөрдәд, чирә хаһрад күүндхт сән болв», — гиҗ Бата уха гүүлгҗ йовна.

— Та, Элст балһснур һарчанав гиҗ саахна үнәр келвт? — гиҗ Бата җиирүлҗ сурв.

— Үнәр, тиигән һарх зөвшәлән авчклав, — гиҗ Гернзл лавлҗ келв.

— Одак көвүн Элстүр һарчахитн яһҗ медсмб, хамдан йовхар бәәнт? — гиҗ Бата инәл уга сурв.

— Уга, долан уулд бәг. Күүкдәс соңссн болхугов. Тертн мел, «лошх кевтә, наалдхар седәд, йовань эн». Би нам эрт, эндәс йовхла болх — гиҗәнәв гив.

— Медгдҗәнә, тиим болхла йир сән. Тегәд кезә йовх санатавт?—гиҗ Бата адһв.

— Хойр-һурвн хонгас йовх санатав,—гив.

— Не, тиигхлә хамдан йовый? Нег аю нам сән болв, — гиҗ Бата Гернзлин чирә хәләв.

— Та, кезә йовхар бәәнт?—гиҗ айстан сурчкад, Герн­зл эмәсн бәәдл һарв.

— Кезә йовхан келчктн, тер цагла би белмб. Зуг нег өдр өмн келчктн. Маши дуудҗ авад йовад одхугов. Одак келснтн үнн болхла мондас көвүнәс эрт хуурч йовтн, — гиҗ Бата санамрдв.

«Энчнь намаг тәвш уга деерән һарсн бәәдлтә, үнәр иим цаһан саната күн болхий?» — гиҗ Гернзл агчмд дотран санад, Бата тал, нүднәннь булңгар хәләһәд оркв.

— Би танд Элст күртл тууль келҗ өгәд, ду дуулад одсв. Ду, бийд зөвәр дурта күн болҗ медгдләт. Би таниг арвн зурһан сар уралан үзләв. Терүнәс нааран таниг үзҗ чадсн угав, ода әвр гидгәр болвсрад бәәҗт. Күн гиһәд иигәд харһдг, юмнҗ,—гиҗ Бата хөкрлв.

— Альд үзләт? — гиҗ Гернзл зөрц сурв.

— Үзх биш, хальмг бииз, бүшмүдтә, хатхмрта хавчдг махлата биилхтн хойр альхан цоортл альхан ташлав,—гиҗ Бата инәв.

— А. Олимпиадт үзсн болхуговт. Терүнәс нааран арвн зурһан сар болв гит!? Бидн нам мартад хуурлавидн. Та яһад тодлад йовнат? — гиҗ Гернзл өврсн бәәдлтәһәр сурв.

— Цецгәд сәәнәр үзгдәд, чееҗд батар далдлсн юмн мартгдмн биш! — гиһәд Бата Гернзлин һар бий талан шахад оркв.

— «Чееҗд тодлгдла» гиснтн иткгдҗәхш. Тиигхд мана өөр «атхр хар үстл» йовлус. Тертн номан төгсклү? Ода хама бәәнә? — гиҗ Гернзл Батан нүд хәләв.

«Теңгр цокчкв! Энчнь мини тууҗ меддг бәәҗ!» — гисн ухан Батан толһан экәр нүд чирмтл цәкләд бахлуртнь ирҗ зәңгдрв.

— Сурһулян төгсклә, хама йовхинь медхшв. Бидн... Бидн бичг авлцдган уурлавидн, — гиҗ Батан үгмүд оралдв.

Айстан үгин аюд сурчкад, Гернзл эмәһәд зөвәр мошкрв.

— Уй, би айстан танла бура йовҗ җилә һазр йовчкҗв. Бата би хәрнәв. Та өңгәр хамран шавтавт, мини гем. Өвднү? —гиҗ өр өвдсн болҗ сурад, тотхад зогсв.

— Гем уга, «малян шарх эдгдмн». «Теегт теля-беля хойр ноолдҗ терүг хаһцулхар одсн, Уладан Мергн толһадан цуста хәрҗ» гидг тууль меддвт? Түүшлҗ юмн болв. Танла хамдан йовад, хамран цокулсндан һундрхҗахшв. Бүрүц Колян күртл йовхнтн. Бидн таниг гертн күргчкнәвидн,—гиһәд Бата зогсв.

— Юн болҗ одв?—гисн Коля Сима хойр күцҗ ирцхәв.

— Симочка, Коля, гемим тәвтн! Би тадна седкл тевчәд йова-йовҗ тана герин өөр күрч ирҗв. Ода хәрнәв. Одак хамдан төгсксн үр күүкдм күләҗәдг болх. Эндр теднләрн шууглдх улсвидн. Маниг хайчкад, әмт дахад йовҗ одв гиҗ му санцхах,—гиҗ Гернзл цәәлһв.

— Уга, манад одад цә ууһад һар, багш болсн нерән йөрәлһ,— гиҗ Коля Гернзлин һарас авч урхдв.

— Гернзлин зөв, эндр өдр үр күүкдәсн салад йовҗ одхла, эвго болх. Гернзл ирнәв гисн хөөн ирх. Мацһдур ирнч? — гиҗ Сима Гернзлиг күзүлдв.

— Ирнәв, ирнәв, — болв.

— Би маңһдур таниг тәәзд дуудхар седләв. Ода үзҗәнт? Иим хамхрха хамрта танла йовҗ болш уга. Тер учрар таниг зөв гихлә, би таниг нааран Колян тал дуудҗанав, зөвтәй? — гиҗ Бата Гернзлин хойр һараснь, хойр һарарн авад, өмннь зогсҗ сурв.

— Зөв, зөв, маңһдур ирнәв,—гиҗ толһаһан гекв.

— Не, та хойр залу, Гернзлиг гертнь күргчктн, би хәрнәв.

Зууртн одак азд көвүн харһдг болвза, болһатн, — гичкәд, Сима Гернзллә, теврлдҗ мендләд, герүрн орв.

Бата, Коля хойр Гернзлиг хоорндан сүүвдҗ авад, хәрү һарцхав.

Зөвәр йовҗ йовад бүтң болсн уульнцар орад ирцхәв.

