Күүнә эрәнь дотрнь

— Өвснә хадлһн дуусгдад ирсн цаг билә, гиҗ Бата тууҗан эклв. Бидн делгү сурһулян көтрәд хәрү йовхар җиврән делҗәләвидн. Эн ода үзгдсн Яшкульд ВКП(б)-н Райкомд Семенов гидг ик ооврта, өндр нурһта, Хальмг келтә, сәәхн заңгта орс көдлдг билә. Маниг культштурмар көдлхәр ирснәс авн оньдин манд нөкд-тус болад, заавр болдг билә.

Нег өдр тер күн мадниг нег цөөкн комсомольцнр дуудулҗ. Би, хамдан көдлдг Насна Увшата хоюрн иртхә гисн цаглань ирвидн. Тиигхт кустовой методист көдлҗ йовсн Манҗ гидг номһн, дун уга заарг чирәтә хар залу бас ирсн сууна.

— Тадн: Бата Увша хойр комсомольцнр, Шалвра Манҗ коммунист, эндрин бийднь йовад, Тавн Һашунд бәәсн баячудын үлдл һурвн өрк бүл йовулхмт. Тадна кех керг: бод малмудын, хөөдин, мөрдин то авхмт. Гер дотрк өлг-эдиг, эдл-ахуг нег юм алдл уга бичәд, цаасинь кеһәд, нег гертнь хураһад оньслчктн. Маңһдур тиигән колхозин ахлач ирҗ тана диглсн малмуд, эдл-аху цугинь авхмн. Һурвн ишкә гермүд бәрәтәһән үлдтхә. Нег милиц илгәнәвидн тер улс авч йовхмн. Цааранднь ю кехинь, цугинь Шалвра Манҗ меднә. Залус болһатн, айстан әрк-чигә ууһад, кү бичә иткәд йовтн, саглтн!— гиһәд Семенов җиңнсн җиңнүр авад күүндв. «Саглтн!» гисн үг нанд тоб болад одв. Баячудын һарһад йовдг ааль җиилинь урднь соңсҗ йовсн нанд, эн наадна төр биш болҗ медгдҗәнә.

— Бидн кулакуд нүүлһхәр йовҗ бәәх улс иигәд хүрмд очах улс кевтә һар хоосн, һуян һанзһлад йовхмби? Тер һазрттн орһдул, — бандит улс йовх зәңг кесгәс нааран һара,— гиҗ би буцх бәәдлтәһәр келүв.

— Кенә баавһа, альк базр деер эн зәңг келв? — гиһәд Семенов мусхлзҗ инәчкәд,— әәх юмн уга. Даалһсн керг, ду һарл уга күцәдг дасх кергтә.

Батад мини күрң мөр өгтн. Бата, әәҗәхлә мини нага зүүһәд йов, — гиһәд һазад бийнь күүнә көлснд гилиһәд бәәсн хуучн булһар гертә дола хадг пистулын бүчинь хасад, нанд далулчлулад оркв.

Энүн дотрчнь тавн сумн бәәнә, хойр үүрнь сул. Тернь чамд болх. Яһҗ хадгинь меддвч?

— Меднәв. Мини ахд иим хойр наган билә. Негнь «Самозвод», негнь «Отозвод». Би энүгитн хаҗ чаддв. Би «Ворошиловск хаһачв» гиһәд пистулынь авад өлгәтә шамур төвлүв.

— Не тиигхлә сән, энчнь «Самозвод», дорак чавгинь дарад бәәхлә болад бәәснь тер. Эн барабан эврән эргәд хагдад бәәдмн. Не, йовтн! — гиҗ Шалвра Манҗд закад бийнь бас хувцан өмсв, икәр адһҗ бәәх бәәдлтә дару-дарунь часан хәләһәд йовна.

Манҗ, Увш хойр мөрдән тохад көтлсн, нанд Семеновии өндр күрң мөр тохад авад ирв. Күрң мөрнә дөрәд әрә күрч мордад һарад йоввидн.

Увша әвр шогч, серглң нәәрч күн болдмн. Селәнәс зөвәр заагрчкад:

— Не, залус, мөрдән сөрий! — гиҗ келн санамр йовсн мини мөрнә сәәрәр ташмагарн цогчкад, эврәннь мөрнә җола сулдхад дәвәд оркв. Дун уга йовсн Манҗ махлаһан дарҗ авад, хоңһр мөрнәнь хойр һуярнь селн шавдв. Эн хойр мини өмн өргн хаалһд орад, дерд һарад одцхав.

Мини күрң мөрн дәәвлдән угаһар «хойр оочан изләд, толһаһан угзрад, дор ормасн бухад һарв... Өмнән йовсн хойр мөрдиг үүд-түүд күрглго күцәд, давад һарв. Увшин хәәкрсн дун әрә соңсгдв. Күрң мөрн чикән хулилһәд, маштград сунсн болад йовна. Күчр хату амта мөрн бәәҗ. Җолаһан хойр һардад гедәһәд татад йовсн бийнь, зогсхш. Барун таша деерм дүүҗләтә пистул: нег бөөрәрм цокад, нег элкәрм цокад долдалад йовна. Барун һаран сулдхад, пистулан чиклдг чөлә күрң мөрн өгч йовхш. Тиигәд ядхдан дөрвн километр һалзурҗ гүүчкәд тата-тата йовтлм җиирәд зогсв. Ардан хәләхнь — Увш, Манҗ хойр зөвәр хол үлдҗ, намаг дуудлдад, ташмгарн заңһлдад йовцхана. Увша өөрдҗ ирәд элк хатад инәһәд йовна.

— Не, күрң мөрн ямараһинь медвчн? Пистулан эс гееснчнь сән болв. Бандит көөсн цагт күрң мөрн күцгдш угаһинь медвч? — гиҗ Увша шоглв.

— Гер талан болхла төрүц татлһ өгхмн биш. Делинь теврәд, деернь торсн хөөн болна. Һәәвһә һалзу, омгта гүүдг мөрн. Нидн җил баячуд нүүлһхдән мана ахлачд Адгин колхозас өглә.

Байн Бадмин Санҗин хурдн күрң мөрн, батрак йовсн Батан дәвүрт йовхв гиҗ санҗ йовсн болхий. Цагин эргц гиһәд иим акад юмн, гиҗ дун уга йовсн Манҗ маасхлзҗ келв.

Тиигәд Тавн Һашуһар орад ирхлә, һолын амнд, тулһлад бәрсн һурвн цаһан ишкә гермүд, телчксн цаһан шүкрмүд болҗ үзгдв. Барун ар бийднь һолд өөрхн хойр, һурвн хуучн ишкә гермүд, хойр шавр гермүд бәәнә. Һурвн цаһан герин өмнк герин һаза ирәд буувидн. Герт, залу улс уга.

Герин эзн бийдән зөв махта, дөч һарсн наста, чирәднь седклин зовлң, түрснә темдг әрә уга. Баһ цагтан зөвәр сәәхнә тоод йовсн бәәдлтә күүкд күн. Маниг ямр-кергәр ирҗ йовхинь тааһад медҗәх бәәдлтә. Тер бийнь темдг медүлҗәхш. Манас насарн ах Манҗас ю, бис сурад, ик санамр бәәх дүр үзүләд дүңглзәд бәәнә.

Тиигҗәтл мордҗ ирәд җил болад уга, бәәдлтә бичкн билчхр шар бер, герин эзн өндр һо нурһта, өрмтргсн цегән цаһан чирәтә экән дурасн, гиҗгтә күүкн хойр орҗ ирв. Күүкнә нүднь зөвәр көөмгәд хавдҗ. Маднла мендләд орн талан һарв. Аанан саак шогч Увша күүкнд шог келәд аадрулх авьяс һарһв, күүкн буру хандад улм атхр бәәдл һарв. Экнь күүкн талан хәләһәд гүүнәр саналдчкад Манҗта үгән суңһв. Бер цә чанв. Хотна хойр залу соньмсҗ йовх бәәдлтә, орҗ ирәд, мендләд сууцхав. Манҗ цә ууҗаһад келҗәнә:

— Тана мал, хөн хама йовдг болх? Ора болхас урд өөрдкхлә сән болх билә. Бидн малын то авх улсвидн.

Орҗ ирсн хойр залу нег-негн талан нүднәннь булңгар хәләлдәд, аацинь авад орксн бәәдл һарцхав.

