Седкл медсн иньгүд

«Би сурһуль сурнав, олн келдг урн үг даснав! Олн әмтнәннь төлә, әм, зүркән өгнәв! Кезәңк бәәдл, эн цагин шин җирһлин бәәдл дүңцүлҗ, шин хүүвин (советск) хальмгин тускар дегтр бичнәв. Терүндән эн олн әмтнә амар келдг урн үгин идә олзлнав, кезәңкин мөр-мөрдәд, кергләд умшсн күүнд — уухднь ундн болх, идхднь — идән болх!» — гиҗ санад кают дотран босад, нар-цар йовад, эрст өлгәтә нүр-герин өмн одад, бийнь бийләрн күүндәд, кесг иргчин шин күсл өмнән үзәд, эрк биш бичхән зәәдәд, бийнь бийдән, бич, бич, бичә залхур! — гиһәд Бата орн деерән кевтәд ухала, ухала йовҗ, кермин дәәвллһнд саатулгдад, сәәхн зүүд үзәд, оочан әрә көндәһәд, нөөртән мишәһәд унтад одв.

Нөкәдүр өрүнднь «Карл Маркс» керм утар татч хәәкрәд, ууцан дөләнәр мошкад, ус шиләҗ шалваһад, Шарту балһсна пристнә төмр арвантта мод сүвәһәрн шөргәд шухтнад зогсв.

Пристнә эрг деер керм тосҗах дала улс заагт Батан үүрмүд Коля Ута хойр махлаһарн дайлад хәәкрлдҗәснь үзгдв. Бата чомдаһан әрә даасн, хот-хол дүрдг паарс мишгән нурһндан үүрсн, әмтнә өмн һардг үүднд маасхлзад инәһәд йовна.

Хойр үүрнь мендләд, теврлдәд чомдан, мишг хойринь тосҗ авад, трамвай темцәд гүүлдв.

— Иим удан яһвч? Гемтвч? Бидн чамаг санад үкҗәнәвидн,— гилдәд йовн-йовҗ сурврар салвлад йовцхана.

— Гемтснәс даву юмн болв, дәкәд келҗ өгнәв,— гиһәд Бата хойр иньгинь чирә селн-селн хәләһәд йовна.

— Чамаг ирш угаҗ, гер авч, селәнә хүүвин пииср болҗ гиһәд зәңг шуугад бәәнә, бидн чамд йосндан уурлҗалавидн,— гиһәд, Ута Батан шухтндг улан башмг, үүлн өңгтә көк костюминь хәләһәд, бахтад, байсад йовна.

— Уга, тиим юмн бәәх билә! Холын зәңг холвата болдмн. Эн сурһуль эңкр таднан хаяд, эмин авт орҗ гихлә ик эргү йовдл болхугов. Олна бәәдл, җирһл үзәд, өвгдин келсн «өңгрсн цагин үн» соңсад йовхла улм-улм ухан орад йовдг бәәҗ... Тер өвгдин келәд йовдгиг барҗ болш уга, байн урн үгин үниг дорас өсҗ йовх үрд, бийснь дегтрт умшдг болдгин арһ хәәхмн, тер төләд сурһуль сурхас даву берк күсл манд уга,— гиһәд Бата Утан ар гиҗгтнь шавшсн күзүвчин (шаарфин) үзүрәс бәрәд трамвайд орад суув.

Оютнр бәәдг гериннь эврәннь хорадан һурвн иньгүд шууглдад орад ирцхәв.

— Нег җаҗлҗ, шүд харһулх юмн бәәнү? Мөңгм бидн чиләд, бүсм бидн сулдад, гесн өлсәд, гер сангдад ирв!— гиҗ Коля хойр альхан имрәд Батан паарс мишгин ам хәләв.

— Бәәнә! бәәнә! Үкс гитн, сурһулясн оратад оддг юмн болвза,— гиһәд, Бата Цаһан бергнәннь өгч тәвсн экл давста болсн гүзәлсн цаһан тос, боорцг, хатасн борц, шүүрмг һарһад, ширә деер тәвб.

Ута, Коля хойр: «Ура!» Мана күн зооц зөөҗ ирх гиҗ келә бәәләвидн,— гилдәд, киртә хала савлдан (крушкдан) халун ус кеҗ авад босн хатрн бәәҗ дәврлдв.

Көвүдин бәәдг киит урссн, көгҗмин үнртә хораһас: негт хальмг чигәнә ишклң үнр һарсн болад, негт хәәлсн тосна үнр һарсн болад каңкнад одв.

Бата үкс гиҗ хувцан соляд, үүрмүдән дахад номдан одхар белдв.

— Чи, Бата, эндр бүрүц гертән үлдәд, бааньд одад амрч ав,— гиҗ Ута тосн чиихәд шархлтсн шиләр дарад керчксн һуйрин бәәдлтә шүүрмг хавтхлн бәәҗ келв.

— Намаг хәәҗәхший?— гиҗ Бата шамдҗ сурв.

— Уга, эндр бидн чамаг угаһар ямаран юм дассан, кедү лекций болсинь келҗ өгнәвидн. Баанясн ирәд, манд хот кечк,— гиһәд Коля бас шүүрмгәсн хавтхлҗ авад һарцхав.

— Батаг мана салвр (факультет) хәәһәд, заквр (приказ) орулад шоодвр өгсинь келхмн биш. Энчнь әвр зовмха күн, зова бәәҗ җе гих. Салврас (факультетас) һарһхар седсн цагтнь, салврин (факультетын) толһачд одхмн, тер эс болхла, комсомолын зөвллд (комитетд) одад харсхмн, яһад болв чигн Батаг үлдәҗ авхмн,— гилдәд Ута, Коля хойр Шарту балһсна деед бийд ик гидг царң дүүргәд бәрҗәсн комбайна үүлдлңгин (заводын) сүүр тегшлҗ, нүк малтлһна көдлмштән күрәд ирцхәв. (Тиигхд оютнр, хая-хая селгәһәр субботникд оддг бәәсмн.) Ута, Коля хойрин геснь эндр цадхлң, дәкәд Бата герт хот кеҗәх, маңна тиньгр чидлән нөл уга көдләд «сән көдлв» гисн нер авцхав.

Бата хувцан сольҗ өмсәд, базрт одад: боднцг, мәңгрс, өдмг хулдҗ авад, эн һурвн стипендән авсн цагтан хот кедг өрәл суулһ ордг, көк мискән дүүргәд борцан тәвәд хот кев. Хотан экләд буслһчкад, һалан баһрулчкад, күүкдлә мендлхәр күүкдин хораһур одв.

Күүкдин хорад һанцхн Буля дегтр умшҗ сууна. Буля зөвин дунд, нурһта, бийдән зөв махта, зеегтә хойр ик хар нүдтә болвсрсн күүкн. Оньдин дегтр деер шихиһәд суудмн. Дегтртән шүлтәд одсн цагтнь маңна деерк хар үсднь цүврәд унад чирәһинь халхлчкдг билә, тер цагтан, өөрнь әмтн шуугад бәәв чигн төртән авдмн биш. Амрсар күүкд, көвүдлә шуугҗ альвлдго билә.

Көвүд өөрдәд эңкрләд наадад инәхәр седхлә мааҗад, күүнә һарас зууһад оркдг игзәртә болдмн. Тегәд көвүд эн күүкнд «мис» гиҗ нер өгсн болдг.

Бата арһул җивәд орҗ ирәд, Булян хойр нүдинь хойр альхарн халхлчкад, толһа деернь өргәрн дөңнчкәд;— «мис» менд, кенинь мед!— гив. Буля Батаг дууһарнь таньчкад, һаринь татч авад зууһад оркв.

— Йо, я ях! Зуудг заңган хаяд угавч?— гиһәд Бата дегтринь бүркәд, һаринь татч авад мендлхәр седв.

— Әрл цааран, гер авчксн күн, бийәсм көндә йов, чамд һаран өгш угав. Сәәхн гергән дахулҗ ирсн болхуговч, — болад һаран ардан бултулв.

Бата ноолдад хойр һаринь авч мендләд:

— Йовый, йовый! Мана тал одый, би тос, шүүрмг, боорцг авч ирүв,— гиһәд хораһурн дахулв. Буля тедүкн унҗ одсн амха шүдтә саман шүүрч авад, нүр герин өмн одад, толһаһан самлад, үсән ясв. Хойр халхнь улаһад, зеегтә нүднь улм икдсн болад, зүркнь шулу-шулуһар цокв... Бата эн бәәдлм үзчкх гиһәд Буля үкс гиҗ хәрү эргв.