—Энтн одак хамр авдг «хар нохала» әдл харһдмн болвза «һанзан» һарһҗ авлһта, — гиһәд Бата, барун таша деерк шалвриннь хавтхд йовсн, бичкн хар «браунинг» пистулан һарһҗ авад, костюминнь зүн бийдк дотр хавтхд дүрв.

— О, мана күн энүгән авад һарлч? Сән болҗ. Одак цохарн өгсн күүг яһад эс хавч. Би болхнь шилвинь таслх биләв,—гиҗ Коля агсрв.

— Уй, әрлһтн тиигҗ болдв?—гиҗ Гернзл әәсн бәәдл һарв.

— Олн күн заагт, герин өөр тиигҗ болдмн биш, иим сиирг һазрт болхла әәлһҗ болхмн билә,—гиҗ Бата санамр келв.

— «Ним арһта, бийән бәрмг күн бәәҗ» — гиҗ санад үүмҗ йовсн Гернзл санамрдв.

Тиигәд һурвулн шууглдад йовҗ «Братск садин» өөр ирҗ йовхла генткн одак хар костюмта көвүн өөрән хойр кү дахулсн һартан моддта һарч ирәд:

— Эй, Элстин күргд! Әмн кергтә болхла өөрк күүкән нааран йовулчктн, тер ирсн хаалһарн хәрү хәртн! Гернзл, би чамаг Элстд күрхн угач гиҗ келлүс, нааран йов!—гиҗ хәәкрв.

Гернзл Батаг теврәд хәәкрхәр седв. Коля Гернзлин һарас авад:

— Айдҗа, кен хәрү хәәдгинь хәләй! Бата шулуд, нәрн шилвәрнь өг! — гиҗ Коля хәәкрв.

— Коля! Өөрк Гернзлән авад хооран һар!—гиһәд Бата пистулан санамр һарһад авв, Гернзл хойр чикән бөгләд толһаһан Колян өрчд шахв.

— Әмн кергтә болхла әрл цааран! Күүкн кергтә болхла наар!—гиҗ келн Бата толһа деегүрнь хаһад оркв. Арднь йовсн хойр нөкднь хәрү һарад модн заагур орв. Хар хувцта көвүн доран хәрү эргәд гүүв.

— Шилвәрнь ха! Гүүдгән уурх, бәрҗ авхмн!—гиҗ Коля дөгәҗ өгв. Бата арднь орҗ көөлдәд модн заагур орулҗ дәкн нег хачкад:

— Харңһу сө хань болш уга, хар буданд хать болш уга, хамр мааҗхас талдан юмн уга хамхул бәәҗ! Хойр көлнь һазрт күрсн уга!—гиҗ Бата инәҗ келв.

— Не, Гернзл одак «күргән» ямаран күүһинь медвч? Маниг уга болхла, чамаг зөвәр зовахмн бәәҗ. Хәләһич нөкдмүдән дахулҗ ирәд гетҗәсн бәәҗ. Бидн тиим улсиг тиигәд тавн ухаһинь тараһад оркдг улсвидн. Ода терчнь Батаг йовтл чамур шидрдхн уга,—гиҗ Коля Гернзләр шог кев.

— Бидн нөкәдүрәс йовн гиҗәнәвидн, дәкҗ тер Гернзлиг дөөглҗ чаддмн биш, тиимий?—гиҗ Бата Гернзлиг сүүвдв.

— Коля, тиим үг буйн болтха, бичә келтн. Би терүнләтн төрүц төр угав. Бийнь тиигәд нанур наалдад, әәлһәд алх-булх болад, сүүдр болад, дахад йовна, би яахв?— гиҗ Гернзл уульңнҗ келв.

— Нег юмн бәәҗ кевтә «һал уга һазрас утан һардмн биш». Хаһа йовсн бийнь дәврәд йовб. Дурн гидг тер. Әәмшг өөрдхлә әмән авад зулв. «Коварство и любовь» гидглә әдл юмн болв,—гиҗ шог һарһҗ инәв.

— Бата, таниг тиигҗ санхлатн би өөлн гиҗәнәв, — гиҗ келчкәд, «иигҗ хойр күүнә хоорнд өңгәр хар гөрлә харһдг юмн бәәҗ» — гиҗ Гернзл санв.

Гернзлиг күүкд бәәдг гериннь һаза күргҗ ирв. Дууллдад бииллдсн, шууглдсн ә һарна.

— Гернзл, эндр күүндсн үгдән бат болтн. Би маңһдур хамхрха хамрта ирҗ чадш угав. Өдрәр әмт үзхлә ичр болх. Танур эн Коля ирх, та Колята күрәд иртн. Сима бидн хойр цә чаннавидн, төв сәәхн зүүд бәрҗ хонтн!—гиһәд Бата Гернзлин һар атхв.

— Ирнәв, эрк биш ирнәв, Та энүндән Симад келәд вазили түркәд бооһад хонтн,—гиһәд сана зовсн бәәдлтә, Батан шарх хәләв. Коля бас һар авч мендлв.

— Бата одак халдан, ноолдана тускар күүнд бичә келтн, ней?—гиҗ эвлсн бәәдлтә, арһул келчкәд, Гернзл герүрн орв.

Бата Коля хойр зөвәр байрта хәрәд һарцхана.

— Одак «зөргтә күргд» эн алднд эргҗәдг болвза, хәләһәд шүүрдәд һарий. Теднчнь маниг йовҗ одсинь медхләрн, одак күүкд тал ирәд нәәринь тарах,—гиҗ Коля саглҗ келв. Хоюрн күүкдин бәәсн гер эргҗ хәләһәд, одак ирсн хаалһарн зууран шалтан уга хәрҗ ирцхәв.

— Гернзл маңһдур ирх болву? Сәәнәр негинь таслҗ күүндвт?—гиҗ Сима тосв.

— Күүндх биш, күүкнәс көлтә халдад, — ноолдад, болад бәәвидн, — гиҗ Коля хувцан тәәлв.

— Яһад? Одак дәкәдий? — гиҗ Сима үүмв. Коля одак хаалһдан болсн йовдлын тускар дөгәҗ келв.

— Ю, әәҗәнәв, яһсн өздң юмсудв! Күүнә хамрас цус һарһчкад, тернь баһдҗ йовхмб? Хордҗ йовснь тер болҗахугов. Тиигәд әәлһәд көөснтн сән болҗ. Терүгичнь бийим дахад амр өгхш гиҗ Гернзл келҗәлә, — гиҗ Си­ма көвүдиг магтв.

