Богзгин һарт орв.

— Чи намаг Гришкинәс үг угаһар авч йовна — гиҗ бичә ә! Нанас эднчнь цуһар әәцхәдмн. Богзгин хөөчв гисн нерәрчн күн көндәхн уга. Бийчн:

Нүд чичм харнһуд

Нүкн-цүкн болсн бөөргт,

Арвн алд арһмҗар

Алдлго хаяд авдг

Аавин нәрхн хар.

гидг күмб—гиһәд хая-хая мөрнән җола татад зогсхларн Богзг ардан эргҗ Батад келнә.

Бата Богзгин келсн дарата олмһа үгмүд тодлҗ авхар чирмәһәд, чикән өгәд соңсад йовна. Батан киртә бор шалвр мөрнә халун давста көлснд ивтрҗ одсн өҗгңләнь наалдад хорсад йовна. Өҗгңнь җулһрҗ йовх бәәдлтә.

Богзг, Бата хойр Богзга һаза гүүлгәд, күрәд ирцхәв. Бата һәрәдҗ бууһад, күрң мөрнә җола авад, герин бүсәс цулвурарнь уйчкад, Богзгиг дахад герүр орв.

Гер дотрк өлг—эднь күцц. Деед бийднь ик чигн гидг баран хуралһата, хойр давхр үстә кевсәр кевсләтә. Ба­рун бийднь мел даң цоохр лаңкар ирмәгүдинь бүрсн цаһан-цаһан девскрмүд девсәд орксн. Эрчмтә темән утцар эрәлҗ ширсн ширдгүдиг «бәәнә» гисн кевтә, ө угаһар девсәд, барта күрң цоохр кевсәр кевлсн, Кермнә орн цевкәһәд бәәнә. Орна өмн дөрв давхрлсн цаһан ширдг деер ик чигн тарһн шар зурхач шүүсән «зооглчкад» һашун харар дарулад орксн бәәдлтә шарлад, улаһад хоҗһр махн толһаһан иләд сүүвнәд сууна.

Кермн орн деерән кир уга цаһан индс өвдгтән көшүрдсн чирд-чирд, гилһәд хурвчасн ә һарһад, шаглад сууна. Тарһн шар зурхач хоолан ясад, дөрвлҗиннь үзүр дорас агч ааһан йоралар эв орулад бүгҗләд кесн ут сурулта цаһан мөңгн цокарта һанзан татч авад:

— Бәр көвүн һал тәвҗ ас — гиһәд Батад өгчкәд Бата тал зөвәр удан хәләҗәһәд:

— Көвүн, кенәвч? Нернчн кемб? Үзгдсн бәәдл һарад бәәнә — гиҗ аҗглв.

— Үзә бәәсн чигн болхт. Энтн хурл деерк сурһульд орад сурһуль дасҗ йовад, — сурһуль керг уга — гиһәд айта гидг хөөч болчксн күн. Эн дора бәәсн Гришк орст хөөч йовла. Кеер кезә чигн кевтдго, хатхчксн һасн болад шоваһад йовдг серглң күн гинә. Тегәд би энүг таасад, хөөч кеҗ авхар авч ирүв. Нам торһуда «Уттын уланас» мал көөснәс зовлңтаһар көөлдв. Ямаран хөөч болхнь медҗәхшв. Нам хәләхнь мана шар толһата хуцас маштг болдг бәәдлтә — гиҗ Богзг дамбрлҗ келв.

— Тиигәд әмтн булалдад йовдг ик эрдмтә күмб энтн? — гиһәд тарһн шар зурхач Батаг оран шар хальснаснь авн, охр сүл күртлнь кулыҗ хәләв.

— Хө хәрүлнәв — гиҗ һарад, хөөһән ээрәд кевтүлчкәд, зурмн толһа дерләд, ялдаһад унтҗ оддг күүһәр ю кехв. Энтн болхла өмнән хөөһән деләд идүлчкәд өндр деер һарад өдрин дуусн доңһдад дуулад йовдг —дууч шар — гидг эрдмтә күн. Кермнәр домбр цокулад дуулулад хәләхгов — гиҗ Богзг магтв.

— Бата дуулнчи? Цокҗ өгнәв — гиһәд Кермн дерин шуһуд бәәсн шар харһа домбран авад, эцк талан хәләв.

— Цокҗ өг, цокҗ өг! Зурхач соңсх — гиһәд Богзг өргн ул бүсән тәәләд орнаннь дерндгт өлгв.

Бата зурхачин һанзд һал кеһәд хойр — һурв татад сурулынь киилгиннь элквчд арччкад чемшҗ одад һартнь бәрүлв. Көк хамтхасн тәмкәр дүүргсн һанз бәәҗ, Батан толһань диинрәд ик цаһан ишкә гер эргәд, бүркгдәд туусн болад одв.

Кермн домбртан көг орулад, зурхачин таасдг ду цокв. Кермн эн ду цокхларн, Бата меддго болх гиһәд, Батаһар нәр кехәр сурл уга цокв.