Бата күүкиг дахулҗ ирәд, дала болсн шүүрмг, тос, боорцг, өдмг тәвчкәд:

— Яһлав чамла ноолда йовҗ хотан мартчкчв,— гиһәд хот кедг хораһурн гүүв.

Көк мисктә хот көвәһәрн көөстәд, бусла-бусла бәәҗ хуурдң үнр һарад бәәҗ. Бата халун бүркәсинь шүүрәд, хурһан хуухлад, альчурарн бәрнәв гиһәд, альчуран шөлндән орулсн кенчр авхар, хурһан амндан зуусн хәрү орҗ ирв.

Буля мис кевтә бичкн, бичкнәр неҗәдәр гилтә чимкәд корд-корд гилһәд, шүүрмг идҗәнә. «Хот идв чигн мел «мис» бәәҗч», гиҗ келхәр седчкәд, Бата келсн уга. Халун хотан нег тәрлкд кеһәд Булян өмн тәвәд, ядхдан һурвн-дөрвн өдр хот уугдад уга ухр, Утан үкүгәс авад Булян һарт бәрүлв.

Буля бермсҗәһәд, ухрар авад амсчкад, «тьфу! Давсн уга»,— гиһәд аман бирчилһәд, инәҗ босад давс хораһасн авч ирәд мисктә хотнг давслад, мәңгрсинь ишкәд, хала ааһд кеһәд, тос тәвәд хуурад улм амтлад, үнр һарһад авад ирв.

Буля хотан эдлчкәд, одак хала ааһдан ус халулад һурвн көвүдин ааһс, савлмудынь, ухрмуд уһаһад, арччкад, гер дотркинь ахулад һархар седв. Бата орҗ ирәд, «Эн тана күүкдин хүв» гиһәд тос, шүүрмг, боорцг, соньнд ораһад Буляд өгчәһәд:

— Чи намаг юн гер авчич гиһәд, шалһад бәәнәч? Хамаһас энүгән соңсвч? Сурһуль сура йовҗ зуурм алсн моһа кевтә тиим юм һарһдв,— гиһәд Булян эм деер наалдсн бичкн өрвлг авад үләһәд делскв.

— Уй, мана көвүд, күүкд цуһар ики эртәс нааран чамаг гер авч, сурһулян хайҗ, селәнә хүүвин сегләтр болҗ гилдәд шууглда...

— Бата, маниг дахҗ нег көркхн күүкн ирлә. Ода шүүврән өгәд күрәлңд орчкв. Манла бәәнә. Бидн терүг чамла таньлдулхмн гиҗ күүндҗәләвидн. Ода тер чини туск зәңг соңсчкад, манд нам ичр болҗана. Чамд тер таасгдх күүкн, нернь Цаста! Атхр хар үстә, улан халхта, көркхн бичкн чирәтә... Тер учрар бидн чамд йосндан уурлҗалавидн. Үзгдәд ирхләчнь үсичнь үмтәхмн гиҗ күүкд шууглдҗала. Ода нам ирснчнь сән болв, — гиҗ Буля Батан өрч хойр ик хар нүдәрн бурһудв.

— Яһад уурлҗахмт? Хәрнь байрлдг бишв,— гиҗ Бата инәв.

— Уурлл уга яахм билә, эс болх күүкдлә оралда... Номдан оратад, закврд орад йовхла сәәний?— гиҗ Буля Бата тал нүднәннь булңгар хәләв.

— Юн закврви?— гиҗ Бата чочҗ сурв.

— Юн болх билә, көвүд чамд келсн угай? Чамаг иим удан сурһульдан оратад, ташр одак зәнг соңссм, яһсмб: шоодвр өгәд закврд орулад өлгчксн бәәнә. Эн өңгрсн сарин хуучар эс ирхләнь, күрәлңгәс һарһхмн гиҗ бичҗ. Бидн Ик сурһулин хөңгләр йовхларн үзәд ичнәвидн — гиҗ Буля йосндан сана зовҗ келв.

Батан өмн, аһарт шиңкән эрлзәд һарч ирсн: атхр үстә, улан халхта, минь ода Булян келсн шин күүкн унад, уга болад одв. Шин үзхәр бәәсн күүкнә орчд Ик сурһулин эрст шил һатц машиһәр барлад өлгсн закврд Батан нерн ик-ик үзгүдәр барлсн үзгдәд бәәв. Батан чирәд ярлзад урһҗ йовсн сәәхн инәдн, ода Булян эм деерәс, Батан авад үләсн өрвлһ мет, нисәд уга болв...

Буля керсү нүдәр Батан чирә үзн, араһан зууһад тагчг һарч одв.

Бата хорадан нар-цар йовҗаһад, Ик сурһульд одад, тер заквр хәләһәд, салврин толһачд болн һардачд (директрд) оратсн гемән сурҗ эрлһ эрт орулҗ өгх санан орв. Хувцан сольҗ өмсәд, йовхар седәд, Утан орн тус наалһата бәәсн номын өдрин диг-дара хәләхлә, эндр амрдг өдр болҗ һарв.

Ода тиигән одад керг уга. Одак Буляһас сәәнәр сурхар хораһур гүүһәд одхла үүднь оньста.

Хәрү хораһарн йовҗ йовхлань, ут хөңглин нег үзүрәс Анҗа зөрлцәд аашна. Анҗа Батаһас медәтә, хүүвин йосн тогтхас урд сурһуль сурч йовсн, хүүв йоснд багшин сурһуль төгсксн, моңһлар меддг, умшдг, тер төләдән хальмг кел сән меддг.

Медсән күүнд келдго, эс медсн болад җимиһәд бәәдг. Гесндән гер шүдтә, кү дөөглхтән дурта седң күн...

— А, Бата менд! Чи энд юмбч?— гиҗ инәмсклв.

— Юн болх билә, сурһульдан ирләв,— гиһәд Бата һаринь авад мендлв.

— Сурһулясн хуурсан медәд угавч? Чамаг һарһхар заквр бичәд өлгчклә. Хәрнь Ик сурһульд одад, үзгдәд керг уга,— гиһәд терзин өмнк ирмәг түшәд, хулһнг бәрҗ авад, дөөгләд наачах миисин бәәдл һарад гелгиһәд зогсв.

— Би тиигтлән, хот кедәд, әлә кеһәд йовсн биш, колхоздан нөкд болад, канушнднь һал өгсн кулакудин элч бәрҗ өгвшв. Терүгәр намаг юн һарһх билә. Тер манд кергтә көдлмш бишв?— гиҗ Бата зөвәр авглҗ келв.

— Чамаг йовсичнь кен медлә? Пө, хәәмнь терчнь эн улст нохад төмр керго гишң юмн,— гиҗ Батан чикнд өөрдҗ келәд һаран саҗв.

— Колхозникүд икәр ханад, байрлад, Василий ма хойрт мөр унулвш! гиҗ Бата авглҗ келв.

— О-о, тиигхлә сән болхугов. Удл уга орден авхч. Миниһәр болхнь чи йирин дасмһа эс бишч, тер колхоздан одад хөөч болснь деер. Хөөннь орсар чик келдг болчкад, цааранднь дасхч, ха-ха-ха!— гиһәд ардан хәләһәд күчәр инәҗ йовх бәәдл һарһад йовҗ одв.

Бата, Анҗаг хөңглин өнцг эргәд һартл, яахан медл уга, ардаснь хәләһәд кесгтән зогсв.

Хәрү хорадан ирәд, Утан орн тус өлгәтә бәәсн өдрә диг-дара хәләһәд, эдн ямаран лекцс соңссн, ямаран юм кесинь медәд:

Колян орс келнә дегтр авад умшад суув. Одак Анҗан келсн шүвтр үгмүд, Батан зүркнә тольд давс кесн мет хорсхад, мисин хумсн кевтә мааҗад, ө-һундл түрүләд, өмнән умшҗасн дегтр, нүднднь будн болҗ халхлад амр өгхш.

Бата һарад лавкс кедәд йовҗ, йовҗ, Ута Коля хойртан, ноосар өлгсн, неҗәд хурһн бееләс хулдҗ авад, колхозин унулсн мөрән, хойр үүрәрн йөрәлһхәр нег шил чаһр авад хәрҗ ирв.

Хойр үүрнь ирчксн хотан халулад шууглдҗаҗ, Бата неҗәд хош бееләһәрн белг өгәд, «энүгәр мини мөр йөрәтн!» гиһәд чаһран ширә деер һарһад тәвб.