— Эндр эрт ирхмн билә, оратҗ йовна, тадниг ирхинь өцклдүр медләвидн. Нам эн сө иҗлдсн бәәрндән ирәд хонтха гиҗ санлав. Эзән олад, төлән авад өссн адусд гемтә биш. Генәд-гесәд тедниг өскәд йовсн эзнь гемтә болҗана. Гемтә герин эзиг, ууһн көвүтәһинь урҗ өдр авад йовҗ одла, — гиһәд һалын көвәд суусн герин эзн гергн зүн һарарн шанаһан түшәд, барун һарарн һалын көвәд кевтсн чимкүр шүүрч авад һал шиләв. Орн деерән тагчг суусн күүкн шурд буру хандад һарад одв.

Барун бийд суусн хойр залуһин медәтәнь сахлан имрәд, хоолан ясад, Увша, ма хойр тал му нүдәр хәләв.

Цә кеҗ өгчәсн билчхр шар бер шаңһиннь ишән атхад менрәд одв.

Невчкн моһлцг цог көлврәд берин хорма деер унад уңһдад утан һарад одв.

— Бер хормачнь шатчана! — гиҗ хотна залусин негнь хәәкрв.

— Шатг, шатг, йорнь татад, шорнь дүүрчәх юмн, яахмн билә?!

— Хүмәд суухла яһдв! Кишгинь авад, мишгинь үүрүләд, сүүлднь һал өгәд көөҗәнә гидг эн! —гиҗ эзн гергн йодарсн үг келв.

— Гем уга, үмгәд нүүрсинь унһаһад, утхин ир күргчк,— гиҗ хойр залуһин медәтәнь әәтрүлҗ келв. Бер нам гүвс гисн уга. Үмгәд унтрачкад, дун уга сав-сархан хураһад, зүн багцин өмн зөвәр удан буру хандад зогсҗаһад, һарч одв.

— Та, Өтән эцк, буйн болтха, эн залуст мана мал хама йовхинь үзүләд нөкд болыт,— гиҗ герин эзн гергн медәтә залуд келв.

— Та тер мини мөр унад, эн хойр көвүтә йовад иртн, — гиҗ дун уга суусн Манҗ келв. Цуг герт бәәсәрн һаза һарцхавидн.

Барун ташадан булһар гертә ик пистул дүүҗлсн би, өндр күрң мөрнә дөрәд әрә күрәд мордхла, Манҗас бишңкнь цуһар нанур му нүдәр хәләлдсн болад, «юмна зад татч йовх күн эн!» — гиҗ сансн болцхав.

Үкрмүд, хөд цуһараһинь ниилүлчксн тууһад аашҗ.

Колхозин ахлач, дәкәд нег элчтәһән ирәд малмудын тооһинь авад, диглчкәд йовҗ одцхаҗ. Маңһдур маниг Цаһан усн тал тууһад авад иртн гив», — гиҗ ах хөөч зәңглв.

Тер кевтән малмудыг тууһад хотнд авч иртл, ора болад нарн суухдан өөрдҗ йовна.

Хөд, үкрмүд диг хотн дунд баглчкад, гер дотркиг бичх болвидн. Бийсләнь өгч тәвх хувц-хунрас бишңкинь цугтнь бичәд, одак ирсн улсар нөкд кеһәд көвүнәд орулҗ хурах улсвидн.

Баранд хуралһата бәәсн уутст: хар сармта цаһан мөңгн эмәлин сур-цуца, — худрһ, омрувч, мөңгтә хазар, ногт, мөңгн бүс, орац иштә маля һарв.

Эдниг тоолад бичҗәсн цагт герин эзн гергн, хая утар татад саналдад, хая буру хандад дун уга бәәнә. «Бидн күүнә юм хулхалҗ авад бәргдсн хулхачнр биш, аав, ээҗиннь зөөсн зөөрән һал цаһан өдрәр хәләһә бәәҗ эднд өгәд тәвчкәд, аман җимиһәд, альхан хоосар атхад үлдхин ормд, эднә неҗәдинь элкәрнь дөшүлнәв.

Эдн сәәхн мөр унхдан дурта баһчуд. Минь эн мөңгн орацта маля, өргн хар сармта цаһан мөңгн бүст авлгдх... Моматр нанд герч болх. Тер цагт эдн тав хадгиг ташадан дүүҗлчкәд, таңһчин баһчудын сәәхн-сәәхн мөрд унад гүүлгәд бәәдг тоомсрнь тасрх...» — гиҗ санҗана.

Герин эзн гергн нан тал хәләһәд, нүдән ирмәд, эмкәһән зууһад «һарий» гих бәәдлтә докья өгәд бәәнә. Манҗ Увш хойр талан хәләхнь, эдн юм аңхрҗах бәәдл уга. Нег бий таласнь нег бий талнь тоолад тәвәд бичлдәд шухилдәд сууцхана. Намаг көндрдг бәәдл эс һархла, эзн гергн:

— Көвүн би чамла невчкн кергтәв, һарад ирий! Тадн йовҗах гергн, йовулҗах көвүн хойр онцлдҗана гиҗ сонҗл бичә кетн гиҗ, — Манҗ Увша хойр тал нәр-наадар билдрлв.

Уга, уга йовтн, холд бичә одтн! Чи мана күн әәлтә биләч, әәл бичә һарһ,—гиҗ Увша, нам ю чигн ухалл уга, нанур нүдән ирмв.

«Ода энчнь яахар бәәдг болхв?» — гиҗ санад, дахад һарв. Гергн намаг дахулад герин ард һарв. Герин ард зөвәр тедүкн өндр нурһта, ик оврта күн зогсҗана, чирәнь барс-бүрс гиһәд сәәнәр үзгдхш.

Эзн гергн хорма дорасн хар сармта өргн мөңгн цаһан бүс һарһҗ авад пирашк, бүлү хойраснь бәрәд авдрмудинь нан тал кеһәд:

— Чи көвүн энүг бийдән ав. Энүнд долан төөлг ногт, цаһан мөңгн орацта, тәвлһ иштә маля бәәнә, — гиһәд четврт шилин ишкә гер нанур түлкв. — Эдн мана көвүнә эдлҗ йовсн юмсуд. Чи баахн күнч, чамд кергтә болх.

Ода эн шүрүтә тәк болсн гергн эн бүсәрн цокхар бәәнә гисн ухан нанд орад одв. Тер хоорнд тедүкн зогсҗасн ик хар күн мана күүндә соңсад, мана өөр күрч ирв. Өөрдх дутман одак күн шуург болад нан деер дарад унх бәәдл һарад йовна.

— Уга, нанд энтн төрүц керг уга! Көвүндтн кергтә болх, цааран дүрҗ автн. Герт орулҗ бичүлтн, бийтн ти­им күн бишв,— гиһәд хооран цухрув. Ик хар күн улм өөрдв.

— Чи көвүн, күн өгсиг ав. Күүнә седкл бичә һунда. Герт бәәсн хойр манахна улс. Теднд сонҗлта болх. Чи хәр күнч. «Асхрснас дола» гидг үлгүр бәәдмн. Бидн чамаг иим юм авла гиҗ ам аңһашговидн, — гиһәд хамр дор амн бәәнә гиһәд «хар усн деер өрм бәәлһмәр» хавшад бәәнә.

— Яахан би эврән меднәв. Ээҗ, аавиннь эс зөөсн зөөр эндр эн эрг, усн хойрин хоорнд хавчг болҗах улсин кишгт күртҗ элкән девтәхәр бәәхшв. Та кен гидг күмбт? Энд юн гетүл болҗахмт? Бийдм бичә өөрдтн! — гиһәд герт бәәсн улс соңстха гигәд зөвәр чаңһар келәд, барун һарарн пистулыннь герин товч тәәлн хооран цухрув.

Герин эзн гергн дун уга герүр орв.

— Бата! Юн болҗана, хөгәд унһачк! — гиҗ гер дотрас Увша шоглҗ хәәкрв.

— Би эднд нөкд болхар ирләв. Энд бәәдг күмб,— гиһәд ик хар цухрад, — эн йовулх улсдан хаалһднь гиҗ хө алҗ өгш угавт? Эзн гергн энүнә тускар танас сурхар дуудла, эмәһәд сурсн уга, — гиҗ гертк улст соңсхҗ чаңһар келв.

— Цаатн герт маниг толһалҗ ирсн күн бәәнә, терүнәс суртн, —гиһәд би хаҗугшан зааград залуг бийәсн түрүләд герт орулув.

Инәг-инәг гисн, гүүдглзсн киитн хар нүдтә. Кел аман бүлүдсн идр наста, ик хар залу. Манҗ Увша хойрла негл һарлцсн юмн кевтә һар атхҗ мендләд, эзән таньсн ноха болад җолвкад бәәнә.