Бата маңнаһан бәрәд һазр хәләһәд зогсҗаһад:

Дагҗңнҗ хатрдг-ла

Кер-ла — гинә мөрнь гинә

Дагҗинҗ хатрдг-ла

Кер-ла гинә мөрнь гинә.

Дәәни гинә көлднь

Дүүлңндг-ла билә-ла.

Дәәни гинә көлднь

Дүүлднндг-ла билә-ла.

Дәәвдин көвүн гинә-ла

Данзн гинә нойниг

Дәрк-ла бурхднь

Өршәх болтха!..

гиһәд домбрин чикнд одад геглзүләд дуулв.

— Э-эд биший! Энлм эн! Авад од! Гиһәд өдрин дуусн эңсәд йовдг күн энтн — гиҗ Богзг көөрв.

Кермн догшар цоксн домбртан дегд кинчкәд, Бата дууһан чиләчксиг медл уга, хойр-һурвн дор орултлан хөгүләд цокад бәәв.

— Дууч шар хөөч — гиҗ келҗ болхмн, һәәвһә келдг күн бәәҗ энтн. Гем уга! Эс болх сурһуляр ю кехв. Му хар күн көлсән эдлхлә, кишгтә болдмн. Зальврад, маань умшад йовхла, бурхн кишг заядмн.

Ода коммун — гиһәд ик акад хату цаг болҗ йовна. Иим цагт малын ард, нүд далд, чикн дүлә, әмтнлә тер уга иигәд дууһан дуулад йовсн мел чик. Түрүн сурһуль сурсн улс амрч йовхш — гиһәд тарһн шар зурхач гесән иләд, утар татад саналдв.

Эн зурхачин келсн үг, утар татад саналдлһн нег уга үг биш. Эн ик шар эргд һам һарч одсн бәәнә. Һамнь улм-икдхлә нурад, хольврад унад одхд маһд уга — гиҗ маңна деерк хүрнәснднь бичгдсн болад одв...

Богзг хойр һаран — гиҗг доран авад, туурһин зах хәләһәд тагчг гедргән кевтв. Кермн домбриннь көгинь хәрүләд, дериннь шуһуд тәвчкәд, уйҗасн кенчрән саҗад, эвкәд дер деерән тәвчкәд орн деерәсн арһул шувтрад буув.

Орчлңгин төгрг шар нарн көндлң хар үүлнә цаад бийәр шурһҗ орад, сүүрнь улаһад, сүүдрән суңһад суув. Кеерәгшән һарсн малмуд гер талан өөрдлдәд: мөөрлдәд, мәәллдәд орад ирҗ йовна. Берәд, күүкд үкрмүдән тослдад, зел деерән ирсинь ивләд, шуугулад саацхав. Бүрүл болад, сө, малмудын сүүлинь тууһад, хотар орулад, харңһутрад ирв.

Богзга хөн, үкр хойраһинь ниилүлчкәд, хәрүлдг шүркисн ик хар залу Санҗ—гиҗ бәәҗ. Санҗ аадмг, һуйринь элвгәр өгәд бәәхлә, кезә чигн маңна тиньгр, муурхан медл уга көдлдг. Тернь баахн татг болад, бүснь сулдхла буцдг, буцхларн бухас дор, эргү ширвисн күргр хар күн.

Санҗ хөд, үкрмүдән тууҗ ирәд, хотн дунд орулчкад, зүн бийд өлгәтә бәәсн түңгрцгтә аадмгас өткнәр зуурҗ уучкад һарч ирәд, Бата тал өөрдәд, хавтхан уудлад тәмк һарһҗ авад, амндан авад, җаҗлн бәәҗ:

— Чамар хөөч кеҗ авхар авч ирҗ — гиҗәлү! Тер хөөнәнь өөр оч кевт! — гиҗ келчкәд «би сулдв» гисмн кевтә, чон мет бийәрн эргәд шуркиһад һарч одв.

«Басл нег зөв уга, модн-моом болсн модьрун болнухн»—гиҗ санад, ардаснь дахлцад, Бата һарв. Тегн гихнь Санҗ өмн өдрнь хөөнд орсн чон ханав гиһәд күүнә бү­рү хаһад алчкад ик шоодврла харһсн, атхр, уурта йовсмн бәәҗ.

Бата Санҗин көдрҗ ирәд барун иргд хайчксн хуучн бор өрмг авад хөөнә захд одад: хойр, һурв ишкрәд нохас түкрчкәд хойр давхрлад делгчксн хуучн ишкә иргвч деер кевтв, Батад олн зүсн ухан орад, саак Ноонинд түрүн оч хонсн асхн, Дорҗ, Хулхач хойрин күүндсн күүндән сананднь орад, нөөрнь күрхш.

Салврха бор өрмгнь

Салькнас хаац болхш,

Сәргсн сәрсн шалврнь

Сән нилчән халдахш...