— «Юн гер!» — гилдҗ хоюрн дегц йөрәлдв. Эднд мини «гер» йөрәтн гиҗ соңсгдад Батаг үнәр гер авч болһад ормалдад одцхав.

— А, тадн ю чигн медәд угалт. Айдҗатн, би цуһараһинь келҗ өгнәв,— гиһәд, көдргән (плащан) тәәләд, хотан тәвәд, чаһран кеһәд колхоз яһҗ мөр унулсна тускар тууҗ келв:

— Бидн олн әмт сурһлһна көдлмшән төгсәһәд, тооцаһан өгәд, «сәәнәр көдлв» гисн нер авад сурһульдан хәрү йовх болад «җиврән делвидн». Тегәд маниг нег долан хонгар сулдхв. Би көгшн эцк, ахнрлаһан, төрл-төрснләрн мендләд, яһҗ бәәхинь медәд, йовслч гиһәд хәрүв.

Мана әәмгт бүрдсн, цевр цуста, хурдн мөрд өскдг, Городовиковин нертә колхоз йир хурдар өсҗ. Дөрвн зүсн малнь дегц төлән авад дала болҗ. Шин бәрсн гермүд, сурһуль, клуб, больниц цуг бәәнә. Би йирин нәәрт дурта күн, ирсн өдрән баһчудын нәәрт орув. Клубт күн дүүрң бәәҗ: домбр цокад, бииллдәд, ниргәд бәәцхәнә. Нег бичкн көвүн домбрт келн мулҗад биилҗәҗ. Хәлән гихнь мини ач — мини ах Муузран көвүн бәәҗ тавдгч класст сурчана. Нүүрлгч пионер болад, Кавказ тал пионермүдиг лагерт йовулҗана.

Теднд багш болҗ нег күүкн ирҗ. Тер багшлань таньлдув (багшлань таньлдв гилһнлә, Ута Коляг дораһур чимкәд оркв). Нәәртән ики ора күртл бәәһәд, ахиндән ирәд орн деерән кевтләв. Мел үксн әдл унтҗв. Басл сәәхн зүүдн орв... (Эн үглә, Коля Утаг сүвәһәрнь хатхад оркв). Генткн серн гихнь нарн зөвәр дегҗәд оч. Муузра мини чирә деер суусн батхнс көөһәд, мини өөр сууҗ. Серн ахдан сөөднь үзгдсн зүүдән келҗ өгв. Ахм мини зүүд соңсчкад, эврәннь колхозд болсн зеткрин тускар келҗ өгв. Соңссн күүнә зүркн шаркрм әәмшгтә юмн болсн бәәҗ.

Нидн җил тедн колхозиннь адунд тәвхәр, Элстин госконюшняс цевр цуста сәәхн тохмта, аҗрһс авч ирсн бәәҗ. Теднән авч ирәд колхозиннь конюшньд орулсн сө күн конюшнднь һал өгәд, цугтнь шатачкҗ.

— Ой, ой! — гиҗ Коля аман бәрв. Мөр хазлхла мөр һардгоҗ, һацата, тер сөнь ик гидг хур орсн бәәҗ.

Тегәд тер һал өгсн күн адһад, әәмсхләрн хуучн цаһан мөңгн цокарта, хар модн һанз унһаҗ, һанзин эзн олдхш. Хән гиҗ нам цөкрҗәнәвидн гиҗ Муузра нанд келв.

— Не тиигхлә тер һанзинь нанд өгтн, би хәәнәв, би олхв, яһад эс олҗ болх билә гиһәд колхозин ахлачд хадһлата бәәсн һанзинь оч авв.— Чик, чик! — гиҗ Коля йовулҗ өгв.

Тегәд би тер багш күүкәр «цөөкн хонгар оратҗанав» гиҗ сунһг йовулчкад, эврәннь хуучн таньл Сергән Васильтә хоюрн цецн мек һарһад, хот кедәд хәәһәд йовҗ тер кү олҗ аввидн.

— Үнәрий? Айта? Не тиигхлә! — гилдәд Ута, Коля хойр хәәкрлдәд, чаһран ууцхав.

— Не тер күүһән яһвт?— гиҗ аман альчурарн арчн бәәҗ сурв.— Айдҗа! Тер күн бидн колхозин адуна фермд сөөһин харулч болҗ көдлдг күн бәәҗ. Өмн җилин туугдсн кулакудин үлмәд орад, теднәс әәһәд күчн бишәс һал өгсн бәәҗ.

Күчтә гидг шуугата одна хург болв. Мана колхозин баһчуд тер күүг шуд шуучад авч одн гив. Олнаннь малдан әвр хару болцхаҗ.

— Тиигл уга яахм билә, би болхнь зарһ угаһар, толһаһинь хамхлх биләв,— гиҗ Коля аралдв.

— Манахс басл өр-өвч, «Ода энүг суулһад яахв, улан цергт йовсн көвүнднь му болх, манд күн кергтә» — гилдәд адуна бригад бийснь дааҗ авв.

Тегәд олн манд ач, тус кесн хойр көвүнд мөрәлҗ мөр унулхмн — гиһәд, тер колхозин хургтан шиидвр һарһад, Василий мадн хойрт неҗәд мөр унулв. Та хойрар тер мөрдән йөрәлһхәр энүг авлав гиһәд дәкн чаһрасн кев.

— О, дала юм кеҗич, йир сән! Энүнәс хооран оньдин иигҗ олнд туста керг кеҗ мөр унҗ, мөрә авч йов! — гилдәд шууглдад чаһран ууцхав.

— Би тиигәд олна төлә әмән хармнл уга, цаган әрвлл уга, үкәд-тасрад йовхнь, энд намаг сурһуляс һарһҗахмн кевтәмб?— гиҗ Бата хойр үр талан селн хәләв.

— Уга! Һарһна гидг юмб, кен келнә? — гиҗ Коля урньдҗ сурв.

— Буля болл уга, нань кен болх билә, күүкдин келн утынь эс меднч. Минь ода шүүрмг җаҗлсн бардмнҗ йовлу,— гиһәд Ута босад ширә деер бәәсн чаһрин шил авад орн доран хайв.

— Буля келхләрн закврар шоодвр өгв гиҗ келлә. Терчнь нанд йосндан санань зовҗ, намаг шоодҗ келлә. Анҗа нанд ик әәмшгтә юм келәд, дамбрлҗ, давслҗ келәд йовҗ одв. «Чамаг йосндан һарһчкла, ода закрлд бичә үзгд, хәрү йов» — гиҗ келвш,— гиһәд Бата хуухан мааҗв.

— Кергтә юмн биш. Әәх юмн уга. Чамаг иим удан ирл уга бәәһәд бәәхлә, ташр чамаг гер авч, ирш угаҗ — гиһәд манахнас күн немҗ өгсн бәәдлтә, тегәд шоодвр өгәд өлгчкҗ. Анҗа худл келҗәнә. Бидн чамд нөкд болнавидн. Үлдсн предметсәрн шүүврән өгчк, болад бәәснь тер,— гиҗ Ута Батан седкл төвкнүлв.

— Анҗан үг бичә итк. Терчнь маңһдур маниг цуһар хәрәд йовҗ одв чигн бийнь һанцарн үлдәд амрад бәәх, акад күн. Терүнлә арһта болҗ ноосан харһулхмн биш. «Нойна хәәрн, нохан зо деерк цасн мет», гидг үлгүр эс меднч? Юн терүнә «хәәрнд» күртхәр селвг сурад йовнач. Мел эс медсәр, эс үзсәр йовдг көгшн мекч арат,— гиҗ Коля аралдҗ келв. Тагчг болцхав.

Чи тер колхозд кесн-күцәсән үүлдвриннь тускар иткмҗин цаас авч ирвч?— гиҗ Коля Батаһас сурв.

— Уга, би нам терүнәнчнь тускар ухалсн угав. Мууха юмб, авад ирхмн бәәҗ, — гиһәд Бата толһаһан цокв.

— Ода чигн ора биш. Өрүндән босн Бата колхозд нөкд болсна тускар шулун болдгар үн иткүлгч цаас илгәтн гиҗ суңһуг илгәхмн. Тер цаасн ирхлә бидн комсомольцнрин хург хураһад, тер иткл цаас умшҗ өгәд, Батад колхоз мөр унулсна тускар келҗ өгхмн. Тер цагт эрклгч (декан) шоодвран хәрү авад хәрнь мана күүнд ханлт өргх, — гиһәд Коля Батан далар ташв.

— Батан «сүүлинь» уга кехмн. Чи Ута маңһдурас авн диамат, полит-экономий хойрар дассан зааҗ өг. Би орс келнә, зокьял бичҗ өгнәв, — гиһәд Коля орндан орв.