— Энүг бас бичтн гиһәд эзн гергн одак нанд өгхәр седсн юмсудан һалын көвәд һарһад хайв.

Бичлһән төгсәд, акттан һаран тәвлдәд цуһараһинь тедүкн бәәсн көвүнә герт зөөҗ орулвидн. Өлг-эд зөөҗ йовад Манҗас сурв:

— Эн җолвлзсн хар залу юн күмб?

Энчнь гелңгәсн гедр хәрсн Моматр гидг күн. Айстан бурад бәәдг үгд дурта акад, җуульг күн болдмн — гив.

Манҗ маниг хотна захд цуглулҗ авад, «эн улс өрүндән авч йовх, хойр хө алад чантн»,— гив. «Бата тер герт орулсн юмсудан сәәнәр хәләҗә.

Увша эн залуста тер хот-хоолын тускар һардвр ке», — гичкәд Манҗ өөрән нег залута тедүкн бәәсн гермүдүр йовҗ одв.

Би, эзн гергнд ирәд,— «танд хаалһтн хө алад, болһад өгч тәвхәр бәәнәвидн. Берәд, күүкдән дуудад шамдтн, өр цәәтл бел кечкх кергтә»,— гивв.

— Сән, ханҗанав, ут наста бол. Эврән терүлә ноолдхмн бишч, тер цаадк залустан келхләчнь эд-бод кеһәд диглчкх.

Нег хойр күүкд улс ирх болла, бидн боорцг кеҗ авнавидн. Одак бер, күүкн хойриг эн үлдҗәх төрл-саддуднь цә уутн гиһәд авч одла. Удл уга ирх,— гив.

Увшта хоюрн терүнд бәәсн залус дуудҗ авад: «үкс! гиҗ хойр хө алтн. Өрүн күртл болһад, киитрәчкх кергтә. Эн улс авч йовхмн», — гиҗ цәәлһвидн.

— Эднд тооһинь авсн улст, толһа бәәсн хөөн болад бәәх — угов. Алн-бәрн йоста гидг хойр сән ирг алтн, аман тостаһад идҗ авг. Эднд дәкҗ иим юмн үзгдх, угаһинь кен медлә, — гиҗ Моматр төрт орлцад чирәһән үмгв.

— Не, залус өтрлтн, эс гиҗ одак мана толһач цухлдх,— гиһәд, Манҗдан тоомср өгч келчкәд, көвүнә герт хурасн өлг-эдән хәләхәр һарув. Увша залуста хө ээрлцәд үлдв.

Көвүнә ишкә гериг хааһад оньслн гихлә, оньс тәвдг төөлг чигн, төдг чигн уга. Зуг хойр хасвчнь тееглдг модн теегтә. Үүдн сулла әдл, әәмшгтә. Хөд, үкрмүдиг хотнд орулад кевтүлчксн цугинь манх, хәләх, харх кергтә.

Герт дүүргәд овалчксн юмсудас нег баглата некәс авад, герин һаза иргд тәвчкәд деернь суувв. Зөвәр харңһу, болв нүдн дасад ирхлә хая-хая теңгрәр торлзҗ йовх хавсн сарин герлд өөрин баран үзгднә.

— «Акад юмб?, эн эзн гергн ямаран ухатаһар долан төөлг ногт, маля, мөңгн бүс өгв? Тер гергнлә хамдан ик хар күн герин ард гетүл болад күләҗәҗ. Хамаһурнь тедн үгцсн болхв? «Чи хәр күнч, ав!» — гиҗ тер ик хар күн эврәннь юм өгчәхмн кевтә келв. Манҗ, Увша хойрт хойр нөкд эднд зааҗ өгсн болхий? Тиигхлә сән биш. «Самһа му нөкдәс хол йовх зөвтә» — гиҗ манахнд, келдг билә. Самһа гиҗ яһҗ келхв? Болв ик хар күн иткл уга, алькнь болв чигн иткҗ болш уга. Герин эзн гергн һалын көвәд сууһад келсн үг, «цань арһ уга болад, хордад келҗәх үг». Тер үгин ца там бәәнә. Терүнд түлкәд унһахдан төрүц хотс гихн уга. Акад юмб? иим үг соңса бәәҗ Манҗ яһад иигҗ санамрдҗахнь медгдхш. Тер ик хар күн, эзн гергн намаг герин ард дахулҗ одхд, мини бахлур базһад цааран һолур авад орв чигн, мини хойр нөкд медхн уга билә. «Саглх! Саглх! кергтә» — гисн ухан торд гиһәд орчкад, толһа, зүркн хойринм хоорнд туг-туг гиһәд, хуухинм үс ирвәтрүләд бәәв.

Күрң мөрән бийдән өөрдкх ухан орв. Эзн гергнә герин һаза улс-улс һал һарад бәәнә, һалын өөрәһүр нар-цар йовлдсн улсин сүүдр үзгднә.

Ә угаһар хотна захар йовад тедүкн чөдртә йовсн мөрн талан оч йовнав. Һолын амнд овалһата бәәсн арһсна өөр генткн нег күн шовлзад үзгдв. «Ода эн мини мөр хулхалхар бәәх күн болна билтәл», — гиҗ санад пистулян суһлҗ авад, балцаһад, арһс ташрлад, дөрв көлдәд хәләһәд бәәхнь хойр толһата нег күн болҗ медгднә. Тиигә бәәтл шивр-шивр гиһәд, күүндсн болад одв. Арһул мөлкәд өөрдүв. Мини мөрн, мини бара авчкад, хамрарн бүшкүрдәд хуурһслв, эн күн төртән авчахш. Өөрдәд ирүв. Теврлдәд гилтә зогсҗах хойр күн.

— Хавраһа чини ах зөв гисн деер хүрмән кечкхмн гихлә, чи эврән изң-татңг гиһә бәәҗ дала цаг өңгрүлвч. Ода чамаг колхозин адуч күүнә гергн гиһәд, күн көндәхн уга билүс. Тәвсн хүвин заячар, таалвр бичкн чигн бәәх билә. Би чамд ямаран дуртаг чи меднәхнч, — көвүн күүнә эңкрлҗ келсн үг соңсгдв... Тагчг болҗаһад күүкн күүнә экәргән авад шугшад уульсн ә һарчкад, — чамаг, чамаг дуртаг би меднәв. Хавраһа чамаг келхд би эк, эцк хойртан келхләм уурлад алн гилә. Эртинә эн йовулх зәңг дораһур соңсад келләв:

— Би тадниг дахҗ йовш угав.

— Бадм-Һәрәд одад үлднәв.

— Эк, эцк хойрм:—«Чамаг Бадм-Һәрәд одхла күзүһичнь бооҗ алад, нутгтан булчкад йовнавидн» — гиҗ андрлдҗ уурлцхав. Ода би яахв, намаг яһ гинәч? Дуту хүвтә күн бәәҗв! — гиҗ күүкн дәкн экәргән авад уульв.

— Ода яахв, одсн һазрасчнь күрәд авхв. Зуг күрн хама йовхан бичг бичәд зәңгл, үгән өг.

— Хол гиҗ бичә сан

Хойр мөрн күргх,

Хоома гиҗ бичә сан,

Хойр седкл харһх!..

— гиһәд көвүн күүкиг күзүдв.

— Ода чи намаг хәәҗ ирдмн бишч. Туугдсн му нертә күүк некҗ авч гиһәд, чамаг колхозасчнь көөх, комсомоласчнь көөх,— гиһәд күүкн арһул шугшв. Эндр мана үзсн эзн күүкн эн мөн болв.

Арһул хооран цухрад күрң мөрән авч ирәд, тергн деер бәәсн эмәлән тохад, олң-татуринь чаңһаһад, җолаһинь өмн бүүргәснь сөөһәд, кемр на, ца гихлә, татхла, тәәлрҗ оддгар цулвринь тергнә төгәһәс һоһдчкв.

Эс медсн болад эзн гергнә герин һаза ирүв. Дөрвн, тавн залус хойр зуух малтад, хойр ик хәәснд дүүргәд мах чанҗана. Гер дотр далһа хәәснд хойр күүкд күн боорцг кеҗәнә. Манҗ ирәд уга. Увша бас үзгдхш. Үкс гиҗ үүдн тал һарчкад:

— Одак мини нөкд көвүн яһла? — гиҗ сурв. Ик шар тулмд бүч хадҗасн герин эзн гергн:

— Одак баһчуд гиичлҗәх нәәрт йовҗ эс одву? Чи бас одхнчнь, — гиҗ «әрлҗ йовг гих ухатаһар» — келв.