Күүкд кень альдаран йовҗахан, багшиннь көдлмшән яһҗ эклхән, кен негнләрн залһлдата бәәхән күүндлдәд, шуугҗ-шуугҗ зөвәр ора орндан орцхав. Шам унтрв, ә чимән уга болв.

Гернзл орндан орад кевтснәс нааран нөөрнь хатв. Акад юмб? «Цецгәд үзгдәд, чеҗд батар делгдҗ одсн юмн мартгдмн биш» гиҗ Бата яһад келв? Тиигхд тодлад авчксн болхла, ода күртл бичг бичҗ күн кевтә таньлдл уга, яһад йовад йовсмб?

Олимпиадт маниг үзхд өөрән нег күүктә оньдин йовдг билә. Тер күүкинь Батан келсн күүкн гиҗ манахс келцхәдг билә. Дәкҗ терүнә хөөн тер күүкнәсн салҗ гиҗ мана күүкд келҗәлә. Тернь үнн болхий? Тер күүкнләрн удан үүрлҗ йовх күн, талдан күүкнлә холвлдх саната болхий? Худл болхла! Үзг-чиг уга, көвүн кү, иткҗ болш уга. Кемр тер күүктәһән бәәһә бәәхлә, ямаран ичр болх! — гиһәд сүүҗән соляд, буру хандад кевтнә. Дәкәд хойр нүднь, модар теләтә юмсуд кевтә, аньгдхш.

Бата күүктәһән бәәһә-бәәхлә, Коля Сима хойр, яһад иигәд, сәәһинь хәәһәд, бүүринь белдәд йовх билә. Сима, маңһдур нег юм, келн гиҗәх бәәдлтә. Коля Сима хойр Батан итклтә иньгүднь хамдан өсәд, хамдан сурһуль сурад нег ааһта, нег шанһта йовсн улс, нег-негндән харта болх зөв уга. Ю, ичкевт, Бата мини тускар ю санҗадг болх? Һацата юмн кевтә түрүн таньлдсн өдр, одак цог ишксн ноха болад, Бадм-Һәрә ирҗ йовхмб.

Намаг терүнлә холвлдата гиҗ Бата харлҗадг болх, ичкевт. Маңһдур хамаран хәләҗ одхв? Однав гиһәд, үгән өгчксн, эс одхла яһсн бәрг уга салькн күүкмб — гиҗ санх. Коля Сима хойр, цаһан саната сәәхн заңгта улс, нама эс ирхлә тедн ю санхв. Мини төлә, намаг харснав гиһәд, бийдән шав авсн, Батан седкл бас һундаҗ болш уга. Бата цаһан саната, кү күндлдг, әрүн цевр күн болх бәәдлтә.

«Тана төлә цокулсндан һундрхҗахшв» — гив. Тер ямаран сән үг — гиҗ санад муусхлзад инәчкәд, яһдг болв чигн маңһдур однав — гиһәд ухала бәәҗ өрин өмнхн, Гернзл нөөртән диилгдәд, унтад одв.

Маңһдуртнь Коля көдлмшәсн эрт ирәд, Гернзлиг дахулҗ авч ирхәр трамвайд сууһад йовад одв. Ут хөңглт күүкд бәәсн хоран үүдн тус кү күләҗәх бәәдлтә кеерчксн хойр көвүн зогсҗана. Коля тедниг эс үзсн болад шудтан йовад күүкд бәәсн хоран үүд цокв.—«Буйн болтха, ортн!» — гисн ду соңсад Коля орад йовҗ одв. Хойр көвүн алң болсн бәәдлтә нег-негән хәләлдәд үлдв.

Гернзл өцклдүркәсн талдан хувц өмсәд кеерчксн, толһаһан самлҗ сууҗ.

— Кезәнәһә күүкд күн толһаһан самлҗасн цагла залу күн хорад орҗ ирхлә, «сансн кергнь күцдг», сән йорта юмн» — гиҗ иигҗ, мендлдг бәәҗ, — гиһәд, Коля Гернзлин толһад, барун һаран арһул күргәд, мендлҗ инәв.

— Җирһл, таньлд, мана таньл — гиҗ Гернзл, усна дольгаһар эрәтрсн, ут атлс саглрсн үсән, хойр һарарн нурһн деерән хайн, ширә деер кенчр илүрдҗәсн күүкнд келв.

— Җирһл, — гиҗ һаран өгәд ,күүкн Коляд сандл тәвҗ өгв.

— Би таниг үзләв, — гиһәд Коля, күүкнлә күүндҗәһәд, барун һариннь баһлцгт бәәсн, хар бүрәстә часан хәләв.

— Адһҗант? — гиҗ Гернзл эс медсәр сурад, бийән белдв.

— Бата Сима хойрин зарцар ирләв. Тана һаза зогсҗах «харулчнр» үзчкәд эрт йовхм яахмб гиҗәнәв. Эднчнь өцклдүркс болвза, «Цаатн Бата аашна» гихмн бәәҗ,—гиҗ Коля инәв.

— Өцклдүрк өздңгүд манур илгәҗ. Бидн одшговидн гиҗ келләвидн. Эднь иигәд үсән өгсн алмсмуд эргәд бәәцхәнә. Коля, би эн үр күүктәһән йовхар бәәнәв. Та, юн гиҗ саннат? гиҗ Гернзл Җирһл тал заав.

— Буйн болтха! Чик эсвлҗт. Нег үлү һазатн «үсән өгсн алмс» бәәһә бәәтл Җирһлиг һанцарһинь үлдәҗ болш уга. Белн болвт? Йовцхай, манахс күләҗәдг болх!—гиҗ Коля зүдәҗ босв.

Гернзл үр күүктәһән Коляг дахад үүдн хорнд бәәсн хойр көвүнә өөгүр, эс медсн болад һарцхав. Хойр көвүн эднә ардас дахлдҗ һарад, үүднә өөр үлдцхәв.

Бата хот кеҗәсн Симад амрсар нөкд болхш. Бийән ясад, терзәр шаһаһад, һаза һарад, үүмәд бәәнә. Коля гиичнрән дахулсн.