Бата эднә заасн дегтрмүд авад, шамын өөр одад шухиһәд суув.

Маңһдуртнь Батаг сурһулин диг-дарана әңгүр дуудулад, хальмг әңгин багштн (професср) тал илгәһәд, хойрдгч һардач (директр) дуудулв.

Көк цемгн бүркәлтә ик ширә һатц өндр нурһта, хоҗһр толһата, дүд цаһан киилг деер, цаһан бурчгта күрң-улан зәңгә (галстг) бооһад, өрч деерән унҗулсн, шар залу шухиһәд цаас бичҗ сууна.

Хаҗуднь кесг хату һадрмудта хавцас деер машиһәр барлсн цаасд давхрлата кевтнә. Зүн эрс дахулад тәвсн хар булһар бүрәстә, доран көгтә диван деер Анҗа улан арсн дорваһан сүүвдсн чемчиһәд сууҗ. Орҗ ирсн Бата тал саак кевтән аман бирчилһәд худлар инәмсв.

Барун эрс дахулад тәвсн намчта ноһан торһн килңгәр бүрсн нурһндан, доран көвклздг көгтә, күн суудг, ик, ик түшлүртә сандлмуд (креслмуд) «нан деер ирҗ суутн» гисн бәәдлтә дерәлдәд бәәцхәнә. Шал (пол) деер олн зүсн намчта, барта цоохр кевс эңднь делгәтә. Бата орҗ ирәд мендлснәннь дару «киртә көләрн кевс ишкәд орквзав» — гиһәд шуһу тал цухрад зогсв.

Закрл (директр), Батаг мендлхлә, толһаһан өндәлһл уга хәрү өгчкәд, бичҗәсн халх цаасан чиләчкәд: өндәһәд:

— Не, сәәхн иньг, ода күртл хама әләтәд йоввч? Бидн чамаг теегт йовсн, баһ келн күн гиһәд, шүүвр авч шахҗ зовал уга орулҗ авхларн, сурһулян хайчкад, әләтәд йовтха — гиҗ, авсн уга биләвидн. Хаана йоснд мухлалгдад, харңһу үлдсн олн әмтндән, таңһчдан эрдм, сурһуль делгрүлтхә гиҗ авлавидн. Әләһән амндан зууһад, әл хәәһәд йовдг елдң улс манд керг уга. Тиим болхла, эрт орман сулдхҗ өгх кергтә. Чини ормд сурһуль сурх, чидх, чадх улс дала гиҗ эн ахтн келҗәнә, — гиһәд Анҗа тал хәләв. Анҗа дор ормдан хуухлзчкад, ду һарсн уга. Чамаг ирәд угаг би нам медәд уга биләв. Чи номдан ирлго хойр сар болҗ эс йовнч?

— Тиимий?— гиҗ диван деер суусн Анҗаһас сурв.

— Тиим, тиим, дәкәд энтн гер авсн зәңгтә. Хальмгин хурм гидгтн акад авта юмн. Батала әдл улс номан мартад оркхд маһд уга! Дәкәд энтн колхозд ик дурта күн. Хәрнь тер колхозникуднь яһад энүг хәрү тәвсн болхв,— гиҗ алң болҗанав — гиһәд Анҗа закрл тал хәләһәд цуг бәәсн бийәрн, чирә-зүсәрн әәлтәһәр инәһәд күзүһән суңһв.

— Айдтн, та худл келҗәнәт! Негдвәрт, би гер авч, нәр кесн угав, Хойрдвар хойр сар дутсн угав, нег сар дутв. Дутдг учрм иим: Күндтә һардач, намаг оньһад соңстн, — гиҗ, сурҗанав — гиһәд Бата улаһад, цааһан кир уга, хойр нүдәрн Анҗа тал ивтркә кевәр хәләв. Анҗа хуухлзад, часан хәләһәд:

— Не һардач, тана зөвшәләр, би йовнав, хәрнь тер,.. Эврән медтн, дәкәд... Не менд бәәтн!— гиһәд һардачин өмн хойр-һурв гекәд, Бата тал нүднәннь булңгар хәләһәд шурд һарв.

Батаг күләһәд хөңглт ут нәрхн сандл деер суусн Ута, Коля хойр Анҗаг энд бәәнә гиҗ медҗәсн уга билә. Генткн Анҗа ольс һарад ирхлә, хоюрн нег-негән тохаһарн хатхлдад, Анҗан ардас му нүдәр хәләлдв.

Бата һардачиг су гисн бийнь сул уга зогсн бәәҗ, ямаран учрар үлдсн, эврәннь колхозникудтан яһҗ дөң болҗ ач күргсән, өмн асхнь хойр үүртән келҗ өгснләрн әдл бод гиһәд кевтнь цәәлһҗ келв. «Удл уга тер колхозас мини тускар тана нерн деер үн иткүлгч итклин цаасн ирх, тер цагт эврән медхт. Әмтнә кел бичә итктн, худл келҗәнә»,— гиҗ Бата усвксн хойр нүдәрн хәлтхлзл уга бурһудв.

— Не сән! Яһад сурһулясн дутсан, минь эн келсәрн цааснд бичәд авч ир. Хойр долан хонгин дунд дутсн «сүүлән» уга ке. Кемр колхозас цаасн ирхлә хәләнәвидн. Эс ирәд бәәсн цагт, чамла иигәд, наадад бәәш угавидн. Чини ормд орнав гидг улс бәәнә. Хәрнь оньһ, медвч? Не йов,— гичкәд һардач одак бичҗәсн цаасан цааранднь бичв.

— Медүв, ханҗанав, сәәхн менд бәәтн!— гиһәд Бата барун сү доран бәәсн махлаһан чиклҗ өмсәд, ардан үүдән арһул хааһад һарад одв. Батан чирәнь чикн күртлән улаҗ.

— Не, юн болв, иим удан яһвч?— гилдәд Ута, Коля хойр дегц босад ирцхәв.

— Анҗаг үзвт?— гиһәд Бата утар татад шуукрад толһаһан зәәлв.

— Медгдҗәнә, медгдҗәнә, әрлһ терүгән. Һардач юн — гив гилдҗ дахлдв.

Хәрҗ ирәд, асхнднь һурвулн хойр час күртл сууһад, Батан бичх цәәлһврин цаас сән гидг гүн утхтаһар бичцхәв.

Маңһдураснь авн Бата хойр үүриннь дөңгәр өрүнәс авн асхн күртл дегтрин саңд сууһад, асхнднь гертән ирхләрн сөөни өрәл давтл дегтр деер суудг болв. Дола хонад оркв. Колхозас ирх цаасн уга. Хойр дола хонад оркв, цаасн уга. Хойрдгч долан хонгтан Бата «сүүлән» өгәд, уга кеһәд оркв. Нег ик ацань хойр ээмәснь унад уга болҗ одв.

Анҗа, һардач хойрин келсн үг авад одн гисн болад, өрч зүркинь мааҗад, экн толһаһинь кемләд, амр өгхш. Батан хоолднь хот ордган уурад, нөөрнь хатад, чирәнь семәһәд ирв. Оньдин нәр-шог кеһәд, шүлг бичәд, дуулад йовдгнь уурад, номһрад бәәв. Батаг одак Булян келсн шин күүкнлә таньлдулхар: Буля, Эрднь хойр кесг дуудв. Бата ирнәв гичкәд, одсн уга.

Тиигәд бәәһә бәәтл гев-генткн Батад Зандаһас бичг күрәд ирв.

Бата бичгән көвүд, күүкдт үзүлсн уга. Нег асхн көвүдән унтулчкад, орндан орад, буру хәләһәд кевтчкәд, бичгән секв:

«Бичгим күүнд бичә үзүл. Умшчкад шуулад хайчк» — гиҗ деернь оңдан харндаһар бичҗ. Цааранднь умшхла иигҗ эклҗ: «Бата, менд!» Чамаг хаалһдан сән күрсн гиҗ санҗанав. Чи, һә болсн хар модн һанзин эзинь олнав — гиһәд, кесг цагтан гертән өңгрүлвч. Үүрмүдчнь чамас давад йовҗ одсн болх. Ода нәр-наадан бокрад, бод гиһәд, чирмәһәд үүрмүдән күцҗ ав. Ода сурһульдан кинәд суух күүнд эс болх бичг, сава уга бичәд саалтг болад керг уга — гиҗ саннав. Зуг чини аавчнь нанла харһх болһндан: — Багш күүкн, Батад бичг бичдвч? Батаһас бичг ирнү? — гиһәд сурад һарна. Медәтә күүнд мел «Уга» — гиһәд ганаһад бәәхлә эвго болна. Аавинчнь тиигәд сурад бәәдгинь бас нег учр бәәнә. Чамаг йовҗахт ирҗ эс харһсндан, би басл һунднав... Чини йовх өдр би медләв. Тер өдр һацата юмн кевтә районо дуудулвш. Тер бийнь кергән күцән, хот ул уга һарад мөрн тергәрн гүүлгвидн. Зо деер ирчкәд, герәрн орл уга (герәр орхла эврән меднәч...) шудтан тана тал гүүлгәд орад ирвидн. Тана һаза чини эцк, өөрән хойр залута, тәмк татад сууцхаҗ. Би тергнәс бун, дегд адһхларн айстан — Бата йовлу? — гиһәд сурчкад чирәһәсм һал һарад одв...