«Тер хойриг толһаһинь эргүлҗәнә гидг тер, ик хар күн бас уга. Ода һанцарн эдн дунд үлднә гидг эн болхий?» — гиҗ зүркнәсн үүд алхн, сурув. Зүркм: болһа, болһа гиҗ туг-туг-туг хәрү өгв. Герин сүүдр дахҗ һарад, хәрү көвүнә герт хурасн өлг-эдән хәләчкәд, мөрн талан өөрдәд, хөөнә захд нег баг шарлҗн заагт элк түргүр кевтнәв. Тер хойран хәәһәд йовҗ одхла, эн юмсудиг тончкхла яахв, гих ухан орна.

Ә, чимән уга, хөд хая-хая үргләд кард-кард гилдәд кевлһән кевснь соңсгдна. Тиигҗәтл кевтсн хөөдин цаад бийднь генткн хойр күн шовлзад йовҗ йовснь үзгдв. Хәләһә бәәтл, негнь нег үкр көтлҗ, негнь арднь һарад тууҗ йовна. Сәәнәр оньһҗ авчкад, пистулан һартан авад өөрдҗ ирәд:

— Кембт? Яһҗ йовнат? Зогстн! — гиҗәнәв.

— Көвүн айд, бидн.

Зогсв. Аанан саак ик хар залу. Ик гестә, ут сүүлтә, өргн ташата, тоһш өвртә хо-сарлң үкр өврәснь оосрлад көтлҗ. Нәрхн эццн хар залу ардаснь ә угаһар сүүлинь мошкҗ йовна.

— Көвүн, чивчи! Асхнас нааран үзгдл уга яһлач? Бидн чамаг хәәһәвидн. Тендәс одад хот-хол эдлдг бишв,— гиҗ Моматр һульдрв.

— Хот-хоолын тускар сурҗахшв. Эн үкрән яһҗ йов­нат?— гиҗ сурҗанав! Ода таниг кен гидг күн гихв? Ичртән ишкә хаасн улс бәәҗт. Өрүндән әмтнә чирә яһҗ хәләх улсвт. Эн малмудын тооһинь авад, тууҗ ирсиг эврән меднәт. Эднтн ода шаңһа мал. Шаңһа мал хулхалсн улс яһдгинь эврән меднәт. Эн сө милиц ирҗ хонхмн билә. Мини ормд милиц бәәсн болхла яах биләт?

— Уга, дү көвүн, му юм бичә ухал. Минь эн күн эн йовулҗах үкрмүдәс нег сән үстә үкр кишг гиҗ сольҗ авхар эзн гергнлә күүндлә, тегәд би нөкд болҗ йовнав.

Энтн олн күүкдтә, бас колхозд бәәдг күн, — гиҗ ик хар билдрлв.

— Негдвәрт эн малмудтн эндр өдрәс авн эн эзн гергнә малмуд биш. Шаңһа олна малмуд. Эзн гергнтн «кишгән заях» болхла ухалхмн билә.

Хойрдварт —Та Моматр мел әмтнд «нөкд», амдач болсар сахняд йовнат. Негл таниг угаһар орчлң деерк оһтрһу цумрҗ одх бәәдлтә! «Намсрин күрд», «Һазр хавхнтын гесн деерк гиҗ шаҗнтн номлдг эс билү? Түүшлҗ эн Тавн Һашун тана нурһн деер бәәх бәәдлтә. Келн бәәнә гиһәд, кевшә йовҗ кевкүрт шүүгдәд оддмн болвзат,— гиҗ хортхавв.

Уй, чи көвүн, терүг хамаһас меднәч? — гиһәд ормаһад одв.

— Не, Моматр, эн үкрән бәрәд энүнд бәәҗәтхә. Та үкс гиһәд, одак мана толһач Манҗ гидг кү олад авч иртн. Бидн энүнд селвлцәд эн үкритн танд, тана үкрәс сольнавидн, — гивв.

Үг гидг эн, үкс ги — гиҗ Моматр залуг шамдулв. Одак күн йовҗ одсна ард Моматр мел нанур өөрдхәр седәд, нанас оһтрун, нарна, сарин оддын тускар сурад, өөдән хурһарн зааһад: хәләлч, тернь һурвн мал, Алтн һасн, Чөдр, одн,— эдн нааран яһад эс унҗ ирдв? Юунд торад бәәдв?— гиһәд намаг өөдән хәләлһхәр седәв бәәв.

Бәәҗәһәд, бәәҗәһәд: «Ай эн үкриг тәвҗ әрлһий» — гинә.

«Бәрҗәтн, удл уга ирх», — гичкәд би деегшән хәләҗ өглго, дола хадгиннь дорак чавгтнь хумха хурһан орулчкад икәр өөрдл уга цервәд бәәнәв.

Удл уга одак залу, Манҗ, Увш хойриг дахулсн әкрмдсн күрәд ирв.

— Не, юн болв? — гиҗ ирн сурад, Моматрин чирә хәләв.

Хәлә, мана күн хулхач бәрәд авчкҗ, яһад эс хавч?

Асхн би чамаг күн өөрдхлә хөгәд унһачк гилүс,— гиһәд Увша хустг шатаһад ик хар күүнә чирә хәләчкәд,— а, а, Моматр, хол йовх үкрт «Хар кел» утлҗант! ? — гичкәд һочкнад инәв.

Чини юн элкнчнь девтәд, дөгәд йовнач энүнд! Эн оньс уга хәәдүл герт овалчксн өлг-эдиг, ээрчксн малмудын ялынь кен даахмб? Тадн нәр хәәҗ ирлт, аль керг кехәр ирлт? Эднитн әмтн хулха, була хойрар чиләҗәнә.

Эднитн, эврә улс — э, у гиҗәһәд, элкн деертн өөк шархар бәәнә. Би асхнас нааран амрад угав. Тиим болдм болхла, би ода шуд мордад райкомд оч келнәв, — гиһәд пистулан булһар гертнь дүрәд товчлув.

— Залус, түрд гитн, «Му» нөкд хоорндан» гиһәд, юн олн тавн үг бәәх билә. Би үкр хулхалсн угав. Эн күн үкр сольҗ авнав гихләнь нөкд болҗ йовлав, — гиһәд Моматр дууһан дор авч эклв.

— Не, болҗ, болҗ, та Моматр — Үс уга хөн холвард орна — гиһәд, дегд дөглдҗәнәт. Эн күн кедү бүлтә, ямаран үкртәһинь таниг угаһар меднәв. Эн үкрән тәвчкәд, хәрәд унттн. Өр цәәхлә эвинь олый. Чи, Увша Батад нөкд болад хәләлц, — гиҗ келчкәд, Манҗ адһм уга эзн гергнә гер темцв.

Моматр тоһш өвртә хо-сарлңгин өвринь дееснәс мөлтләд оркв. Үкр өврән саҗад, сүүлән шарвадад, үүнләд зел тал һарв.

Моматр Манҗин ардас кесг үг келәд дахлдад йовҗ одв.

Увша бидн хойр хотна захд бәәсн тергн деер үлдвидн. Би Увшад асхнас авн үзсн, соңссан болн, арһсна өөр эзн күүкн нег көвүнлә шимлдҗәсиг келҗ өгв. Увша тенд юн болҗахинь болн тер улст Манҗ эн улс яһад йовулҗахин тускар келҗ цәәлһҗ өгсиг келчкәд:

— Одак чини келснчнь, эн ик хар хоҗһр өлгчнә әәл — гиһәд, утар татад эвшәв.

— Не, Увша, чи тер гер тал одад хәләҗә, би эндәһүр эргнәв. Эс гиҗ эднчнь өр цәәтл эн малмудын арһта хамгинь хулхалад чиләх бәәдлтә.

Увшаһан йовулчакд, мөрн талан одад: мөрнәнь сөөлһәһинь тәвәд, олң-татуринь сулдхчкад, хаҗуһас хәләхлә сәәнәр үзгдх гиҗ санад, хойр герәс зөвәр заагта одад, тергн деерәс Увшан эмәлин тохм оч авад делгәд кевтүв.