гиһәд дуулдг дууһан арһул ишкрәд кевтнә. Батан ухаһан гүүлглһиг, чееҗләрн гүвдлһиг цаг күләхш. Әмтәхн нөөртән диилгдәд, дуг гиһәд сүркрәд одсн дару: өр тунтрад богшурһас җиргәд, холын баран барлзад, хоорад өр цәәв. Минь эн хар дүңглә, өткн цуста баһчудын нөөрәс әмтәхн юмн уга! Болв босҗ дассн Батад бәәрнь шөвг болҗ хатхад суняҗ босад, хөөрмгән хольҗ ууһад, хөөһән көндәһәд һарв...

Санҗ хооран цувад һарч йовсн үкрмүд тосад тогтнулчкад, Бата тал ирәд:

— Тер үкрмүдән хөөдләрн ниилүлҗ ав! Орса тәрәнд орулад цокулҗ үквзәч — гиҗ Батад келчкәд Богзгин күрң мөрнә төмр чөдр авхар йовҗ одв.

Бата үкрмүдән тууҗ ирәд хөөнләрн ниилүлчкәд хар салан эк хәләһәд сер-сер гисн теегин сальк хавлад һарв. Батад саак кевтән, эҗго эрм цаһан ташуд хөөнәнь зуңһугта үнр соңсад элкән теврәд, модарн һазр түшәд, гейүрдг бәәдл янзан сольсн уга.

Тиигәд теегт өдрән өңгрүләд, гөл болад асхнднь ирхләрн, хөөдән хашалчкад, үкрмүдән кевтүлчкәд, герт орҗ ирхләрн, берин орчд «бер» болад: көөтә хәәсн, тулһла оралдад Харгчн, Богзг хойрт җомбаһинь чанҗ өгәд, Богзг зурхач хойрт тәмк нерҗ чөклдг болв. Тер хоорндан ширвһр Санҗ нудрад орквза гиһәд орх — һархдан нүд герднә. Эдн нег көөрх сергх дурнь күрхләрн:

— Алькв Мана дууч шар дуулчклч. Кермн домбран цокҗ өг — гиҗ дуулулҗ бахан хаңһацхадмн. Дууч шар хөөчд «керго» — гиҗ хәрүцдг арһ уга. — Не, болҗ! — гиҗ эс келхлә сөөнь өрәл күртл һулмтын көвәд Кермнә цоксн домбрт кевшәд суудмн.

Маңһдуртнь намрин серүн салькнас хорһдад, зурмн толһан сүүд бөгдиһәд кевтәд дуладхлань элкнь унтад эрг—дург гиһәд одна. Болв әәҗ дассн Батан зүркн әрвҗ уга салькн «үст» гихлә чочҗ сернә. Тиигәд асхн күртл теегин салькнд өрч, элкәрн үләлһәд, урлан зөрктәһәд йовна. Өдр ахрдад, сөнь утдад, серүн улм догштад, киитн хар салькнд көөгдн, өткн хар үүлн һазрдад шир-ширддг болад, дару-дарунь киитн нәрн умшта хур орад, намрин сүл сар болад ирв.

Даруһас дорагшан хамрин бел тал нүүҗ үвлзхмҗ гисн зәңг Батан чикнд күн болһнас соңсгдад, зүркинь зүүһәр хатхад бәәв. Эн зәңг соңсснас авн. Батад саак Ноонин малар өмн нур орҗ нүүдг зовлң сананднь орад чееҗд чолун урһсн болна.

— Тиигәд би цаһан буурл аввинь өөр, муурхан медл уга көдлдг. Залху уга Муузрань өөр цугинь отхн болад, эркләд йовсн бийм кесг зовлң үзләв. Муузран өскәнь устад хурһднь көлдлә. Үкрмүдин шавхагнь шүрүн цаснд зүлггдәд улан явр болсн биший!.. Ода би һанцарн эн хөн, үкр хойриг үвлин җиңннсн киитн, хамрин бел күртл яһҗ, тууҗ күргхмн болхв? Аль би ода бөдүн залу болҗ одсн болхий?—гиһәд бәрҗ йовсн ут, улан дурста модарн бийән кемҗәлҗ хәләв. Хойр бәрм шаху өссн болҗ медгдв. Өмнән идшлҗ йовсн хөөдәс ик сүүлтә, савһр нооста хальмг хө көөһәд барун ар көләснь авад, зүн ар көлднь көләрн дегә өгәд оркв. Хөн дөрвн көлән деегшән кеһәд көлврәд унв... Э-э, залус иигҗ унһаһад хөд кирһнә, би му биш залу болҗ йовнав—гиҗ бийнь бийдән келәд, байрлҗ, инәһәд хөөһән босхад сүүләрнь ташад тәвчкв.

— Ода нанд хойрдгч «эзн» болсн эргү Санҗла яһҗ ээлтә болҗ үзсә. Иим модн-моом болсн элмрлә өрцҗ, тольклдҗ болш уга — гиһәд өрүнәһә үкрмүд тууҗ һарһлцсн Санҗин тускар ухалад йовна. Тер хоорнднь саак түрүн болҗ нилчтә җөөлн нүдәр хәләҗ сурһульд орулҗ авсн, дару нүдтә ик хар Нәәмн багш, сарул сәәхн сурһуль, шууглдад көөлдәд нааддг көвүд, күүкд сананднь орад, нүднднь үзгдәд, җирс-җирс гиһәд, җирлһн болад җирлзнә.