— Яһлав, яһлав. Мууха һацата юмб, кергтә билч? Минь ода тер һарад йовҗ одв гиҗ чини эцк босад өргәрн заав. Хәлән гихнь, мел чик, чини тергнә төгәһәс һарсн тоосн, нам һазрт унад уга һанһрад бәәнә... Нам мууһарнь тоолсн, күн, бийәсм зулад йовҗ одв гихмн. Би дәкҗ тер залусур хәләл уга, доран эргәд һарув. Чини эцк дәкәд үг келв, би нам ю келсинь оньһсн угав.

Өрүһәрнь намаг тергн деерән сууһад, көндрәд һарчксн цагт, Василий, та хойр мини ардас гүүлдәд, һаран заңһлдад үлдләт. Асхлад би дорд бийдк хаалһар гүүлгәд орҗ ирхлә, чи деед бийдк хаалһар гүүлгәд һарч одвч... Тиигәд чигн, бидн хойр: сар, нарн хойр кевтә нег-негән көөлдәд, йовҗ-йовҗ, харһҗ чадсн угавидн... Чи, ман хойриг «заяч» бичә харһтн — гиҗ заяҗ кевтә. Ха-хаха, нәр кеҗәнәв... бичә уурл.

Василий, та хойриг үдшүлҗ кесн нәр-наадн баһчудт йир икәр таасгдҗ. Тер нәәрт орлцсн адучнр, хөөчнр, күүкд күртлән харһх болһндан тер нәәрин тускар келҗ чамаг сурцхана. Чамд «темә», Васильд «хуц» унулсн наад келчкәд, цуг инәлдцхәнә.

Бичг ирсн цагт манд кел гиҗ сурцхана. Не, ода нань ю бичхв? Бичдг юмн уга. Зуг чамаг йовҗ одсна хөөн: танахн өрк бүләрн, мана хотнас шавр герән ачад нүүһәд йовҗ одсн болҗ медгднә...

Не, ямаран бәәх, яһҗ номан дасҗахан эрк биш бич. Бичгичнь аавдчнь умшҗ өгәд седклинь байслулнав. Не бичг ирхинь күләҗәнәв...

Занда.

Бата арһул босад шаман унтрачкад, хәрү орн деерән одад кевтв. Теглгл нурһта, төгрг цаһан чирәтә, наадһа мет эрвлзсн күүкн, бүргр хойр хар нүдәрн, өкәр бәәдлтәһәр инәһәд, тәмк татчасн өвгнә өмн ирәд, Бата йовлу?! — гиҗ сурсн зург Батан өмн тодрха үзгдв...

Олн зүсн һазр эргәд, олн һолын уснас ууһад йовсн, дадмг күн гиһәд, ик өвәрц юмнҗ, мини нүднә хәләцәр, Занда күүкнә нег сурврар тер күүкн ма хойрин келн уга теркә зүркдиг нег-негн талан хәләлдәд докъя авлцсиг, аав медчкҗ гидг тер. Зандаһар дамҗулад мини менд медхәр седдг сүүк мана күүнә мек. Хойр таарсн зүркдин хоорнд, хоома бичә болтха гиһәд йовдг басл цаһан саната күн. Әмтн цуһар тиим цаһан саната болхнь яһна. Ода намаг бичг эс бичхлә аав зовад, зүүдндән үзәд, санархад һарх. Аавдан бичхлә, аав эрк биш Зандаһар умшулх. Тер цагт Занда өөлх... «Чамаг йовсна хөөн танахн цуг өрк бүләрн, шавр герән ачад нүүҗ одсн болв» — гиҗ бичҗ. Намаг уга болсна хөөн терүнд мини ардкс, мана гер-бүл цуг нүднднь үзгддго болҗана. Эн үг, зөвәр соньҗлта үг. Эн үгин ца, зөвәр хол хәәвртә тууль бәәх бәәдлтә. Энүнә тәәлвринь чикәр медҗ эс тәәлхлә ичр болх. Дав деер сәәнәр ухалхла, мини зүркнә түрүн тодлҗ хәләсн хәләцд баахн өңгәвр бәәнә гиҗ санх кергтә... — гиһәд Бата буру хандад, сүүҗән селәд кесгтән унтсн уга. Эврәннь керг негн деерән һартл, эн бичгт хәрү өгч болш уга гиҗ шиидәд, бичгән орн дор бәәсн чомадананнь йоралд тәвчкв.

— Ода энчнь иигәд «үксн эмгнә онһс күләһәд» бәәҗ болш уга. Тер Батад илгәх цаасан шулун болдгар илгәтн, — гиҗ Батан әәмгә колхозд суңһуг илгәхмн кевтә.

Чи юн гиҗ санҗанач? — гиҗ Ута, Коляд Ик сурһуляс һарч йовад келв.

— Мел чик, би бас тиигҗ санҗанав, йовулн бәрн «бачмар» йовулхмн, хәрүнь шулун ирх, — гиһәд Коля байсв.

Хоюрн хавтхасн негҗәд бәәсн мөңгәрн зууран «бачм» суңһуг йовулчкад, энүгән Батаһас нуух болҗ күүндәд хәрҗ ирцхәв.

Дарунь Бата нег төгрг бор өдмг сүүвдсн, адһсн бәәдлтә ирв.

— Көвүд көдлмш олад авчкув, йовцхай! — гисн инәсн орҗ ирв.

— Ямаран? Хама бәәнә? — гилдҗ бослдад өдмгүр дәврлдв.

— Пристанд баржас заһс буулһҗана, өрүн күртл барҗ сулдхтха гиҗ закҗ, күн күртҗәхш. Шитврәр кесн мишгдүдт дүүргәд шидчксн хагсу ботахас. Мишг болһн 24-әд килограмм. Баржас авад эргин амн деер һарһад хаяд бәәхмн, вагонд ачдг улснь талдан. Мишгин 25-ад деншг. Бидн 12 час күртл көдлхлә цаг дала. Часин арваһад мишг зөөснә бийнь тәвн мишг зөөхвидн. Күн болһн (2 арслң 50 деншг олхвидн. Тиигхләрн мана кассд 37 арслң 50 деншг орн гиҗәнә. Бүкл сардан өдмг, наадн хойрт күрчәнә). Тадн юн гиҗ санҗанат? — гиҗ Бата ки давхцҗ келв.

— Үкс гиҗ йовхмн, күүнд келхмн биш, — гиһәд, Ута босад хувцан сольв. Коля халун ус авч ирв. Өдмгән идәд, халун усарн дарулҗ авад гүүлдәд һарцхав.

Пристан, барж хойран хоорнд тәвсн өргн хаалһ тагтиг шигҗнүләд дала улс шорһлҗн мет нар-цар сольвлдад бәәцхәнә. Бата хойр үүрән дахулад, күүндсн күн талан күрәд ирв.

Махлань өмн нүүртнь алтар хордасн гүрмр цаһан мөңгн мисхләр дундан тавн талта оддта «хавст» хатхад хадсн, зузан паарс хувцта ик тарһн шар орс, бичкн бууткас һарч ирәд:

— О, баһчуд ирвт? Оютнр? Сән, үнинь медҗәнт? — гиҗ сурв.

— Медҗәнәвидн! — гиҗ һурвулн нег дууһар хәрү өгцхәв. Эднә нег дууһар зөргтәһәр хәрү өглһн тер күүнд сән таасгдв. Эднә нердинь бичәд, неҗәд төгрг шар зесмүд «энүгән бичә геетн, зөөһәчнрин эмәл, кергтәй?»— гиҗ сурв.

— Уга, бидн зәәдңгәр мөр ундг улсвидн! — гиҗ нег дууһар келәд һурвулн барҗ тал давшад гүүлдв.