— Өгнәв гихлә негинь дахулдг, өгхшив гихләнь, хойринь дахулад ирдг күмб! — гиһәд байрта орҗ ирв.

— Буйн болтха, таднас гемән эрҗәнәв! Би үр күүктәһән ирҗ йовнав, — гиҗ Гернзл мендин дару гемән эрҗ үр күүкнләрн таньдулв.

— Гем уга, хәрнь шуугата сән болхгов, ирснчнь ханҗанв! — гиҗ Сима күүкиг көтләд орв.

— Үр күүктәһән ирснчнь йир сән болв. Эс гиҗ чи һанцардад бәәх биләч, — гиһәд минь эн саамд Гернзлиг «чи» гиһәд, Бата сүүвдәд ормднь суулһв.

Гернзл чирәһән һариннь нурһар халхлад эс медгчәр, мусг — гиҗ инәв. «Мууха юмб, айстан энүг «чи» гиһәд, оркв билтәл. «Чи гисн — чичсн әдл, та гисн — таалсн әдл» гиҗ хальмг улс келдг билә. Шин таньлдсн багш болсн кү «чи» гиһәд, орксн әрвҗ уга, модьрун үг болад одв, яһв?» — гиҗ Бата дотран түңшв.

Гернзлд болхла Батан келсн «чи» гисн үг, цань уга таалмҗта, эңкр үг болҗ медгдв.

«Чи» гисн үг чирә хаһрад нег-негән таняд өөрхн үр, иньг болад ирсн цагт келгдҗ одна. Бата икрхг уга күлцңгү күн болад намаг өөрхн үр, иньг гиҗ санад келҗәнә, нам тернь сән — гиҗ Гернзл санв.

Сима сав-сархан арчад, хотан тәвәд шог—нәр келәд сәәвр җоралад хурлзад бәәнә. Гернзл ә уга босад, хот кедг хораһур орад Симад нөкд болхар седв.

— Уга, бидн гиич күүһәр юм келгдн угавидн, бийән буднач. Мини хот хуг белн, суутн! — гиҗ Сима Гернзлиг хәрү сүүлһв. Дарунь ширә хотар дүүрч бүркгдв.

— «Гиҗгтә күүкд, герин залмҗ» — гидг, тадн күүкд деегшән суутн, — гиһәд, Коля күүкдиг деегшән суулһад, Гернзлин дару Батаг суулһад бийнь дахуль күүкнә өөр суув.

— Не, эндрәс авн сән таньл—үзл болҗ йовцхай! Сурһулян төгсксн мана хойр күүкд олнд тоомсрта сән багшнр болцхатн! Седкләрн таарта күргдлә харһтн! — гиҗ Коля инәлһв.

— Батаг бас йөрәтн! — гиҗ Җирһл Колян оньг эзлв. Гернзл Җирһлиг чимкәд оркв.

— Не, мана Батан эн сүүрдән сансн санань эрк биш күцх болтха!—гив.

Бата, ю санҗанач? Кел!—гиҗ инәлдв.

Бата багш күүкән санҗадг болх! Энүнәннь күүкинь йөрәтн! Күүкнь бас багш гиҗәлү. Энтн таднас нууҗана,—гиҗ Җирһл хөкрлв.

— Мана күүнд күүкн уга. Терүгинь би меднәв. Та­на соңссн зәңг дими зәңг. Энтн ода деерән «бөөрәсн чигн уга, нуһлурасн чигн уга күн» бәәх һанц баатр,— гиҗ Сима татчкнҗ инәв.

— Тсгәд ода мини күүк үзхәр бәәнт? — гиҗ Бата чаһрта сөңгән авв. Үзхәр бәәнәвидн — гиҗ шууглдв. Мини келсн күүкн, минь ода, тадна өөр сууна... Цуһар тагчг болцхав. Алькнь медгдхш! Гернзл тал хәләһәд, тер күүкнә төлә сөңгән өргий! — гиҗ Бата босв. Цуһар шууглдад, ундан эдлцхәв. Җирһл Гернзлиг дораһар чимкәд оркв. Гернзл төртән эс авсн бәәдл һарв. Тиигәд шууглдҗаһад, патифо дуулулад бииллдв. Эн асхн Бата Гернзл хойр нег-негән «чи» гиҗ, чирә хаһрҗ йовсндан таарцхав. Сима хойр күүк дахулад һарв.

— Не, иньг ямаран, таасгдҗану? — гиҗ Коля Батаһас сурв.

— Ю, келхв! Зуг «гүүх нохад, суух ноха салтг болна» — гиһәд одак саалтг болх бәәдлтә, цугинь меднә. Үгдән бат болх бәәдлтә күн. Тоолад, тончад саглад бәәнә, — гиҗ Бата саналдв.

— Учр уга. Чи таассна хөөн чирәһинь нааран хәләлһҗ болх, — гиҗ Коля, Батан уха медҗ келв.

— Не, Гернзл одахн мини келсн үг ода итквч? Күүкн уга гиҗ, би келлүс. Терүнәсн кезәнә хуурла. Тер күүкинь би меднәв. Кесг хамдан нәәрлҗ йовлавидн. Би тиигхд энүнәсн хуур — гиҗ Батад келләв. Коля бас келлә, ода «тана келсәр болв» — гиҗ Бата бийнь келнә. Ода энчнь чамд саната бәәнә. Зуг сәәнәр шинҗлҗ автлан, үг келх күн биш. Өцклдүрк көвүдлә әдл, күндән гиигнәс өгәд йовдг күн биш. Хәрнь «төмриг халун деернь давттмн». Эн көвүнлә харһсн күн, хүвтә болхмн, — гиҗ Сима Гернзлд илднь келв.

— Чи юн гиҗ саннач? — гиҗ Сима Җирһләс сурв.

— Мел дигтә болҗана. Эн хойр заңгарн чигн ирлцхмн йөрәҗәнәв! — гиҗ Җирһл Гернзлиг теврв.

— Әрл цааран! Бата күүктәг әмтн цуһар меднә. Энүнәннь тускар күүнд бичә келтн, зәңг тарҗ одх, ичкевт. Хәрх болҗ йовна, — гиҗ Гернзл күүрән бийәсн зааглв.

— Эврән мед. Мини цаһан седкләс өгчәх селвгм тер.

Би чамд хар санх билүв, — гиҗ Сима Гернзлиг сүүвдәд герүр орцхав.