Хәәрн сурһульм, хәәрн дегтрм! Хәрү тенүндән күрдг хүв нанд бәәхий? Әмтнә көвүд яһсн хүвтә улс болхв. Сурһульднь мөрәр, темән тергәр, идх хотдаһинь, өмсх хувцтаһинь багштнь хурсх девл белгтә күргҗ өгнә. Тиигхлә теднь — һартан тоһшта күүкд өкәр — гиһәд сурһдг багшнртнь өкәр, өвәрц болҗ үзгднә. Тер һәргүднь, «би багштан өглһтәв» гиһәд омгшад, угатя маднла әдл улсиг дөөглнә, багшнриннь үг соңсн уга альвлцхана.

Чавас мини ах Зуңһру намаг түрүн күргҗ одхдан нег моңһл шар ааһ, өрәл арслңга таальврта одсн биший. Нань өгдг юмн уга бәәсн болҗана. Тенүгинь Нәәмн багш авсн уга билә.

— «Тер бичәч көвүнд өг!» — гиһәд хәрү өгчклә. Би бичәч болсн угав. Хәрү хөөнәннь өөр бә болад, хар довуньгин эзн болув. Тәвсн хүв! — гидг эн — гиһәд хамрнь күңшү дүрәд, хар нүлмсн хойр нүднәннь булңгар хәәлчксн шил болад мелтәһәд һарад ирнә. Тер бийнь махмудан базһад, бийән әәтрләд холын бара харвад, хөөткдән нәәләд, аштнь эн бәәдләс мөлтрхв! Үнн бәәхлә, олдх, нүдтә болхла үзх — гиҗ бийән аадрулна.

Ода нам нүүхәсн урд Мөңкә, Иван хойрла яһҗ харһса — гиһәд өндр толһа деер һарад, доңһдад дуулна. Тиигәд нег өдр Бата гүн хар салан экнд, зо деер бәәсн һурвн хар толһан дундк ик толһа деер һарад, бергн Цаһананнь дуулдг:

...Аавм яһла? — гихләм

Аашна гиһәд келнә,

Ээҗм яһла? — гихлә

Эндр ирхм гилә.

Дуулад довун давша бәәҗ

Дотад хормам шурдла...

гидг ду дуулад суутлнь — хот зөөдг хурдн харгч нңгндән хойр мишг хот теңнсн Мөңкә хаалһасн хаҗиһад, маасхлзҗ инәһәд, хурдлулад күрәд ирв...

Харгч иңгн хойр өмн көлән өвдгләд кевтлһнлә, Бата гүүҗ одад харгч иңгнә хойр чикн хоорндк маңна деернь шавшсн зогдраснь авад, хойр халхарнь ташҗ эңкрләд, Мөңкәтә хоюрн дун уга теврлдв... Харгч иңгн ут күзүһән хаҗушлад Бата тал хәләхләнь, хойр ик нүднь нүлмсәр дүүрсн болад одв. Ноолулҗ дассн номһн темән нам Батаг таньҗах бәәдлтә.

Бата, Мөңкә, Иван хойрта йовдг цагтан хошан эн харгч иңгнд татч (арбич) болҗ йовдг билә. Эн харгчан унад, эн Мөңкән ирсн хаалһар долан хонгт нег хот зөөдг бәәсмн. Ода Батан хойр нүднәннь дорак хойр зовкнь көөмгсн болад, чирәнь семәһәд, му өңг һарч, бийнь зөвәр атхр. Мөңкәд Бата нам медәрҗ одсн болҗ медгдв.

«Көөрк манла йовснасн ик өвәрц өңг һарч, зовлңгинь энүнә ик болна билтәл» — гиҗ Мөңкә дотран санад темән деер теңнәтә бәәсн — мишгән буулһад:

— Би хош талан хот авч йовнав. Чини зөөдг хотыг би зөөдг болув. Чамаг үзчкәд харгчна гүүхәр ирүв. Идҗ ав наадкасн — гиһәд мишгәсн давста һахан өөк, өдмг, мәңгрс һарһв. Намаг одх болһнд чини эзн Гришк, Лушк хойр даң чамаг сурна. Теднчнь чамд басл дурта бәәҗ — гиһәд өөрән нәәхлҗәсн зултрһн таслҗ авад үнрчлв.

Мөңкә, Иван хойрлаһан харһҗ зовлңган келхәр седҗ йовсн Бата дегд байрлчкад, юунас эклхнь медгдл уга идҗәсн хотнь хоолднь зәнгдрәд бәәв.

— Не, ямаран бәәнч? Кермнә цоксн домбрт кевшәд бәәдг болхуговч!—гиһәд Мөңкә хавтхасн мошнгта тәмк һарһҗ авад цааснд орав.