Мах, боорцг болһад багшлдҗасн улсин әнь уурад, зуухд шатчасн һал үзгддгән уурад, сөөни өрәл болҗ йовх бәәдлтә. Сар сууҗ йовна. Эрг-үрг гиһәд очв. Генткн юмн сар-сар гиһәд, ә һарсн болад одв. Өндәһәд хәләхнь: өмнк көвүнә талас нег күн торс-торс гиһәд, ардк гермүд хәләһәд йовҗ йовна. Ода эн һәәд одмр — Увшан бахнь ханад угаҗ, хәрү одак нәәрт оч йовна билтәл гиһәд хәләһә бәәтл йовҗ йовсн күүнә эм деернь модна бәәдлтә юмн шовлзад йовна. Дәкәд барун тоха дорнь бууһин хундгин бәәдлтә юмн һурвлҗлад үзгдв. «Нә, энчнь буута күн»,— гиҗ санад зүркм пард гиһәд одв.

Кевтн-кевтҗ пистулан суһлҗ авад лавтнь өөрдкчкәд:

— Кембч? Зогс! — болад босув, йовҗ йовсн күүнә көлнь улм шулудсн болад одв. — Зогс, хачкнав!

— Бив, бичә хатн! — гисн күүкд күүнә дун һарв. Һазрт нег юмн «сард» унчкад, диң-ң гиһәд ә һарв. Бууһин ә йирин биш, гиигн юмн болдг бәәдлтә, өөрдҗ йовнав.

— Ээҗ, аав минь, бив-е! — гиһәд хойр һаран амндан бәрв. Күүкд күүһинь медчкәд:

— Энтн юмб? Хамаһас йовҗ йовнат? — гиһәд өөрдвв. һуч күрч йовх наста бер далҗңнад чичрәд бәәнә.

— Не, бичә әәтн, хулха кехдән эс әәсн күн, бәргдсндән әәдви? Юмб? энтн?

— Маңһдур йовҗах мана зе күүкнә домбр, эннь хойр хурсх, нег сагсг, автн энүг, — гичкәд бийнь өкәһәд авхдан әәһәд, яахан медҗәхш.

— Не тиигхлә домбран цоктн, би биилҗ өгнәв, — гиһәд домбринь шүүрәд авв. — Хойр чивһцнь бүтн, көгнь сулдад бәәҗ,— гиһәд хөкрлхләм:

— Та, кембт? — гиҗ нанас арһул сурв.

— Би милицв. Та энүгән ю кехәр аввт?

— Йовулҗах зе күүкнәннь домбр «кишг» гиҗ, хәләҗ йовхар, сурҗ авлав, — гив.

— Тер герәс аввт?

— Э. Тер герәс!

— Күн бәәнү?

— Күн уга.

— Домбртн хама бәәҗ?

— Дерин шуһуд өлгәтә бәәлә!

— Эн хурсх, сагсган хамаһас аввт?

— Хурсх, сагсгуд герин һаза баглата бәәҗ. Күн эс керглсн юмн — гиһәд, кишгтә, байн улсин эдлҗ йовсн юмнас көвүндән махла уйҗ өгслч гиһәд авлав. Та, энүгән цугтнь автн, гиһәд йовх — бәәдл һарв. (Сөөнәһә мини деернь суусн хурсхс бәәҗ).

— Уга, энтн тана юмсуд, та автн. Хамдан йовый! — гиһәд хойр хурсх нег сагсг, домбртаһинь авад һартнь бәрүләд өгүв.

— Хамаран йовхмб? — гиҗ бийән гемшәсн бәәдлтәһәр сурв.

— Тер эзн гергнә тал. Тенд мини ахлач бәәнә, таниг теднд авч оч өгнәв, — гивв.

— Ю, ээҗ, аав! Ичкевт, та эврән авад йовтн. Би хәрнәв, теднәнтн күүкнь манад бәәнә, — гиһәд нанур хәләһәд, зүн һариннь эркәһән зуув.

Эн хоорнд минь энүг эн берд Увша өгсн болх —гих ухан орад одв.

— Не, йовый! Домбритн би авад йовнав, — гиһәд һартнь саалтг болҗ йовсн домбринь авв.

— Хамаран йовхмб? — гиҗ арһул сурв.

— Тер, тана домбр, хурсх авсн герт одхмн. Эзн гергн, мини ахлач хойр тал одхдан эмәҗ эс бәәнт?— Бер тагчг зогсҗаһад,— тиигән оч болшго, ичкевт,— гиҗ үгән шүдн заагурн муудан орҗ соңсхҗ келв.

— Би бас тиигҗ санҗанав. Тана нернтн кемб? —гиҗ дахулн сурув.

— Җигә — гиһәд нанур нүднәннь булңгар хәләв. Хойр хар нүднднь келкәтә сувсн болсн шүдд цәс гив...

Сууҗ йовх хавсн сарин дүр үзгдсн болад, хойр урл заагрлһнла.

— Тиигән одхла иим сәәхн нертә баахн берд маңһдурас авн «хулхач» гисн му нер өгч ик-баһ уга, икр-өрәсн уга келҗ инәлдх. Залу күн болхнь шуд эн ормаснь ора деегүрнь хаһад, көөһәд авч одх биләв. Асхн тана Моматритн үкр хулхалҗ авч йовсинь бәрҗ авад, авч одад, ахлачнртан өгчкләв. Тиигән тер гер тал йовхмн... — гиһәд намаг көндрәд һархла, бер дун уга дахв. «Эн андн милицлә» эвдрлдҗ юмн болдг өңг уга. Эвәр, э, у гиһәд, наадад болв чигн тиигән оч әмтнд үзгдл уга мөлтрхлә болх. Одак нанд домбр, хурсх... өгсн көвүн һарад әрлсн болхнь сән биләл», — гичкәд ичр болх», — гиҗ бер ухалҗ йовна.

«Чамаг Увша бәрҗ авсув. Нанар наад бәрәд инәһәд, йовдгичнь уурулҗ болх! Намаг үлдәчкәд, нәр хәәһәд гүүдгичнь бас уурх. Ода эн герт бәәхнь болх билә», — гиҗ би дотран ухалҗ йовнав.

Герин һаза күрәд ирвидн, ә һархш. Тотх деегүр һаран орулад үүднә теегинь авчкад: намаг түрүләд орхла, эн берм гүүһәд йовҗ одхла яахв, яһад болв чигн энүг түрүләд орулслчн» — гиҗ ухалад, герин үүдиг арһул тәәлчкәд —ор! — гиһәд чикнднь арһул келүв. Бер ә уга көшәд зогсҗаһад толһаһан зәәләд хооран цухрв... «Ода яһса» — гиҗәһәд хавтхасн хустг һарһҗ авад, һартнь бәрүләд:

— Мә, барун иргд бичкн ширә деер шам бәәнә, һал орул — гиҗ чикнднь шимлдҗ келүв.

Бер дун уга, чичрҗәһәд, арһул үүд алхад орв. Би дахлдн орад, ардан үүдән арһул хаачкад, бериг һараснь көтләд, барун иргд бәәсн ширәд күргүв. Бер хустг хусад, шамд герл орулв, гер дотрк эңдән цәәһәд одв.

Мини сәәхн нөкд Увша, көвүнә ясата орн деер үксн юмн кевтә ялдаһад унтҗ. «Одакчнь тер бәәнә»,— гиһәд Увша тал заахлам, бер хойр һарарн чирәһән халхлад буру хандв...

— Эй, сән залу, бос! — гиһәд көләрн түлкәд оркхлам, Увша өсрәд серв. Машинә шамын герлд зөрлцсн туула кевтә ю чигн оньһҗах бәәдл уга. Хүүхлзәд, нүдән нухад, суняһад энд-тендән хәләв.

— Һәәвһә гидг манач бәәҗч! Чамаг унттха гиҗ нааран илгәлү? Эн чини манҗасн өлг-эдинчнь өрәлнь уга. Хулхалад авч оч. Нә ода босҗ Улускомд оч тооцаһан өг! — гиһәд нег нүднәннь булңгар бер тал хәләһәд, дууһан улм чаңһавв.

«Эднә толһачнь эн бәәҗ билтәл. Би ода йоста күүнәннь һарт орҗв. Яһад тер долдң көвүнә авт орсм энв» — гиҗ бер түңшҗәх бәәдлтә, буру хандад, герин термлә наалдад хавтаһад бәәнә.

— Әрлһә, тиим юмн бәәх билә. Эднчнь цуг мана эврә улслм — гиһәд босх бәәдл һарһад, киисн дорак хойр товчан товчлад, тәәлчксн нәрхн бүсән бүслв.

— Увша чамур күн ирсн угай? — гиһәд бериг бийәрн халхлув.

— Кен ирх билә. Болх ода! Чи тиигтлән зарһин мөшкәч бишч. Аль күрң мөр унад, күүнә пистул зүүһәд ирсндән көөрчәнч? — гиһәд күрңтәд, сөрсәһәд босв.