Герт орад шууглдад, цә ууҗ авад, хойр күүкиг гертнь күргцхәв.

—Не, Гернзл нөкәдүр йовый? Би маши дуудулчкув, — гиҗ Бата генткн чочаҗ сурв.

— Йовх санатав, — гиҗ Гернзл Җирһл тал хәләв. «Эн бийнь дахад йовхар бәәнә» — гиҗ әмтн санхий? Эвго болад одв, яһв — гиҗ Гернзл айстан келчкәд, дотран санад оркв.

— Юн санан бәәх билә, йовад од. Маңһдурас авн мана хорад күн үлдҗәхн угахн. Би маңһдур асхлад йовх санатав,—гиҗ Җирһл сүүвдҗ йовсн Гернзлин һаринь атхад оркв.

— Йовх болсн хөөн юуһинь хооран саанач. Белн машинд йовад од. Би даруһас кергән дуусхв. Сима бидн хойр, та хойрт гиич ирнәвидн,— гиҗ Коля шоглв.

— Эрк биш ирнәвидн, та хойр маниг иртл хурмән кечквзәт, бидн яһдгҗ тадниг, — гиҗ Сима шоглҗ шуугулв, эн келснд Гернзл ацг эс авснднь Бата икәр байрлв.

Хойр күүкн, эдн күргҗ ирснднь ханад һармудынь атхҗ мендләд үүдн хоорндан маңна тиньгр үлдцхәв.

Батала альх атхҗ мендлсн Гернзлин һар, ярлзҗ инәһәд, хәләсн йорал уга хойр хар нүднь, Батан зүркиг бий талан сорнц болдар татсн болад одв. Бата күүкдәс заагрҗ һарчкад, ардан хәләһәд, һаран дайлх болһндан, көлмүднь тушгдад, цааран йовх дурнь күрхш, геюрсн бәәдл һарад йовна.

Сима Бата тал өргән заңһад Коляһан тохаһарн түлкәд оркв.

— Не, мана күн, юмн болх бәәдлтәй? Юңгад эс күүндвч? — гиҗ Коля иньгән татч авад сүүвдв.

— Ю күүндхв. Мини келхәр седсиг та хойр күргәд келчквт. Тер күүкндтн келәд керг уга. Күүнә хәләцәр медх бәәдлтә, күн болҗ медгдв. Ода цааранднь мини хүв-йөрәл медх. Та хойрт икәр ханҗанав, ачитн мартхн угав, — гиҗ Бата үнн седкләрн келв.

— Тер бишв, эн хойран седкл харһх гиҗ, би келлүс. Ода Бата эн күүкиг хойр нүднәннь харанас холд бичә тәв. Терчнь ода деерән ик гидгәр уха туңһаҗана. Цастаһас салсан, күмн кевтә цәәлһҗ иткүлх кергтә, болад бәәснь тер, төмриг халун деернь давтх кергтә,— гиҗ Сима селвгән өгв.

Бата Сима Коля хойриг гертнь күргәд орулчкад гостиниц талан адһв.

Үүдән хааһад, ширә деерк шаман шатачкад, нар-цар йовад түүрчәд, уха туңһаһад, зүркнләрн күүндәд, сууһад бичв:

Атлс хар күклнь

Ар нурһнднь шавшна,

Авальдан нерәдсн зүркнь

«Авдртнь оньслата» шугшна.

Күгдлсн келкә зүркән

Кендән хадһлсн болхв,

Күүкнә далдлсн дурн

Кенүр кецәнә гихв?

Цецгән альхнд тогтсн

Цегән чиигин өңгтәч,

Мелтәһәд тагчг тунад

Медмҗ, угаһар хәләнәч.

Хальмг күүкн дуран

Хадһлад нуудгинь яахв.

Хүвәр учрсн чамасн

Хәәмнь кенән давулхв...

Кемр Гернзл намаг дахад йовхла, эн дууһан Элст күртл дуулад однав, — гиһәд дәкн, дәкн умшад дуула бәәҗ дуундан духуцад унтв.

Гернзл Җирһл хойр эндр салад йовхиннь өмн, сүл асхн хорадан хоюрн хонҗана.

— Миниһәр болхнь чи хүвтә күн бәәҗч. «Кевтсн темәнә амнд ки хамхул орна» — гиһәд чамаг гертән бәәһә бәәтлән, кишг эврән орад күрч ирв. Бата бод гисн, сәәхн заңгта, керсү көвүн. Миниһәр болхнь төрүц энүг өңгрүлхмн биш гиҗ меднәв, би болхнь... — гиҗ Җирһл үлү үзсн бәәдлтә келв.

— Би эврән меднәв, нанд бас таасгдна, йир эвлүн, җөөлн, өр-өвч күн болҗ медгднә. Тер Колянас нааран ирхдән, мини хурһд атхчкад, мел иләд, эңкрләд йовв. Эндр асхн мендлхләрн альхнасм атхчкад, арһул татад, зүркнлән һарим шахв... Һарнь йир халун... Хәләцнь яма­ран! Хойр нүднь йир җөөлнәр таалҗ хәләнә. Яахв арһ уга! Тер холв, теңгр холв? Цаста манас түрүлчкв. Тиим удан үүрлҗ йовх, күүнә хоорнд орхла, му нерн болх.

Тернь соңсчкад ирәд аздлхла яахв,—гиҗ Гернзл саналдв.

Иигәд эн хойр күүкн өр цәәтл гилтә, му-сәәһән күүндәд хонв. Маңһдуртнь асхлад Батад илгәсн машин ирв. Бата Колянд гүүлгҗ ирәд Коля Сима хойриг суулһҗ авад күүкд бәәдг герт күрәд ирцхәв. Хош хорад бәәсн күүкд, көвүд Җирһлиг йовулхар теднә хорад хурсн шууглдҗаҗ.

Сима гүүҗ орад Гернзлиг дахулад һарад ирв.

— Ю, би таниг зог кеҗәнә болһад, эндр яһад болв чигн Иҗл һатлҗ хонслч гиҗ белдҗәләв. Герт ортн! — гиҗ Гернзл Коля Бата хойрла мендлв.

— Бидн күүһәр зог кедг улс бишвидн, — гиһәд Бата Коля хойр бууһад шууглдҗасн көвүд, — күүкдлә мендләд, Җирһлин хаалһинь йөрәһәд, шууглдв.