— Ямаран гихв! Өдртнь кеер — хөөч, асхнднь герин зарц дууч... Хаҗудан кевлһән кевәд кевтсн темән тал хәләв, нүднь усвкад одв. Нам айстан көөркүн өвдкүртә орминь көндәчкв билтәл, сурхмн биш бәәҗ—гиҗ санад Мөңкә яахан медсн уга.

— Би, Иван, та хойрла арбич йовхдан зовлң үзсн болад йовдг биләв. Ода санхнь Иван намаг эрклүлдг бәәҗ, намаг һарһсн үрнләрн әдл сандг билә. Ода тер мини бәәсн Богзгад Санҗ гиһәд нег «Турнта» әдл зарц бәәнә, тенүнәс нам әәһәд үкҗәнәв. Әвр мондяс күн болх бәәдлтә. Өрүн хөөһән тууҗ һарад, кеер үдләд асхн ирнәв. Сөөнь өрәл күртл берин орчд бер болнав. Дәкәд нег гестә меклә болсн билхәсн зурхач бәәнә. Хот бәрүлҗ ас, тәмк нерҗ ас— гиҗ чөкләлһнә. Чи зунаһа нанта одхдан на­маг домбрт дуулна— гиҗ өңгәр келвч. Ода мел һазаһас күн ирх болһнд, асхнд хурсн цагтан намаг оньдин дуулулна.

Даругас дорагшан хамрин бел тал нүүҗ үвлзхәр бәәнә. Саак бидн Ноонин малар өмәрән нүүсиг меднч? Бидн хаалһдан даарад үкн гиләвидн. Тиигхд бидн өрк бүләрн йовлавидн. Ода болхла би һанцарн. Үзәд уга күүнә һазрт одхмн болҗанав. Харһсн болһнь намаг дөөглх—гиҗ Мөңкә тал җөөлн нүдәр хәләв.

Күүнә һазр күндтә

Көлән болһаҗ ишкич,

Уудг уланан ууһич

Унтдг нөөрән ахрич!..

— гиҗ Анҗан күүкн мордхд мана бергн дууллс, тенүнлә әдл юмн болҗана гиһич — гиҗ Мөңкә хөкрлв.

— Нандчн уудг улан чигн уга, унтдг нөр чигн уга болх бәәдлтә. Би басл дуту хүвтә күн бәәҗв! Нам Иван, та хойрла йовад үкв чигн һундл уга болх билә — гиһәд саналдв.

Тавн, зурһан җил күүнд заргдҗ йовх Мөңкәд тоб болад одв...

— Гем уга! Залу күн үрүдәд йовдмн биш, өрәд йовдмн. Би ода зурһан җил күүнд заргдҗ йовнав. Эн эзнәнь өмн чини ахта— хоюрн хальмг байнд заргдҗ йовлавидн, цуг әәлинь меднәв. Иван болхла, чи, ма хойрас даву заргдҗ йовх күн. Тиигәд му үзсндән чамд эңкр. Му үзсн күн күүнә зовлң сән меддмн. Эн баячуд күүнә зовлң медхш, зархан медцхәнә. Мана хальмг баячуд нег үлү кү зархдан ик дурта: хәәсн тулһла, өрк, үүднлә оралдулад эс медсәр зарад зована.

Иигәд кеер хошар нүд далд йовснь хол деер. Чини зовлңгиг Иван асхн болһн гилтә чамаг санҗ келнә.

Зовад керг уга! Мөрн селҗ гүүдмн. Оньдин иигәд йовхн угавидн. Мана цаг ирҗ йовна — гиһәд әмтн келдгҗ. Угатя улсин йосн — Улана йосн делгдҗ йовдгҗ — гиҗ әмтн күүндҗәсиг мана Иван соңсҗ. Иванчнь ю болв чигн меднә.

Не, йовлһта! Чи мел дегтр — гиһәд ду һарад йовдг биләч. Би чамд өгхәр эзн көвүдәсн торһчклав — гиһәд Мөңкә һоснаннь түрәһәс һадрнь эләд бәәсн дала зургудта дегтр һарһад өгв.

Уульх бәәдл һарад зогсчасн Бата дегтр үзн маазхлзҗ инәһәд, үкс шүүрч авб.— Не, Иванд сән менд кел — гиһәд һардк дегтрән зүркндән шахв.

— Чи сәәнәр хәлә, чини дегтр иим билү? — гиҗ Мөңкә Батаһур өөрдв.

— Хәлә, Нәәмн багшин өгсн дегтрин иҗл бәәҗ! Каарсн Ноонин көвүд хулхалад авчкла. Ода нег үвл эн эзндән торад бәәчкәд, яһад болв чигн Нәәмн багштан оч сурһуль даснав. Мөңкә, икәр ханҗанав — гиһәд дегтрән сәкәд дәкн — дәкн ширтҗ хәләв.

— Э, менд бәәхлә, ирх җил эрк биш одхч. Оһтрһу хол болв чигн, ордг барань өөрхн... гидг эс билү?