— А, чи конфисковать, кеҗ авсн күүнә зөөрәр өңг таньсндан көөрчәнч, — гиһәд доран эргәд, берин хойр ээмәс арһул авад, Увша тал чирәһинь хәләлһәд — Эн бас «эврә күний?!» — гиҗ хәәкрүв.

Уурлад босҗ йовсн Увша, оошкрад, инәх бәәдл һарад, түтнәд.., — Җигә, ода күртл бәәһәвч? — гиҗ өврсн бәәдлтәһәр сурчкад, нанур хәләһәд «гемим тәв» — гисн бәәдлтәһәр маасхлзв. Бер хавтхлзад Увшан чирә чик хәләҗ чадхш...

— Хәлә, хәлә! Минь ода күн ирсн уга гиҗәлчи! Бәргдвч ода! «Мууһас бичә сур, эврән келҗ өгх» — гидг мел чик, эврән келҗ өгвч. Җигә чамас үгдән бат бәәҗ, чамла харһсан келҗ өгсн уга.

Бер һариннь хурһар чирәһән халхлад һазр хәләв.

— Не, чи үнән кел. Тер мана авч ирсн хурсхс Җигәд чи өглч? — Мини үг күцц чиләлһл уга.

— Гертәсн авч ирвч? Җигә, чамаг күн үзви? — гиҗ Увша чочсн сурв.

— Не, нанд цуг медгдҗәнә. Җигә әәһәд үкҗәнә. Энүгичнь тенд хәәҗәдг болх, йовулый,— гиһәд, берд домбринь авад өгүв. Бер нанур хәләһәд ярлзад медүлл уга инәв.

— Бата, энүгинь бас өгчкий. Эднчнь нам бичгдсн уга кевтә билә — гиһәд Увша намаг эвлсн бәәдлтәһәр баглата хурсхс тал хәләв.

Кемр дутхлань би маңһдур олҗ өгнәв, — гив.

— Уга, уга нанд юмн керг уга, әрлһтн энүгән, — гиһәд бер һаран саҗв.

— Не, бер домбр ямаран үнтәһинь медвчи? Энүнәс хооран күүнә үг бичә итк! Эднчнь иткл уга улс. Үзҗәнч, эн сәәхн залуг «Ус һатлсн хөөн, оңһц керг уга» гиһәд унтҗ. Эн күн чамаг күмн кевтәһәр үдшүлсн болхла, иим юмн болшго билә. Би чамаг медсн угав. Бидн шаңһа мал, гер манҗах улсвидн, бәрҗ зогсал уга бәәҗ болшго болв. Энүнәс хооран иим юмнас көндә йовтн. Эн отхта хар хурсхар Увшан өгсн белг гиһәд зах кеҗ автн гиһәд, нег хурсх өгүв.

— Уга, долан уулд бәг, юн үүлтә домбр харһв нанд, — гиһәд келсн сүл үгнь әрә соңсгдв. Бер адһад һарад одв. Увша бас дахн адһҗ берин ардас һарв.

— Не, не күүнд бичә кел,— гисн үг һазаһас соңсгдв.

Увша гүүҗ орҗ ирәд:

— Бата чи басл мектәч. Одак нааран ирсинь яһҗ медвч? Би һарһнав гиҗ келә биләв. Унтад хуурчв... Буйн болтха, күүнд бичә кел. Мана номһн хард бичә соңсх. Номһн күн ношун болдмн, энчнь намаг хург болһнд келәд алх. Домбр өгхәр дахулҗ ирсн күн домбринь өгәд дарунь йовулад оркх,— гивв.

— Чи эврән меднәч, һанцарн көндә герт суухнь уудьврта болна, — гиһәд инәв.

— «Уурий, уурий гиһә бәәҗ өр цәәлһвидн» — гиһич. Би асхнас нааран нүдән аняд угав. Тер Моматр гидг күүнтн бийм дахн гиҗ болв. Хама одв чигн хаҗудм сүүдр болад йовна, акад күмб! Асхна герин эзн гергн намаг дуудҗ авхд, Моматр герин ард гетәд зогсҗаҗ. Хот эргәд, малмуд хәләһәд ирслч гиһәд йовҗ йовхлам, эн герин һаза харһв. Дәкәд таниг тиигән йовҗ одсна ард үкр көтләд авч йовад бәргдв.

Терүнәсчнь нам йосндан әәҗәнәв, — гивв.

— О, терчнь гелң йовад, гелңгәсн гедр хәрәд, түүрмд сууһад һарч ирсн нертә күн. Терүг бичә итк. Терчнь эн эзн гергнлә негн. Манҗ, ма хойр тал өөрдхш, мадн терүнәнчнь әәлинь меднәвидн. Дәкәд бийдән өөрдхләнь хөгәд унтулчк, — гиҗ Увша инәв.

— Хәрнь, дегд зелвкәд бәәнәл. Не, чи ода энүнд бәәһәд хәләҗә, би тер мөрнәннь өөрк тергн деер одад дуг гиһәд авнав.— Би ирәд мөрнәннь эмәлинь авад, чөдрләд тәвчкәд, тергнә ярндг деер тохман делгәд, көвцгәрн дер кеһәд, пистулан дер доран дүрчкәд гедргән кевтләв, дуг гиһәд унтад очв.

Генткн тергнә хагсу ярндг ширҗңнәд одв. Өсрәд серн гихнь, ик хар күн дүүләд деерм өкәһәд унн гиҗ йовна.

— Кемб?!— гин тергнә цаад хаҗуһар шувтрҗ бун көвцг дор бәәсн пистулан шүүрч авн тергн һатцас— бийдм бичә өөрд, хачкнав!— гиҗәнәв.

— Уй, көвүн, яһсн чочмг күмбчи? Би чамла күүндхәр йовлав,— гиһәд Моматр хойр һарарн тергнә ярндгин ирмәг түшәд зогсв.

— Күүндхән күүндчкләвидн, та ма хойрт күүнддг үг уга. Не, дәкәд нег келәд эс йовхлатн, хаһад әмт дууднав,— гиһәд пистулан зөвлүв.

— Әрлһ, әрлһ, яһҗаснчнь энв,— гиһәд хооран цухрв,— Тиигән тер Манҗ тал йовтн,— гиһәд арднь дахув.

— Ода тиигән одад, кү серүләд яһий, би йовнав, чи цааран йовад унт,— гиҗ йовн-йовҗ келҗ йовна. Хәрү өгхин орчд зөрц «эй Увша наар!» — гиҗ хәәкрүв.

Манҗ эзн гергнә герин өмн зөвәр тедүкн цаһан ширдг делгәд сарсаһад унтҗ.

— Манҗ бостн! Дәкәд одакитн авч ирүв. Энтн күүнд амр өгчәхш. Зөрц энүгән нанур илгәһәд бәәнт яһнт? Ода таниг энүгән хөрҗ эс авхлатн, минь энүнд тана өөр энүнәнтн шилвинь хаһад таслчкад Укомд оч герчлнәв, тер мөрм тохата бәәнә, нанд бас әмн кергтә!— гиһәд йосндан уурлҗ келәд дәкн пистулан зөрүлв.

— Уй, болх энүгән,— гиһәд Моматр Манҗин өөр өвдгләд суув.

Манҗ дун уга, босад нохашлҗ сууһад, дер доран бәәсн попиросан һарһҗ авад шалвриннь хавтхас хустг хәәҗ авад тәмкдән һал өгчкәд:

— Моматр, юңгад иигәд әмтнд амрл өгл уга бәәнәт? Өр цәәтл өөрән мини өөр кевттн. Күүндх үг бәәхлә нанла күүндтн. Эн баһчудла ю күүндхәр өлгч дахсн гендн ноха кевтә сөөни дуусн дахад, гүүһәд йовнат! Маңһдур үдлә тиигән Яшкуль тал күрәд иртн. Нанур, би Улускомд бәәхв. Үд күртл күләһәд, эс ирхләтн милиц илгәһәд авхулнав. Тер цагт танд ичр болх, медвт? — гиҗ оочарн ута һарһн бәәҗ Моматрас төвшүн кевәр сурв.

— Соңсҗанав! — гиҗ Моматрин келсн үг нанд әрә соңсгдв.

— Хәрнь тер. Бата маңһдур нанд сана орулчк,— гиҗ нанд келҗ батлв.