«Халун цуста, шуматр баһчуд гидг эн» — гиҗ дотран санад, баһ дүүвр насан санад, ик шар залу эднә ардас эңкрлҗ хәләв.

Түрүләд эн һурвнд шитвр мишгтә ботахас зорһсн әдл гиигн болҗ медгдҗәнә. Эдн өөдмднь үрвәд, уругшанднь хатрлда бәәтл улм-улм чивхрәд, көлс һарад ирв. Тер бийнь зөөһәчнр завср кеһәд, тәмк татад амрхла, эдн зогссн уга. Тиигәд арвн хойр час сө күртл көдләд тооцаһан авад, һурвад-дөрвәд заһс сүүвдәд хәрҗ ирцхәв.

— Һар көндрхлә амн көндрнә, гидг эн, гилдәд, төр келдәд, орндан орҗ кевтхнь зу болв. Бата саак кевтән дегтрән авад суув. Махмуднь шаварад, гекн-цокад үрглүләд удан суулһсн уга, орндан орад, сүкәр цоксн мет, сүркрәд одв...

Тер өдрәс авн амштад, цааранднь сарин хуучар хая-хая пристанд оч көдлдг, мөңг олдг болцхав.

Ута, Коля хойрин илгәсн суңһугин хәрү тавдгч хонгтан күрәд ирв: хошад тиизтә, хойр ик цаас илгәҗ. Нег цааснднь Бата, Василий хойр ямаран зөргәр, мекәр хортыг мөрдәд, олҗ илдкәснә тускар күцц бичҗ. Негнь колхозникудын олна хургин протоколын хар салһҗ. Хойр цааснд, хойраднь селәнә хүүвин тииз, колхозин парвляна тииз дарвалһад дарҗ.

Бата өдр болһн, үдин завсрла болн асхн сурһуль төгссн хөөн, конторт оч цаасн ирсн, угаһинь сурдг билә. Эндр бас тиигәд цаасан сурхар йовсн кевтән ирәд уга.

Хойр иньгнь бичгиг секәд, умшад орксн, йир ик байрта Батаһан күләҗәцхәнә. Бата саак ирдг кемдән, үүрмүдтән атхр йовсан медүлш уган кергт: кесг эс болх юм келәд орад ирв.

Ута, Коля хойрин чирәс урдк-урдкасн серглң. Нег-негән хәләлдәд пиш хаһрад инән алдад бәәцхәнә. Негнь боднцг хальслҗана, негнь заһс эд-бод кеҗәнә. Бата йирин орҗ ирн эднә чирә хәләһәд, дотркинь медчкдмн. «Ода эн хойрин негнднь мөңгн, эс гиҗ илгәц (посылк) ирсн бәәдлтә» гиҗ санҗаһад:

— Эндр та хойрт нүцкн туула гүүлгҗ үзүлсн болвза? — гиһәд хувцан тәәлв.

— Тернь юн гисн үгви? —гилдәд нег-негән хәләлдчкәд;

— Уга, чи бичә су! Биилх өртә болвч, биил! — гилдәд көк дугтуһин зах үзүлв.

— Не, шарка-барка цоктн! — гиһәд Бата хоран дунд одад дердәһәд зогсв. Хоюрн шарка-баркан айс меддго болцхав.

Бата эврән амарн цокад, эврән дуһрад биилв. Коля бичг өгхәр седв.

— Уга, бичә өг, одак нүцкн туула гисән келҗ өгтхә,— гиҗ Ута бичг булалдв.— Не, не гиҗ Коля бичгән ардан бултулв.

— А, чавас, терүг ода күртл меддн угавт? Тиим кергтә цаасн болхла, келҗ өгнәв — гиһәд Утан өөр сууһад, эклв:

— Кезәнә нег байн күн көвүндән гер авч өгдг болна. Шин ирсн бер: өрлә босад, өркән хәрүләд, үкрән сааһад, арһсан түүһәд, чигәһән бүләд, хотан кеһәд, берин йосар заргдад бәәнә. Өдр ирвәс бер ду һарл уга атыһәд бәәдг болна.

— Акад юмб, мана бер юңгад иим атхр бәәһәд бәәнә? Юн дутг болҗахмб? — гилдәд төр келднә, күн медхш. Залуһаснь сурна, залунь уурлҗ зовадго, орчлңгин йосар, өөрдин заңгар бәәдг болҗ һарна. Ода энүг яһад болв чигн инәлһҗ үзхмн гилдәд: наадта, шогта үг келцхәнә, бер инәдго болна. Кесг күмн инәм юм үзүлцхәнә, бер инәдго болна, нүцкн туула чигн гүүлгнә, тер бийнь бер инәхш.

— Не энтн иим биш. Энүгитн иигҗ кехмн гиҗ нег цецн күн селвгән өгнә: бериг арһс түүһәд йовҗ одсна ард, ик хәәс дүүргәд, үстә тоста өткн зармин хаш кеһәд: хәәснднь зузанар лашад, ааһс, сав-сарх цугтнь будчкна. Бер уутта арһсан үүрәд күрәд ирнә.

— Ой, бер эндр чамаг угад, манад дала гиичнр ирәд йовҗ одв. Кукн, тер цаадк хәәсән, сав-сархан хураҗ ав — гичкәд һарад йовҗ одцхана.

Бер хәәснд наалдсн хаш кевтнь идәд, сав-сархиг кевтнь долаһад, геснь цадчкад: хадминдән инәһәд орҗ ирәд, — өцклдүрк нүцкн туулаһан ода гүүлгтн!» — гиҗ сурҗ. Түүшлҗ эндр та хойр, аньгддг нүдән хәләлдәд, атхр бәәдлән хаяд инәлдәд бәәвт. Тегәд би тиигҗ келүв,— гиһәд Бата бичгән авад умшв.

— Чамд энүнәс хооран дару-дарунь иигҗ бичг ирҗәтхә! Тер цагт Батаг биилүлхмн биш, иим соңсхвр келүлҗ авчахмн гилдәд, байрта шууглдад хотан кецхәв.

Бата бичгән чилән, адһн-шидһн хувцан өмсәд һарад гүүхәр седв.

— Айдҗа, бичә йов. Би энүгичнь дәкнәс нег сәәнәр умшад, эрсин соньнд зәңг(статья) бичнәв. Чи Коля, өрүндән үкс гиҗ комсомолын зөвллин зөвчәнд (бюрод) умшҗ өг.

Чи зөвллин (комитетын) гешүн (член) күн «мана комсомольцин зөрмг, олнд туста йовдл» гиһәд илдкл (доклад) кеҗ чадҗанат. Бас нег мана нерн болх. Тер цагт һардгч улсин хәләц оңдарх. Анҗа ахта улсин хаҗуһин хов, хусрң инәд иткдгән уурх, гиҗ Ута Батан бичг авад умшад суув.

— Я, миниһәр болхнь шууга татад керг уга, — гиҗ меднәв, би энүгитн маңһдур һардачд авч одад өгчкнәв. Анҗа ахта ах девсңгин (курсин) улс дурго болцхах, бәг, — гиҗ Бата сурв. Коля тесҗ чадад:

— Бата, чи басл күлцңгү, у ухата, өр-өвч күнч. Күн бийән чолуһар шивхлә, чи өмнәснь өөкәр шивхәр седҗәнч. Мел оньдин өөкәр шивәд, цухрад йовдмн биш. Мана цагла хойр классин элчнрин ноолдан ода чигн чиләд угаг медх кергтә. Чи, ма хойриг зарҗ йовсн теегин баячудыг тууһад йовулчксар, мана өмнк хаалһ цеврдҗ одв гиҗ санхмн биш.

Хәләлч эн Василий, та хойрин хәәһәд, мөрдәд олҗ авсн күүнтн сурһуль, эрдм уга өвгн. Терүгичнь туугдсн төрл-саддудынь үлмәдән орулад, әәлһәд: бурхнднь мөргүләд, бууһин ам долалһад терүнә һарар тиим дала хорлта йовдл һарһҗ.

Энд ик һазрт болхла, теднәнчнь салтрмуд, чи, ман хойрас даву сурһульта, медрлтә, мектә. Эднчнь дораһар эс медгдмәр кехмн болҗана. Тер төләд хама йовсн һазртан саг-сергг болҗ, өөкәр шивх биш, әрүн цевр һазран ишкүлш уга арһ хәәх кергтә. Тиим ичртән ишкә наасн улсчнь чи, ман хойриг биш, һардачла әдл улсин бийнь толһаһинь эргүлхмн болҗана. Ута тиим биший?— гиҗ Ута тал хәләв.