— Не, «мордхин үг — негн, машинә төгә дөрвн» мордх цаг болв,—гиҗ Коля шоглад Батата хоюрн, Гернзлин чомдан, баглата хувцинь авад һарцхав. Гернзл үр күүкд көвүдлә мендләд Җирһлләрн үмслдәд, бичг бичлцх болад һарцхав. Зуг бәәсәрн һарч маши аарглцхав. Күүкдин зәрмснь «шивр-шивр» гилдәд Батад оньган өгцхәв. Бата Гернзлиг җолачин өөр сүүһәснь өргҗ суулһад, гүүлгәд һарцхав. Көвүд, күүкд һарарн дайлдад үлдцхәв.

Минь эн агчмас авн: «Гернзлиг Бата авад йовҗ оч. Гер — мал болчкҗ» — гисн зәңг Базр, балһсар дүүрв.

Коля Сима, хойр гиичнрән гертән авч ирәд, тооһад, хошинь ачад, «менд байрта харһий»! — гиҗ хаалһинь йөрәһәд йовулв.

Машин һурвксн ут хаалһдан орад һаньдглҗ гүүв. Хаалһин көвәһәр Самин шүдн болад дерәлдсн суңһгин бахнс «сәәхн менд йовтн!» гисн, «сөңгән өрглдҗ» дуулад, суһрад үлдәд йовцхана.

Бата җолачин ардк суудгт, Гернзлтә тоха-тохаһарн харһлдад суусн хүвдән байсад, ода деерән нам хама йовхан, яһҗ йовхан, мартсн бәәдлтә. Зуг ямаран үгәр келҗ, эклҗ, күүкнәс үг һарһҗ авхан, санад түңшҗ йовна.

Хо-бүрүл болад, холын баран үзгдгән уурад харңһутрад теңгр, һазр хойрин ниилүр өргн хар төгә бүс болад, хүмгдәд ирв. Гернзлин әәснь күрәд, Бата тал улм өөрдәд суув. Хурдн хар машин герлтә шамарн хар төгә бүсиг таслад, эрәд уралан өрвкәд йовна.

— Ода хур орхла яахмб? Кемр кеер хонхла яахмб? гиҗ Бата Гернзл тал улм шахлдҗ суув.

Ода деерән эн хойр, эн эҗго теегт йовсн көндә машинә эздүднь болҗ йовхан хоюрн медҗ йовна. «Гүңгр-гүңгр» гилдәд, күүнднә, зәрмдән байрта инәлднә.

«Бата бичә өөл, би хойр күн хоорнд орҗ чадш угав! Чамд күүкн бәәхиг би кезәнә... Ичр болх!» — гиһәд хәрү цокад йовсн үгмүд, әрә соңсгдна. Цаарандк үгмүдинь өмн суусн атхр шар үстә корньһр хо-цаһан көвүнд күргл уга, сөрүд хар салькн суһчад, машинә ард авад шивәд йовна. Көвүн соңсв чигн аңһрхш. Зуг хая-хая маңна туск нүр-гертән хәләчкәд: «иим эңкр улс юңгад эс үмслдҗ йовхмб?» — гиҗ алң болад машиһән улм зүдәнә.

«Үкләс үргсн күн кевтә, мууха хурдар гүүлгҗ йовхмб энчнь — гиҗ Батан ур күрнә. Бензинь чиләд, зогсхинь яһна, инәднь чигн күрнә.

Хамаһар сө чилснь медгдсн уга. Өр хоорхин өмн: теегин каңкнсн аһарт, тохалдад суусн шин иньгин тевчңгү седклд согтад, машинә шүрүнд саатулгдад, Гернзл гекн-цокад, үрглҗ йовад, Батан өвр дерләд унтад одв.

«Хол хаалһ: хойр кү иньг кенә» — гидг эн. Әмим авлм әмтәхн аршамбч? Аль хүв-йөрәлим хордаһад оркх-хормбч?»—гиҗ санад, Бата Гернзлин хойр альхинь арһул атхад, иләд хойр шамын герлд үзгдсн хаалһин дел хәләһәд, даңшҗ энүг эс серүлхнь, сән билә гиҗ, хойр нүднь һал асад, ик гидг таалмҗта йовна. Дегд болһанав гихләрн:

— Эргтә, эргцтә һазртнь болһаҗ йович хәәмнь. Эн күүкн даңшанд келән зуучкдг болвза, — гиҗ Бата җолачт арһул келв.

— Хәләһә йовнав. Эн күүкндтн келән зууһад оркм шүдн урһад уга бәәдлтә, кедү сар болсмб энтн?—гиҗ җолач хөкрләд, Бата тал нүдәрн ирмчкәд: Нилхс саатулгдг дууна айс арһул дуулҗ машиһән туув...

Элкнь унтад, эрг-дүрг гиҗ йовсн җолач, хаалһ көндлң керчсн бичкн хорҗңнур оньһл уга, машин «таш» гиһәд, даңшв. Гернзл өсрәд серв. Нарн арһмҗ турш өөдлҗ. Элст, өрин маңһарт, альхн деер тәвсн альмн мет дүңгәҗ үзгдв.

Гернзл Батан чирә хәләчкәд, мусг инәһәд, чирәнь улаһад, бийән гемнсн бәәдл һарад, ормдан суув.

— Не, ямаран зүүдн орв? Һәәвһә гидгәр унтвч,—гиһәд Бата өвр деерән унсн Гернзлин өвр сам авад үснднь хатхад, үсинь хойр һарарн хооран илв.

Гернзлин һарнь унтрад, Батан хурһдын утр орад бәәҗ, альхнь омун чиигтә...

— Бата, би өмн һарч суунав—гиһәд Гернзл җолачин өөр суув. Удл уга күүкнә герин һаза ирәд зогсв.

— Ээҗ, менд бәәнт! Күүкитн авч ирүв,—гиҗ Бата Гернзлин чомда бәрсн орҗ ирв.

— Ю, хәәмнь минь күрч ирвч? Зәңгән өгдг бишв. Хәлән гиҗ хойр нүдм оңкиҗ одв!—гиһәд өндр нурһта ярһа хо-цаһан эмгн күүкән теврәд үмсв.