Не, кесг болчкв, Иван хәләҗәдг болх — гиһәд мишгән темәндән теңнәд хурдн харгч иңгнә бурнтгас шүүрәд авб. Бата Мөңкәг асхн күртл чигн өөрән бәәлһх саната. Ода яһса — гиҗ санҗаһад:

— Мөңкә! Би эн темәнә ботхнас яһҗ әәснә тускар Иван чамд келсн угай?— гиһәд Мөңкәг урхдад кевтсн темәнә өмн бөк теврәд зогсв.

— Уга! Темәнә ботхнас күн әәдв? Кезә? Яһад? — гиһәд Мөңкә инәв.

— Зогсҗаһич, би келҗ өгсә, чи чигн инәхч — гиһәд Бата Мөңкән һарас авб. Мөңкә доран өг кеҗ йовси ишкәһән темән деерәс татч авад һазр деер делгәд суув. Ба­та Мөңкән өөр сууһад иигәд эклв:

— Чи нааран үкрәрн ирхин өмн хадлһна цаг билә.. Үдин амрлһна хөөн Иван хөөһән көндәһәд һарһчкад— Чи Бата, хошан тер салан амнд авч од, эндр тенд хонхмн гив. Йирин урднь чигн Иван хама хонхан урдаснь келчкдг билә. Би хошан тергндән ачад, эн харгчиг татч авад хар салан амнд ирәд темәһән тәәләд тушад тәвчкәд, тиигхд эн ботхта билә. Чиргүлән өргәд бичкн хәәсән дүүҗлчкәд, арһс түүҗ авад зергләд һалан түләд сөгин хашан чанув. Хаш болхин алднд Иван ики холас:—Бата-а! Темәһән татад нааран ир! Хөн энд кевтҗ одв—гиҗ хәәкрв. Арһ уга, йовх кергтә болв. Темәһән авхар деесән авад хар сала тал һарв. Йир харңһу сө билә, ташр һалын өөрәс һарсн мини нүднд төрүц юмн үзгдхш. Темән салаһур орад йовҗ оч. Гүн хар са­лан йоралд темән өвс таслад идҗ йовх ә сарҗнад, шухтнад соңсгдна, юмн үзгдхш. Әвр әәмшгтә, зүркм чичрәд салаһур орх дурм күрхш. Салан эрг деер сууһад, хәнәһәд әәһән өгәд нүдән сурһҗаһад арһул шувтрад, ик болһамҗтаһар орад темәнәннь бараһинь үзәд үкс гиҗ ирәд, тушаһинь авад, адһад деегшән көтләд һарч йовхлам, өмнм эргин кецд нег өндр нәрхн хар юмн зогсчана. Дотр бийм пард гиһәд, хуухиным үсн ирвлзәд одв. Доран таг зогсув, ардм көтлврт йовсн эн харгчн бас зогсв. Хәнәһәд, әәһән өгхлә — көндрхш, сүүвнсн болад бәәнә.

Не, «донам», эс гиҗ «күн-мус» гидгнь энҗ, гих ухан орад одв. Тер хоорнд нег мисхлд: Донам кү көтләд йовҗ оддгҗ, күн-мус мөртә кү чигн авад шивчгдҗ — гиҗ әмтнә келдг ухандм орад — «Ом маани бедмахн, базр маани хум пад» — гиһәд менрүв. Өндр хар юмн көндрәд хаҗугшан һарв. Тегн гихнь эн темәнә ботхн бәәҗ. Бийнь намаг үзчкәд әәһәд, өврәд зогсҗасн бәәҗ. Би ботхан таньчкад үкс гиһәд деегшән һарад тергнәннь өөр ирәд темәһән тергндән зүүхәр седхнь, бәәсн бийм чичрәд юм кеҗ болхш, бәәсн бийм усн болҗ көйрв...

— Шалврчн бас норсн болхугов, — гиҗ Мөңкә һочкнҗ инәв.

— Күн болхара, эн темәнә ботхнас тиигҗ нег икәр әәләв. Иван бас җе гитлән нанар наад бәрҗ инәлә — гиһәд Бата келврән чиләв.

Мөңкә Батан һаринь атхад, теврҗ үмсәд, хурдн харгч иңгән унҗ авад дөшүләд һарад одв.

Ода би дәкҗ чамла харһш угав. Басл сәәхн — цаһан саната иньгч —гиҗ санад уульх дурнь күрв, зуг дегтртән дегд шүлтчкәд тенүгән хәләһәд бийән аадрулв.

Тиигәд Мөңкә Иван хойрасн салсна хөөн, Бата ик гидг атхр болад бәәв. Асхнд ирәд хөөһән хашад орулчкад амрсн хот уул, идл уга, оньдин һазаһур эргәд, герт орх дурнь уга болад, гер талан хәләһәд бәәдг болв.