— Тиим, мел чик. Чикән сонрар бәрх кергтә,—гиһәд Ута умшҗасн цаасан Коляд өгв.

— Мана зөвлл (комитет) энүгәрчнь ик соньҗлта, комсомольцнрт үлгүр болм үүлдвр гиҗ керглҗ хәләх чинртә цаасн, би маңһдур цуһараднь зәңглчкәд, комсомолын хургт илдкл кенәв, — гиһәд Коля хошад тиизтә, хойр ик цаас авад, ширә талан одад буру хәләһәд суув.

Нөкәдүртнь Утан бичсн зәңг(статья) Эрсин соньнд (газетд) һарв. Бата колхозин хортыг цалмдад көтлҗ йовх зург бас барлата. Цуг салврин оютнр соньнин өмн өдрин дуусн багшлдад: «Бата гисн кемб? Яһад бәрҗ авч?» гилдәд соньмслдад ниргәд бәәцхәнә.

«Ода хойр хонад — бемб өдрлә (субботла) комсомолын олна хург болхмн. Хургт мана Ик сурһулин оютн (студент), зуна амрлһнд (каникулд) йовад, Хальмг таңһчд бүрдсн колхозд, зөрмг йовдлар дөң болсна туск нег төрәр күүндән болхмн», гиҗ ик, ик үзгүдәр барлата зар өлгәтә бәәнә.

Күләҗәсн өдр ирәд, ик гидг шуугата байрин хург болв. Хургт Коля илдкл кеһәд, колхозас ирсн цаасд умшҗ өгәд, Батаг бийинь үзүләд, олнла таньлдулв. Комсомольцнр Батаг йөрәһәд, альх ташлдад, ниргәд бәәв. Комсомолын зөвлл Батад ханлт өргәд, күндтә һашгар (грамотар) ачлв. Дәкәд Батан тускар бичсн заквран (приказан) шинәс хәләҗ, комсомолец Батад өгсн шоодвран хәрү автха, худл зәңг зөөсн күүг засглтха гиҗ сурсн шиидвр һарһв.

Хургин хөөн эн һурвн көвүдин хорад: көвүд, күүкд, таньдг, улс ирлдәд, Батаг йөрәлдәд ик ора күртл байрта шууглдв.

Бата ирсн үүрмүдтән ханад, цуһараһинь үдшүләд һарв. Ута, Коля хойр орндан орад унтцхав.

Бата хорадан орҗ ирәд, хойр иньгиннь чирә селн-селн хәләчкәд, «седкл медсн иньгүдәс сән юмн уга» — гиҗ санад хойр иньгиннь орнаннь өмн тәәләд хайчксн өөмсдинь авад батарей деер тәвчкәд, бас орндан орв.

Маңһдуртнь Бата цуһараһаснь эрт босад, хот-хол авдг һурвн заборн дегтрмүдән өврлҗ авад, өдмг өгдг лавкд, зогссн даранд орм эзлчкәд, эдл-ууш өгдг лавк секлһнлә түрүн багт орад һурвн күүнә хүв өдмг, зарм шикр, заһс, хуучн дерин һадрт дүрәд, үүрсн гүүҗ ирв. Хойр үүрнь босад ор, дерән ахулад, буслһсн ус авч ирәд, сав-сархан бел кеһәд күләҗәнә.

Бата өрүн босад хот авхар одсиг эдн меднә. Эндр сарин эклц — Батан селгән. Сарин өрәләр — Утан селгән, сарин хуучар —Колян селгән. Эдн эврәннь селгәндән кен ю авсан, кедү мөңг һарһсан бичдг зузан хар һадрта дегтр бәәнә. Тәәз, нааднд билет авв чигн һарһсн мөңгән тер дегтртән бичцхәнә. Тер дегтрән эдн «Коммуна» гиҗ нерәдцхәнә. Сар чилхлә тоолад һүрвн әңг кеһәд кен үлү һарһсндан наадк хойрнь өгч тегшлнә.

Эндр өдр эн һурвн урдк, урдкасн маңна тиньгр байрта, үгтә-күүртә, хотан ууҗ авад: Батадан хошад тиизтә цаасдынь өгәд, һардачин дарукур йовулчкад Ута, Коля хойр номдан одв.

Бата хойрдгч һардачин үүднд суусн улсин, сүл күүнә ард ирәд дараһан күләһәд суув. Даран ирхлә Бата үсән самлад, бийән ясҗ авад, зөвшәл сурад орв. Саак өндр нурһта, халцха толһата күн, саак ормдан сууна.

Зуг эндр костюм, зәңгәнь (галстгнь) оңдан, урдкдан орхнь зокаста. Бата мендләд, урдк ирдгәсн зөргтәһәр уралан йовад, хойр цаасан, хойр һардҗ авч одад өмннь эвлүн делгәд тәвчкәд нурһарн цухрад хооран һарв.

— Ханҗанав, су! — гиһәд диван тал заав. Бата диван деер одад, хойр һаран хойр өвдг деерән тәвәд суув.

— А, энчнь эртинә келҗәсн цааснчнь эний? — гиһәд цаасдиг дарадтнь умшв. Умшн бәәҗ толһаһан гекәд, маңнаннь арснь өргдәд, нүднь икдәд, — сән, сән, йир сән! Уй, иим олнд туста керг кеһә йовҗ нааран, нанур бичдг бишв. Чамаг йоста гидг хальмг улсин авцар — мөр унулад, мөрәлҗ! Ода күртл яһад тагчг бәәһәд бәәвч? Чи басл хәрг, бермсг күнч. Гем уга! Баахн күн тиим болх йоста — Күлцңгү, бермсг заң кү керүлнә — гиҗ Ленин келсмн. Айдҗа, би Кузбарт зәңглнәв — гиһәд җиңнүрән эргүлв. (Кузбар гиснь ик закрл /ректр. Эн күүнә өвк нернь —Кузнецов бәәҗ. Авалиннь күүкн өвк нернь — Баранова бәәҗ. Эн хойр гер-бүл болад ханьцхларн хойр өвк нердән негдүләд Кузбар гиҗ бичсмн бәәҗ. Ода хоюрн Кузбар гиҗ йовцхана).

— Михаил Алексеевич, мендвт! Бийтн ямаран бәәнә? Та мана нег оютн ямаран юм һарһсинь медҗәнт? Зуна амрлһнд һарад, Хальмг таңһчд йовад, теегт шин бүрдсн колхозд ик гидг зөрмг, цецн үүлдвр кеһәд, әвртә дөңг болҗ. Бүкл җилдән олдҗ бәргдл уга бәәһәд бәәсн кулакудин элч әмдәр бәрҗ өгч. Нам Төвин (центральн) соньнмудт бичҗ болхмн. Йоста гидг комсомольск үлгүр болм йовдл!

Эврә келн улсиннь авцар сәәхн гидг мөр унулҗ. Күндтә һашгар ачлҗ. Э, олна хургин протокол әвртә гидг магтал илгәҗ, эн мини өмн бәәнә. Селәнә хүүвин ахлач, колхозин ахлач, партячейкин сегләтр, комсомольск ячейкин сегләтр цуһар һаран тәвҗ. Ташр хойр тииз дарҗ.

— Э, э! Тертн тер,— гиһәд җиңнүрин цорһар закрлын чирә үзгдҗәхмн кевтә марзаһад инәчкәд, дарунь инәднь уга болҗ одв. Җиңнүрәр келснь соңсгдв...

«Сурһулян хайчкҗ, хойр сар уга гилдәд» сурһулин әңг, эрклгчд (деканд) рапорт өгцхәв. Дәкәд ах девсңгәс нег күн ирәд: тертн гер авч, тендән көдлмшт орҗ гиһәд, нам ормднь кү орулхар гүүһәд бәәв. Э, э! Тиигәд закврд орҗ одла... Не, не болҗана,— гиһәд толһаһан зальҗ гекв.

— Яков Абрамович! Та олна җисәнәс үлдҗ йовх кевтәт.

Би өрүнәһә көдлмштән ирҗ йовад, энүгитн эрсин соньнд умшлав... Цуг тодрха бичәтә бәәнә, умштн. Эрк биш умштн. Дәкәд комсомольск зөвллин сегләтр үр Исаев нанд сууна, цугтнь келҗ өгв гисн үг Батад үгин сүүләр, өргн һолын телтрәс хәәкрәд келҗәх үгшң әрә соңсгдв.