— Бата, цә ууһад һар!—гиҗ Гернзл һархар бедрҗәсн Бата тал җөөлн нүдәр хәләв.

— Су, су көвүн. Өрүн цәәлә харһсн күн цә уудмн,— гиҗ эмгн хансн бәәдлтәһәр, күүкн талан хәлән бәәҗ, келәд, цәәһән самрв.

— Адһҗ йовлав. Болв шүүчксн цәәлә харһхла белгтә — йорта юмн гиҗ көгшд келдг билә,—гиҗ Бата җолач көвү дуудв.

Бата, Гернзл хойр селн-селн, һар деерән ус кеҗ өгәд, нүүрән уһацхав. Гернзл Батад ханад, һаза һарад машинә өөр, зөвәр удан нег-негән хәләлдәд, күүндв.

— Я болҗл ода, герт ор, амрч ав,—гиһәд эмгн һарч ирв. Бата Гернзлин һар атхчкад, заагрх дурнь күрхш. Гернзлин үсн деер наалдсн өвснә бүр чимкҗ авад, Бата зүн өрч деерк даһмдан дүрәд инәв. Терүг үзчкәд, эмгн Бата тал му нүдәр хәләһәд күүкнәннь өөр ирв.

— Не, ээҗ менд бәәтн. Гернзл, би дәкәд ирхв. Хама бәәхичнь медҗ авв,— гиһәд Бата йовҗ одв.

Гернзл машинә ардас зөвәр удан хәләһәд зогсҗаһад, дотран утар татад саналдчкад, экән дахад герт орв.

— Гернзл одакчнь юн күмб? Кезәнь таньл, үзл болчксмбт? Мууха эңкр юмсуд болҗ одсмбт? Одак Бадм-Һәрә яһла? Харһсн угавч? Терчнь чамаг күргҗ ирх күмб гиҗ келүллүс. Одахн эцкнь манад белгтәһән ирәд, хонад йовҗ одла. Чамаг сурһулян төгсәв, тенд үлдхмн гиҗ ик байрта йовла. Яһв чигн эврә улс нилчтә,— гиҗ зөвәр цухлдсн бәәдлтә келв.

Гернзл татчкнҗ инәһәд, экиннь толһаһинь теврәд:

— Аака, та ода чигн хуучарн бәәһәт. Ода таниг иим үг келхләтн, би йосндан ичҗәнәв. Кен ю эс сандв, би чигн кесг юм саннав. «Санан хурдмб, салькн хурдмб?»

Санан салькнас хурдн болв чигн, сансар болхш. Тер Бадм — Һәрәтн тана кезәнә наадлад, келчксн үгәр, бийдм амр өгхш. Терүнәс көлтә, таниг бәрәд, нааран һарч ирүв. Одахн терчнь кесг күүнә чирәд одак көвүг цокад бийәрм анд кев. Хәрнь одак көвүн бәрмдгтә күн болад бийән бәрәд төр кесн уга. Одактн күн болһн күүнд му келүләд йовш уга, тоомсрта күн. Бичәд орксн шүлгүднь гиһит, шуд өрчәр орад, өрәр һарад бәәнә. Хаалһдан да­ла ду дуулҗ өгв, соңснч?

..Хальмг күүкн дуран,

Хадһлад нуудгинь яахв?

Хүвәр учрсн чамасн

Хәәмнь кенән давулхв...

«Хүвәр учрсн» күн болҗанав, медгднү? — гиһәд цааранднь дуултл экнь Гернзлин һарас алдрад, угзрдад:

— Я, әрлһич цааран! Соңсхшв. Сурһуль гиһә йовҗ, кесг җилән өңгрүләд, күүкәр көгшрҗ йовнач! — гиһәд, һарад, йовад одв. Гернзл нүр-герин өмн одад, үсән самлн бәәҗ одак дууһан цааранднь дуулад, бийнь бийләрн күүндәд доран эргәд биилв.

Эмгн хәрү орҗ ирәд:

— Күүкн, чини седклдчнь салькн орҗ одсн бәәдлтә. Одак мини келсн Бадм-Һәрән тускар сәәнәр ухал. Эцкчнь әмд цагт теднә көвүнд чамаг өгх болад амн үгән өгчкләвидн. Би келсн үгән хәрү авш угав,—гиһәд эк йосндан аздлх бәәдл һарад ирв.

— Аак, эн тана келҗәснтн кезәңк хуучна авьяс. Ода тиим цаг биш. Бидн шин цагин, шин улс, шинәр, эврәннь зүркни таалар, зөвән олх улсвидн. Мадниг һарһад, өскәд, кү кесндтн ханҗанавидн. Ачитн мартхн угавидн. Зуг һанцхн сургчм, мана җирһлд бичә орлцтн, бичә саалтг болтн. Аак, та дәкәд бән-бәәҗ медхт. Би ода амрнав, хөөннь күүндий, ней?—гиһәд экән үмсәд Гернзл хораһурн орв.

Бата гертән ирв чигн, көдлмштән одв чигн, көдлҗәсн көдлмш, хойр нүдн хоорнднь, Гернзлин дүр ярлзад, һарч ирнә. Батан сурсн дурна сурврт: «Уга, хойр күн хоорнд орҗ чадш угав», «чамд күүкн бәәнә»... — гиҗ Гернзлин келдг үгмүд соңсгдад чикнәннь хулхар чичәд, зүркинь зовлңгар түңшүлв.

«Одал зүркнь нааран нәәхлҗ йовна» — гиҗ санад сө дүлн йовад, гертнь күргҗ ирснә хөөн, күүкнә экин келдг үг, хәләсн хәләцнь Батан нүднднь нүүгүл болад, нөөртнь шөвг болад, хоолднь хот орл уга геюрә бәәҗ Бата семәһәд, эцәд ирв.

Өдр өңгрәд, нарн сууснас авн Батаг Гернзлин һаңхсн дүр гер талан зүркнәснь оосрлҗ авад көтлдг болв.

Тиигәд тавн сарин эргцд, зун тавн нөр уга сө, харңһу сө хасн бууһин сумн мет хәрү уга өңгрв.

Батаг бүрүл дахад асхн болһн геңгр-геңгр гиһәд аашхинь үзчкәд:

— Саак мана сөөһин харулч аашна. Энүнәнчнь ирлһнд, эн герин үүдн элҗәнә, — гиҗ Гернзлин эк келдг болв.