Герин эзн гергн Бата герән санад гейүрҗәхинь медәд, нег асхн Бата цә самрҗ суутл:

— Мана хөөчтн шидрә атхр болад бәәнә. Герән санҗах бәәдлтә. Аавин бийд кү тань, агтин сәәнд һазр үз гидмн. Шин һазр үзәд нүүн гиһә бәәҗ һурниһад бәәдв.— гиһәд Харгчн беләрн көлсән арчн Бата тал хәләчкәд,— Нүүхәс урд Бата нег өдр хәрәд ирв — гиҗ гем уга — гиҗ залу талан. — Та, юн — гиҗәнәт? — гисн кевтә хәләв.

— Хәрәд аавинь өврт хонад ирхий? — гиҗ Кермн экиннь келсн үгин утхинь медҗ келв.

«Хәрәд ирнәв» — гиҗ сурҗ ядҗасн Бата эк, күүкн хойрин седклд ханҗ байрлад, Кермн тал хәләһәд маасхлзҗ инәһәд, ода Богзг ю келдгҗ — гиҗ санад цә кеҗ өгчәсн шанһиннь иш хурһарн тор-тор гилһәд Богзгин үг күләв.

— Юн эн хоорнд герән санад бәәх билә! Герән санх болад угалм. Герин санх күн күүнд заргдмн биш. Аавиннь көк көкхмн биш, ю хәәх билә — гиһәд зөвәр цухлдҗ келв.

Батан күмсгнь буугдад, махмуднь сулдад, бәрҗәсн шанһинь ишнь ә уга гүлдс— гиҗ унв. Бата, эзн залу, гергн хойртан җомбаһинь кеҗ өгәд тинилһәд, хәәсн, шанһан хурачкад—«Угад арһ уга, арһ угад, зарһ уга» — гиҗ са­над һаза һарад, хөөнә хашан өөр овалһата бәәсн арһс түшәд кесгтән зогсҗаһад, утар татад саналдчкад арһул орад унтв.

Бата тиигҗ һундл уга чигн бәәш уга, хойр җил ша­ху гертән одад уга. Ода эн болзган чиләһәд, хәрәд амрч авад, сурһульдан однав— гиҗ санҗ йовсн санаһинь салькнд нискәд, кеерәһүр күчәр авч ирәд, хол һазрт җиләр нүн гиһә бәәҗ герүрн нег хонгар тәвҗ бульглсн зүркинь аавднь күргҗ амраҗахш, буурха болв чигн гертнь хонулҗ мендлүлҗәхш. Нөкәдүртнь Богзгахн герән цуцад хойр тергнд ачад нүүв.

Бата шурдад одсн бор өрмг деегүрн нәрхн сур бүсән чаңһар татч бүсләд, өдртән идх өрәл хавтха һуйран өврлҗ авад, хөд үкрмүд ниилүлҗ тууһад, Оватын һолын ар ташуһар намрин шүрүн сальк хавлад, хамрин бел хәләһәд һарв. Шурдсн бор өрмгин хормань салькнд сервкәд, шилвәрнь шавдад, өвдгинь илдкәд, арднь көвкәһәд хооран татад йовна.

Аав, ах бергн Цаһан хойрнь ардаснь гердәд хәләсн болад, ардан дару-дарунь хәләһәд, бод мал салһл уга баглад, үрвәд арһул тууһад йовна.

Хойр тергн ацаһан хотнас зөвәр зааглчкад, маляһарн заңһад кесг заквр келчкәд, Богзг күрң мөрнәннь шүрүн хатрлар, күңкргин белчрин хаалһар делсәд һарад одв...

Тиигәд хойр-һурвн хонсн хөөн Батан аавд: Богзгахн нүүхәр бәәдгҗ гисн зәңг җирд гиһәд соңсгдад бәәв. Өвгн тер зәңг соңсҗ удан бийән бәрҗ чадсн уга. Урднь келсн үгәрн Батад өгхәр келһҗ, авсн хар өвр иштә утхдан гер кеҗ авад, Батадан оч золһхар һарад йовб.

Буурл өвгн Богзга хотар тайган түшәд үрвәд күрәд ирхлә, хотна барун өмн үзгт бәәсн Богзга ик цаһан гер уга. Нутгтнь һулмт деернь нег цөөкн шаврар кесн әркин хавхгуд бәәнә, нань юмн уга. Эднәхн нүүхәр бәәнә гисн үнн бәәҗ билтәл. Тер зәңг соңссн өдртнь ирхмн бәәҗ— гиҗ санад, тедүхн бәәсн хар герин эзн гергнәс:

— Эн Богзгахн яһла? — гиҗ сурв.

— А-а, Батан эцк болвзат, көвүндән золһхар йовлт? Мөрнтн хашңдад бәәҗ. Өцкүлдр үвлзң талан Бурат орад нүүҗ одла. Көвүнтн нег өдрәр хәрәд ирхәр басл кесг энрв. Му заята ген — һол уга юмсуд, тәвсн уга. Мана күн теднәһитн нүүлһлдҗ одла. Яһҗ бүүрдән күрсинь болн мендинь авч ирх, орҗ цә уутн! — гиҗ сурв. Берин келсн «хәрхәр кесг энрв» гисн үг өвгнә зүркнд чолун болҗ күүндрв.