Хойрдгч закрл җиңнүринннь иш хәрү тәвчкәд; «Бата чамаг закрл йөрәҗәнә. Би бас йөрәҗәнәв»,—гиһәд келчкәд, Батан өгсн цаас хәләһәд, барун һариннь һурвн хурһдарн топ-топ-топ гилһәд цокҗаһад: «э, тана комсомолын «воҗдь» закрлд сууна, чини тускар келҗәх бәәдлтә. Ода чини мөрн гүүҗәнә! Ахрарнь келхд орман күүнд булагдшго болвч. Эртинә эс болх шууган болад, эндүн үүләр би чамд шоодвр өгләв, медвчи?

— Меднә! — гиҗ Бата санамр келв.

— Ода тер шоодвран хәрү закврар дуудҗ авх керг болҗана, — гиһәд Бата тал хәләв.

— Ханҗанав, — гиҗ Бата толһаһан гекв.

— Не йов, седклчнь төвкнсн сурһульдан сәәнәр шүлт, — гичкәд, өмнән бәәсн теегт урһсн теңгрин ки бәәдлтә бичкн цаһан хоңх хурһарн җиңнүләд цокв. Сегләтр күүкн һарн гиҗ йовсн Батан өмнәс, «соңсҗанав!» гиһәд орад ирв.

— Тер ах девсңд сурдг Анҗа гидг күүг закрл дуудҗана, альк аудиторт бәәхинь медҗ авад йовулчктн,— гиҗ закв.

Бата дәкн ардан эргәд «менд бәәтн!» гичкәд сегләтр күүк дахад һарв.

— Батаг сурҗалт, Бататн эн! — гиҗ сегләтр күүкн хаҗудан седкүл хәләһәд суусн бичкн нурһта, шар үстә, заарг чирәтә хо-цаһан күүкн тал заав.

— Бата менд! — гиһәд хо-цаһан күүкн босад, Батан хойр һар авч мендлв. Батан чирә, хувц-хунринь, хойр көл күртлнь хәләһәд инәһәд келв:

— Чи саак кевтән!.. Би чамаг өсәд, әвртә залу болҗ одсн,— гиһәд бәәнәв. Чи саак кевтән, саак кевтән...,— гиһәд Батан хойр нүд хәләһәд тачкнад инәв.

Сегләтр күүкн «Ода эннь юн юмн бәәсмб?», — гиҗ санад, ормдан сул уга эн хойр тал оньган өгв.

— Бидн таньл улсвидн, Сима мини һазра күүкн,— гиҗ Бата Симан һар тәвл уга сегләтр күүкнд келв.

— Тиигчкәд, сурһулин хуучн иньгүдвидн. Энтн мана — Батый! — гиҗ Сима инәв.

— Медгдҗәнә, медгдҗәнә. Нег һазра улс күүнә хол һазрт харһхла йир сән болна. Та хәрнь мартл уга хәәһәд ирдгтн сән. Зәрмснь мартчкна! — гиһәд сегләтр күүкн ормдан сууһад цааснларн оралдв. Сима суусн ормдан үлдәчксн хар түңгрцг Максим Горький бичсн «Мои Университеты» гидг дегтрән авад Батата хоюрн һар-һаран бәрлдәд һарцхав..

— Не, чамаг ямаран салькн, альдас тууҗ авч ирв? Келич хәәмнь, — гиһәд Бата Симаг сүүвдҗ авад дөрвлҗлсн ут хөңгләр нар-цар йовад күүндцхәв. Бата үдин завср күртл сул хойр үүрән һарч иртл йирин күләх күн. Батад хама күләснь йилһл уга.

— Би Элстин сурһуль чиләснә хөөн стенографическ девсңд одад, терүгән чиләһәд хәрү ирәд көдлҗәһәд, ода энд Зөвин күрәлңд ирҗ орв. Не Коля ямаран бәәнә? Сурһультн ямаран? — гиһәд Сима Батан сүүд наалдад, негл һарлцсн ахан олҗ авсн әдл, байрта бәәнә.

Эн хойр урднь Элстин сурһульд хамдан сурч бәәсән санад, Батаг түрүн болҗ сурһульд орхд, Сима учком Бадмиг багшин зарцар хәәҗ авч ирсән тодлад — тиигхд хамгин түрүнд таньлдад хамдан нег партд суусан күүндхләрн төгәлң бәәсн хамгиг мартад хуурцхав.

Тиигҗ эн хойр күүндәд йова бәәтл «Дегтрин саң» гиҗ бичәтә бәәсн үүднәс: эвтәкн нурһта, улан халхта, атхлдсн үстә хо-цаһан күүкн һарч ирәд, эн хойрла зөрлцәд һарад одв. Өрч деерән олн зүсн утцар хатхсн хатхмрта дүд цаһан кофт өмсәд, деернь хойр ханцн уга гилвкдг хар торһн бүшмүд өмсҗ. Бүшмүдиннь иҗл хар бүс татч бүслҗ. Тернь хойр сүвәднь шигдәд, мегдәлһәд сәәхн кев һарһҗ.

Эн күүкн зөрлцәд һархларн харта мөрн кевтә дораһар нүднәннь булңгар Бата, Сима хойриг селн илүрдәд һарв... Тиигәд хәләһәд орксн цаглань, алг хойр нүднәннь моһлцг цецгәснь: цаһан мөңгн цөгцин йоралд хайсн шил бурчг мет цамрха дотран долдарад, улм көркхн керсү өңг һарһв. «Одак Булян келҗәсн күүкн эн болхий?» — гих ухан Батан зүркнд тоб болад одв.

Бата, Сима хойр хәрү эргәд һархла, одак күүкн хәрү зөрлцәд һарв. Эн саамдан күүкн үрвәд дораһур хәләциннь ик икинь Сима тал зөрүләд оркв.

— Эн юн өвәрц бәәдлтә күүкмб? Танла сурну? — гиҗ Сима Батаһас сурв.

— Медҗәхшв. Мини хөөн ирсн чигн болх. Би, бийм одахн ирләв, күүк хәләдг цол уга,— гиҗ Бата инәв.

— Э, эх! Хәәмнь мини Бата, иим сәәхн эд өөрән бәәһә бәәтл медл уга бәәдв? Чи саак кевтән хәрг кевәрн бәәһәвч? Бамба та хойриг бидн цуһарн «гиҗгтә күүкд» гидг биләвидн, мартчквч? Одак күүнчнь чамас нүдән хөөһүлҗәхш. Зүркнәннь һолнь чамур кецәҗ оч. Би негл хәләцәрнь медүв. Көөрк мини, кишг өөгүрчнь эргәд бәәсн бийнь ки шүүрәд, кергт авл уга бәәнәч,— гиһәд Сима Батаһар зог кеһәд инәһәд, ярлзад йовна.

Тер хоорнд одак дегтрин саңгар орҗ одсн күүкн үр күүкдтән одад: «Одак Бата гидгтн гер авч гидгнь үнн бәәҗ. Гергнь ирчксн, хоюрн сүүвдлдчксн, һаза хөңгләр кесгәс нааран, шивр-шивр гилдәд, күүндлдәд йовлдад бәәцхәнә. Гергнь нанд таасгдсн уга» — гиҗ шимлдҗәнә.

Ик удан болсн уга дәкәд дегтрин саңгас: ут алтн шар үсән һурвадар гүрәд, нурһн деерән хайчксн, цегән цеңкр нүдтә, өндр нурһта шар күүкн һарч ирәд, эс медсн болад үсән ясад, эрст өлгәтә бәәсн ик нүр-герин өмн одад: Бата, Сима хойрин дүр, нүр герт хәләчкәд, орад йовҗ одв...

Дарунь Буля һарч ирәд генткәр үзсәр:

— А, Бата менд! Номдан одлго яһҗахмч? — гиһәд шуд зөрлцҗ ирәд, Сима тал хойр нүдәрн һалзҗ хәләв.

— Минь ода закрлас һарч ирүв. Намаг эн күүкн күләҗәсн бәәҗ, Буля, таньлд, Сима! — гиһәд күүкнүр заав, күүкн һаран өгв. «Буля!» — гиһәд һаринь чаңһар атхад: — хамаһас ирләч? Энд ю кедвч? Батаг альдас меднәч? Ода хама бәәнәч? — гиһәд хойр чикәрнь селн цольгҗ, цольгҗ— Бата, эндр асхн юмнд бичә од. Чамла күүндх керг бәәнә. Ута, Коля хойр меднә — гиҗ Батад келчкәд, хәрү һарв. — Сима Коляг күләҗәнә! — гиҗ Бата ардаснь хәәкрв. Буля ардан эргәд:

— Сима, дав деер менд бә, — гичкәд хәрү күүкдүрн орҗ одв...