— Юн милиц илгәһәд наадад бәәх билә. Өрүндән Увша, бидн хойр авад йовнавидн. Яшкуль күртл яңшулад авад одхла яһҗ кү дахҗ гетүл кедгән уурх. Минь ода энтн намаг дархар седв. Иим йовдл би өңгәр өңгрүлш угав. Нанас талдан күн болхла энүгитн хаһад унһачкх билә,— гиһәд пистулан хәрү гертнь дүрүв.

— Наадна үг төрт харш болна гидг юмн болн гиҗәх кевтә. Би энүг му биш келнә билгтә көвүн гиһәд, асхнас нааран күүндхәр седәд дахлдад йоватав,— гиҗ Моматр Манҗд һундл өргәд, Манҗин өөр зәмләд суув.

— Не, болҗ маңһдур күүндхмн. Та Моматр айстан иигәд зелвлә йовҗ зеткрлә харһад одвзат. Не, Бата, манд өрүндән керг дала. Удл уга өр цән гиҗ йовна. Увшата хоюрн мөрдән өөрдхтн,— гиһәд Манҗ босад мөрән үзхәр овалһта арһс эргв. Моматр чикчксн тулмта һуйрин бәәдл һарад көндрл уга сууһад үлдв.

Би терүнәсн Увша тал одад мөрдән авч ирвидн. Өр дорд биясн тунтрад, өрин торлң җирҗңнәд, альхна эрән үзгддг болад, дүңгәһәд ирв.

Удл уга үкрмүд көндрлдәд, хөд бослдад бийән шилгәлдәд, хашад бәәсн туһлмуд мөөрлдәд орчлң әмдрсн болад одцхав. Түрүн көндрәд һарсн үкрмүдиг үкрч залу Цаһан ус хәләлһәд залв, Урднь эдү кемлә босҗ эднә үкр саадг шулун-дулун ишкдлтә хо-цаһан бер туһлмуд бәәсн хашан үүд секчкәд, үүд боосн ахрхн хар деесән хүрүләд тедүкн бәәсн фермүр йовҗ одв.

Туһлмуд үүдәр әрә багтлдад, үзг-үзгтән экән хәләлдәд, мөөрлдәд тарвалдад гүүлдв. Зөвәр заагрҗ йовсн үкрмүдин туһлтань хәрү хәләлдәд олн зүсн дууһар мөөрлдәд ниргәд одцхав. Үкрмүдин аю дахад хөд мәәлдәд шуг-шуг гиһәд, ташу бүркәд, тарваһад шилҗрәд одв.

Хотн ә чимән уга болад, хоосрад: бүркәд хайчксн бочк мет көндәрв.

Асхн Манҗин келсәр өцклдүрк ирсн хойр залусин медәтәнь «Өтән эцк» далһа өвртә хойр һалзн цармуд татсн терг эзн гергнә һаза авч ирәд зогсав.

Хотн-хошан төрл-садна улс архалдад күрәд ирцхәв. «Эзн гергн цә орҗ уутн!» гиҗ дуудв. Орад цә уусн боллдад, йовх улсин хувц-хунр тергнд ачв. Эзн күүкн уга. Тергнәс зөвәр заагта зогсҗасн һурвн-дөрвн күүкн ә угаһар уульдад, әмтнәс буру хандад бичкн-бичкн цаһан альчурмударн нүдән арчлдад бәәцхәнә.

— Одак мана күүкн яһла?—гиҗ эзн гергн сана авсн кевтә бийнь доһлң нульмста, залуһиннь хар сагсг девл сүүвдсн, гертәс һарч ирв. Күн ду һарсн уга. Авч йовсн девлән тергн деер эвкәд хайчкад:

— Мана күүкн яһла гинәв?— гиһәд тедүкн зогсҗасн күүкдүр одв. Күүкд толһасан негдүлчкәд ә угаһар шугшлдв,— Яһла?! Келтн кишва шивгчүд! — гиһәд нег күүкнә ээмәснь авад татв.

— Юуһинь тер күүкдәс сурнач? Нанас сур. Күүкнчнь сөөнәһә күргән дахад йовҗ одла. Җирлһнә дольганд туугдад йовҗ йовх таниг даххмн биш, җирһлән тер бас хәәхгов, севгр күүкн,— гиҗ ацана сүл ааһ, шаңһ болсн үүрмг юм авч йовсн альчуран гиҗг деерән боосн өндр нәрхн, ик нүдтә гергн келв.

— Ой, ю келҗәснчнь энв!— гиһәд эзн гергн терг элкдәд мекшәд уульв...

— Ода юуһинь уульнач. Ниднәһә күргнь ирсн деер мордулчктн гиҗ кедү дәкҗ келләвидн. Уга, өгш угавидн. Тер көвүнд одхлань алнавидн, һулмттан булнавидн гиҗ күүкән әәлһдг биләт. Әвртә нертә, малта байн улст өгхәр хадһлад йовдг билт. Ямаран земго көвүн тер күргнь: цөн үгтә, күнд толһата, әлә-елдң биш. Өдрин дуусн адуна өөр нарн-салькнд шатад йовчкад, асхнднь танд ирәд, чини күүкнә чирә үзснь хәәрн болад, өр цәәтл бәәдг билүс, — гиҗ өндр хар гергн өөрнь ирҗ зогсад, Увшаһур нүдән ирмәд оркв.

Эзн гергн өндәһәд күүкд хәләһәд нүдән арчҗаһад:

— «Хахсн деер, мах булана гидг эн...» Юмна әәл минь эн шулмд бәәнә, сөөни дуусн нәр гиһәд, зел-зел гиһәд, гүүҗәлә, кишва җуук, күүким олҗ ас, — гиһәд тергнә дерндг деер бәәсн, өвгнә цар туудг шилвүр шүүрч авад, Увшаг ораһад авв.

— Эй, яһҗаснтн энв! Би тана күүкнә хүрмд ирсн биш,— гиһәд Увша шилвүринь шүүрч авад өвгн тал хайчкв. Тертн нам нанд биш, тер бәәсн үр күүкдтән үг келсн уга. Хәрнь бидн терүнтн седклинь аадрулад баһчударн хурад нәәрлҗәләвидн. Адуч көвүн билә. Генткн һаза мөрдин ә һарв. Маниг гертәс һартл күүкнтн күргтәһән хоюрн мөрдин гүүхәр харңһуд хараһан өглго одв.

Сөөнәһә тер хойртн, тер герин ард овалһата бәәсн арһсна өөр күүндҗәсинь, эн Бата бас үзсмн билә. Бата тиимий?— гиҗ Увша нанур хәләв.

— Ухата эк күүкнәннь хүв-йөрәлин тускар ухала бәәдг эс болхий. Күүкн күн күүнә гиһәд, хама йовб чигн мордх, тенд тиим седкләннь харһсн күн олдх угаһинь яһҗ медхв. Күүкн күн төркнәсн хол болхла тоомсрта гидг эс билү? Та һазртан күрчкәд: «күүкндән однав» гиһәд сурад һарч ирәд, күүкән үзәд, һазр-усан хәләһәд һархла ямаран. Күүкнтн ухата күүкн бәәҗ, чик эсв эсвлҗ йовна! Кезәнәһә хол һазрт мордсн күүкн төркән санад: «Довң давшад хәлән гиҗ дотад хормаһан шурдалав» — гиҗ дуулдг эс билү,— гиһәд өвгн тал хәләхләм, эзн гергн дәкн экәргән авад уульв.

— Тиим болхла, тер күүкнә хувц-хунринь энд үлдәхмн болвза? — гиҗ өвгн Манҗас сурв.

— Тана күүкнтн, төрүц юмн нанд керг уга гиҗ келүллә,— гиҗ һурвн күүкнә негнь келв.

— Үлдәхшив, үрн болл уга одмр! Хувц үмсл уга одг, бийән медсн элмр. Ода тер эцк, ах хойртнь ю келхв,— гиһәд дәкн асхрулад уульв. Манҗ өвгнд докъя өгв, өвгн шилвүрән хүрүләд цармудан көндәв. Тер бәәсәрн терг дахлдад зөвәр уухнд һарад цүврәд, цүврәд хәрцхәв.

— Эн һурвн гер ирҗ авх машин иртл, та эдниг хәләҗәтн гиҗ Манҗ колхозин парвляна гешүнд (членд) даалһв.

Бидн тендәсн ирәд, дала керг күцәсн улсмуд болад улускомд тооцаһан өгвидн. Терүнәс нааран энүгәр йовад орксн цагт саак Моматр сананд орад одна,— гиҗ Бата келврән чиләв.

Дегд утас биш, сән келвр бәәҗ. Бидн тиигәд мартшго болдгар әәлһәд оркдг улсвидн гиҗ би келлүс,— гиҗ Церн инәв.