Эндр үгцсн кевтә үсәрсн сәәхн сө. Арвн тавна дүүрң сар адһм уга теңгрәр өөмәд, хуучн бәәрндән сууҗ одла. «Һаза салькн-савр уга. Шарлҗна үзүр деер делссн шовуна өрвлгин ә соңсгдв тагчг. Гернзлин хорад Бата бәәһә бәәнә, келсн үгнь әрә соңсгдна. Эмгн арһул босад «не болҗ, йовҗ унттн» — гиҗ оньдин келдг үгән келхәр, Гернзлин хоран үүднд ирв.

— Бата, өр цәәҗ йовна, хәрәд унтхнчнь! Нөөрчнь хатад, үкн гиҗәнәч. Өрүндән көдлмштән үрглхч, әмтн чамар наад бәрх, гиҗ Гернзл Батад, йосндан санань зовсн бәәдлтәһәр, арһул келсн үг, тодрха соңсгдв.

— Гернзл! Нандчнь үрглдг нөр үлдҗәхмн уга, хатад хуурв. Чини өөр ирәд суухнь, нөр чигн күрхш, хот чигн хәәгдхш. Ора деерм, орчлң бәәсн угань, медгдхш. Өдрт көдлмш һартм бәргдхш. Тер бийнь, чи намаг эс иткдгчнь һунднав.

Яһҗ чамаг иткүлдгм медгдхш. Кемр чи экләрн әдл, бурх иткдг болхнь, насан бооцад, бурхнд мөргҗ өгх биләв. Ода чамд юн гихв. Чолун зүрктә күн бәәҗч гихлә, өөлхч. Цаста болхла, «чамаг эцктән күргәд, үзүләд таньлдулад, авч ирнәв» гисн бийим итксн уга билә. Чи болхла йирин иткҗәхч. Би иигтлән итклән барсн яһсн хүвтә күн бәәсмн болхв?—гиҗ Бата өөлсн, һундсн бәәдлтәһәр арһул келсиг соңсад, эмгн үүд цокл уга хооран цухрв.

Бата арвн пуд аца үүрсн мет күндәр өрггдҗ босад, Гернзлин һаринь атхад, үүднә өөр ирҗ йовад:

Намаг итк, күндл,

Насан бооцад андһарлнав,

Неричнь һутахин ормд

Нар үзлго однав!..

— гиҗ келсн үг Гернзлин экд бас соңсгдв.

Гернзлин келсн үг соңсгдсн уга, зуг утар татад саналдснь, үүднә хасвч, мөр модн хоорндаһар тодрха соңсгдв.

— Ээҗ! Төв сәәхн зүүд бәрҗ хонтн! — гиҗ үүдн һатцас келчкәд, Бата саак кевтән, саглсн бәәдлтә, цеб-цеб ишкәд, йовҗ одв. Өмнк герин хаша дотр, хәәкрсн такан аҗрһин дун соңсгдв.

— Йо, көөрк сән саната көвүн, энүнд ода бийнь асхн болҗ медгдҗ йовна, өр цәәҗ йовнахн, — гиҗ санад эк эмгн босад, ю, кү ахулҗ йовад, Гернзлин хоран үүд арһул секәд хәләв.

Гернзл Батан ардас терзәр хәләһәд, уульҗаснь үзгдв.

— Йо, көөркс, генәртә хойр юмсуд бәәсмбт. Невчкн зуур, цә болтл, дуг гиһәд авхнчнь. Көөрк одак көвүн көдлмштән одхмн болхугов. Күүндич хәәмнь терүнләрн, нег-негән зоваһад яһнат. Миниһәр йирин болш уга болвт. Күүкән нам өңгәр зоваҗах бәәдлтәв. Урдкм хольҗсн, хөөткм өөрдсн нанд юн кергтәв? Чи терүнлә бәәхмбч, чи җирһхмбч. Чини җирһл үзхлә, нанд болх гиһәд, Гернзлин маңнаһаснь үмсәд, нурһн деернь саглрсн дольгата хар үсинь, уңгаснь авн үзүр күртлнь арзһр альхарн илв.

— Аак, аштнь чамаг иигҗ келх гиһәд, күләһә биләв. Чини седкл һундаҗ, меекәрүлш угаһар тагчг бәәһәд бәәләв. Бата нанд йир дурта. Терчнь чамаг һарһсн экән гиҗ санна. Терүндчнь эк уга, һанцарн,—гиһәд, Гернзл экән күзүлдв.

— Медҗәнәв, медҗәнәв, цә болтл унт!—гичкәд, экнь хот кедг хораһурн орв.

Бата нанд икәр өөлҗ йовх бәәдлтә. Намаг чолун зүрктә күн гиҗ санҗ йовна. Маңһдур Батаг ирхлә, «аакин зүркнд үлдсн, хуучна көк мөсн, чи ма хойрин халун дүр үзәд, хәәлҗ одв»,—гиҗ келнәв, гиҗ санад, нег сеңсн цә ууҗ авад, асхнаһа Батата хоюрн хәләҗ, хаҗһринь чиклсн, сурһульчнрин девтрмүд сүүвдҗ авад, сурһуль талан адһад йовҗ одв.

— Гернзл! Цәәһән эс уувч?—гиһәд, һазаһас орҗ йовсн экнь дуудчкад, үүд түшәд, күүкнәннь ардас хәләһәд зогсв.

Гернзл урдк-урдкасн шулу-шулуһар ишкәд, ардан хәләл уга, толһаһан өөдән өргәд, торлзад йовад одв.

«Баһ-дүүвр насн гиһәд, акад цуцрлт уга юмн. Чавас бидн иим насндан ю үзсн, ю медсн болхв!» Күүнд күчәр өгтлнь күргнәннь чирә үздг арһ уга билә».

«Өмн урһсн чикнәс, хөөт урһсн өвр үлнә» — гидг эн. Җивр урһчксн дегдәмл үүртнь бәрҗ болш уга!» — гиҗ бийнь бийләрн күүндәд герүрн орв.

Намрлад Бата Гернзл хойр зовлң, җирһл хойран медлцәд, зүркин таалар зүүцәд ам-авлцсн иньг-амрг өрк-бүл болҗ хойр зүркән холвҗ җирһв.