Чини хаалһас ут биш. Чини хаалһчнь ода чигн чиләд угахн гиҗ торһар толһаһан бүрксн күүкн келәд үсән ясв, Церн торһинь авад толһа деерән хаяд сәрвкүлв.

Т-с-с-с! — гиһәд машин дор юмн шиигәд одв, җолач машиһән таг зогсав.

— Йо, дәрк юн болад одв!— гиҗ машинә өмн шуһуд эднә үг чиңнәд тагчг суусн маштг төгрг хар махла өргүчлҗ өмссн, үсән кезәңк кевәр тоһшрул һарһад һурвар гүрәд, нәрхн хар атлс шиврлгт зүүһәд, хувцнаннь хойр элквч дор дүрсн, Цегдг дотрк цаһан захнь шоран нетглд күрңтсн, заһрмгнь экләд буурлтҗ йовх эмгн чочад одв.

— Юн болх билә, юмнь хаһрҗ одва, бууцхатн! — гиҗ шора, элснь шиңгрәд бәәсн ширвһр атхр хар үстә җолач (шофр) машинәсн бууҗ ирәд, машинә ардк төгә көләрн девсв.

— Ю, әәҗәнәв, энчнь юн гинә, — гиҗ эмгн Батаһас сурв.

— Төгәннь ирзин хаһрҗ, кинь һарч оч, буутн гиҗәнә, — гиҗ Бата цәәлһв.

Машинә хойр хәврһәр төгә ишклдәд, зәрмнь ар бийәрнь һәрәдлдәд бууцхав. Бата үкс һәрәдҗ бууһад, буурл үстә эмгиг тосад, сүүһәснь дөңнәд буулһв. «Ээҗ тер ноһан деер одад амртн», — гиһәд Бата эмгнә эм деерк шора өвс таслҗ авад арчҗ өгв. — Не болҗана, ут наста бол! — гиһәд эмгн хормаһан саҗад, унтрҗ одсн көләрн сөгдһлзәд тедүкн көлән тинилһәд суув.

Церн өөрән суусн күүкән теврҗ буулһад, сәрвксн цеңкр торһн дорнь толһаһан орулад, барун һаран нурһнаннь ар бийәр белкүсләд, көлинь әрә һазрт күргәд хаалһас хаҗиһәд, тедүкн бәәсн чох толһан сүүд урһсн шар цецкәтә ноһан тал һош-һош инәлдәд гүүлдв.

Түрксн помад сарлңтулчксн күүкнә чирә үзчкәд, хаалһин хаҗуд суусн эмгн му нүдәр хәләһәд саналдчкад, буру хандад һанзан һарһҗ авад тәмк нерв.

Бата, томһ сахлта залу, Зурһан гидг көвүн һурвн, машинә ярндг деерәс маши өргдг да икрат буулһҗ авад, машинә ар көшүр дор тәвәд җолач көвүнд нөкд болцхав.

Эмгн тәмкән татад, дуусад, һанзиннь үмс шигшләд, унһаҗахла җолач көвүн гууг-гууг гилһәд хәәкрүлв. Цуһар машин тал шууглдад, гүүҗ ирәд давшад суулдв.

Бата җолачин чикнд шимлдәд үг келчкәд машин деер һарв. Җолач көвүн өөрән суусн ик гестә маштг хар залуг машин деер суулһад, эмгиг өөрән кабинд орулад авад, гүүлгәд һарв.

Асхн гү тәвх кемд, Әәдрхнә на бәәсн «Тинаки» гидг бальчгин цур бәрдг санаторин модн көкрәд, үзгдәд ирв.

Батан өөр сууһад, эднә күүндсиг алдл уга соңсҗ йовсн ик нүдтә, өргн маңната сәәхн хо-цаһан Зурһан:

— Бата хәлә! «Тинаки», «Шикртә нур» меднч? Саак... гиҗ хурһарн зааҗ инәв.

— Меднәв, меднәв, кел. Шикртә нуурин көвәд шимлдәд авсн болвзат? Бата энүгәр йовад орксн болхгов. Моматр дахҗ әәлһсн уга билү?— гиҗ Церн шоглв.

— Бата баһасн авн иим келмрч бәәһәнь эн. Маниг энд детдомд бәәхд, эдн Хальмг базра ШКМ-д сурчала. Бидн цуг үүрләд наач йовлавидн. Бидн сө болһн сурһулясн бултҗ һарад, тер Тинакин альмнд ордг биләвидн. Харулч болҗ нег номһн, цаһан саната өвгн билә. Бидн Батаһан тер өвгнлә күүндүлчкәд сад давшлдвидн. Маниг киилгиннь хормаһан дүүргҗ авад ишкрәд докья өгтл, Бата тер өвгнд кемәлһдг нурһна тускар, әәлдхлин зәрлгин тускар соңссан дала юм келдг билә. Өвгн соңсҗ, соңсҗ бийнь бас Батад дала юм келдг бәәсмн. Тер Шикртә нуурин көвәһәр чигн мана күн кесг көтрлдәд орксн болдг, — гиҗ Зурһан келв.

— Хәлә-хәлә,— гилдәд шууглдад цуһар инәлдцхәв.

— Маничнь Комсомольск патруль гиһәд винтовк үүрүлчкәд, эднәхнә (Церн тал зааһад) бандитмүд орҗ ирн гиҗәдгҗ гиһәд эн меҗә манулдг билә. Мана комсомольск патрулиг эн Хальмг Базра Һәрән Өлзәт гидг күүкд күн толһалдг бәәсмн. Дәәнә шар хувцта, эгц үстә, эм деегүрн улан сур портупей татчкад, шилвкәд йовад бәәдг билә, йирин эн Хальмг Базра күүкд улс әмтнәс уралһ, кеемсг, үгтә-күүртә, күүнлә ээлтә болдг, зуг невчк караг, көр болдмн. Танахна (Церн тал зааһад) улсиг «Нутга хальмгуд» гицхәдмн — гиҗ Бата торһар бүрксн күүкнә чикнд соңсхҗ келҗ инәв.

Машин Шикртә нуурин көвәһәр гүүһәд, Хальмг Базра элстә уульнцс ик-ик иризии төгәсәрн эрәләд Иҗлин көвәд ирәд зогсв.

Әмтн адһн-шидһн буулдад, нег-негнләһән мендләд үзг-үзгтән тарцхав. Церн Батала һар атхҗ мендләд хойр ик чомда бәрсн, өөрк күүкән дахулад «Колхозникудин гер» темцәд һарв.

Цуһар хош-хораһан авцхатн! Би эн эмг «бойн бугорт» күргнәв,— гиһәд җолач көвүн Батала мендләд машиндән суув. Эмгн машинә кабинә үүднә терзәр толһаһан һарһад.

— Кукн менд йовҗ, менд ир!— гиҗ Бата тал хәләв.

Зурһан Батата хоюрн кермд сууһад Иҗл һатлв.

Әәдрхнд ирәд саак таньдг арвдгч пристаньд хот эдлдг герт одад, асхн арвн негн часла йовх керм күләһәд, урднь сурһульд детдомд яһҗ йовсан күүндәд, үүрмүдән тодлад сууцхав.

— Соңстн! «Карл Маркс» кермд буулһн эклчкв,— гиҗ радиоһар зәңглв. Бата Зурһан хойр кермд орад суув. Керм көвәһәрн ус бөлвәлүләд, буслһад, луг-луг-луг гилһәд, күрҗңнәд утар татад хәәкрчкәд, Иҗл өөдләд, өткн утаһан бадһлулад, көвклзәд һарв.

Бата холын баран үзгдгән ууртл, кермин һазак көвә деер, цеңкр ширтә ирмәг түшәд, усна урсхл, Иҗлин хойр көвәһәр эңкилдсн цоңхс дерәлдсн модд һәәхәд, серүн аһарт сер-сер гиҗ йовад каютан орад үзсн соңссан бичдг хар һадрта зузан девтрән авад ухаһан туңһаһад суув.

«Хальмг улсин амар келгдәд, олн әмт кедәд йовдг урн үг: тууль, тууҗ түүк, келвр, үлгүрмүд, яһсн йорал уга, өнр-өргн юмб? Эн хальмгиг маднд меддг үзгәр дегтрт буулһҗ, юнгад эс бичсмб? «Җаңһр», «Хан төлвс», «әәлдхлин зәрлг», «Чөөҗд Әрәгин тууҗ», «Чикнә хуҗр» гиһәд зая пандит үзгәр бичәтә бәәдгҗ.