— Ниднәс нааран гертән ирәд уга. Гришк орсинд бәһәд болзгнь болҗ йовхлань Богзг күч үзүләд булаһад авч одла. Һарһсн үрндән чигн эзн болдг арһ тасрв. Әмд йовхла юн болв чигн соңсдна, юн болв чигн үзгднә...

Эн Богзгла әдл — көл күрхән ишкләд, күзүн күрхән хазад йовдг азд улсиг сурһҗ болдмн бишв? — гиһәд өвгн эмкәһән зууһад, сахлан имрв. Берин чансн цә ууһад күүкдинь йөрәһәд:

— Нүүхинь медсн болхнь нег цөөкн хоңгар селәд амраһад йовулх биләв. Бас нег зовлңгинь чилш уга күн — гихәс биш юн гихв.

«Ном, бурхн, хуврг һурвн эрднь евәтхә!» — гиҗ зальврад тайган нурһндан үүрәд, зөвәр һундлта геңгр-геңгр гиһәд хәрв.

Богзгахн хойрдгч өдртән «Шатт» гидг һазрт бәәсн үвлзңгдән күрч бүүрлв.

Батад эн һазр, салас, садргуд уга тегш ик үүдвртә һазр болҗ медгднә. Ирсн һазр талан хәрү эргәд хәләхләнь, ик өндр хамрмуд эңкилднә. Улм цааранднь ширтәд хәләхнь: теңгр, һазр хойр ниилсн болҗ көөгтнә. Ба­тад икл хол һазр болҗ медгднә.

«Экиннь геснәс һарад суудг болад, мөлкдг дасад, тавглҗ ишкәд йовдг дассн һазртан, одал кесгтән хәрү одш уга болув. «Күүнә һазр күндтә гидгнь эн болхугов» — гиһәд кесг юм ухалад, эҗго тегш теегт хатхчксн һасн болад, хөн, үкр хойриннь өөр шоваһад йовдг болв.

Намр өңгрәд, өдр ахрдад, хумхл цаһан үүлн һарад көшгрәд, шүрүн үзүртә сальк дахад үүрмг цасн орв. Хурлһсн сальк дахад беткин йозур ширләд җилвлзәд гүүдг болад бәәв.

Үвлзхәр нүүҗ ирсн улс цуһар хаша — хаацан бүңнәд авчкв. Һазр цодрад, киитн догштад, төгәлңдән цаңгтад кирү бәәдг болв.

Өрүн болһн Батан һарч хәрүлдг өркин бүч мөсәр мөңглгдәд көрч одна.

Тиигәд улм-улмар киитрәд үвл болсн темдгән йосндан үзүләд бәәв. Дассн Бата саак кевтән хар дүңглә урлдҗ босад өркән хәрүләд, һалан түләд геринь дулатхчкад хөн, үкр хойран тууһад һарна: эн дора дулан һазр болад, хаврин усн икәр хурдгтан олн зүсн өвсн нигтәр болн өнрәр урһна. Цасн орсн бийнь мал удан хәрүлгднә. Тегәд чигн иигән ирҗ үвлзцхәнә.

Батан һоснаннь улнь модн болҗ көрәд, сеерәрн дарад җиңнүләд ирнә. Сү, өрчәрнь, девлин хаһрхаһар үләсн салькн экнднь күрч җиңнүләд һолынь чичрүлнә. Тер цагтнь өскәһән цокад, көндрәд гүүһәд эс йовхла көл көлдҗ одхд маһд уга.

Тиигәд үвлин ахрхн өдрән чиләһәд, асхлад хөөһән тууҗ ирәд, хаша — хаацднь орулчкад герт, орҗ ирәд, һулмтын өөр һаран көлчәһәд сууна.

Өдрәрнь мөсәр мөңлүлсн девл, некә шалвр хойрнь һалын зальд кевтәд буслн — гиҗәх хәәснәс һарчах ур мет ур һарна. Һоснаннь улла наалдад көрч одсн ультргнь девтәд, көлиннь хурһдан өүмсн дотран көндәхләнь уста моңһл шавр ишксн мет билҗрнә.

Тер бийнь Батад һосан тәәлҗ өүмсн, ультрган хагсадг чөлән уга: будаһан болһад, будананнь һалд өрүн идх һуйран болһна. Дәкәд эзн гергн, залу хойрт онц амтта хотынь болһад кеҗ өгнә. Тиигәд цугинь тегшлә йовтл, сөөнь өрәл шаху болҗ од­на. Тер бийнь эздүд унтхас урд унтдг арһ уга. Эздән орнднь орулад, бүңнҗ хучад һалан булчкад, һал булна гисн: хот кесн һалын улан хог үмснд зөвәр ик моһлцг арһс булдмн). Өр цәәтл тер арһсн уңһдад, өргәд, цог болҗ одна. Өрүн босад, тер цог һарһҗ авад, деернь үүрмг арһс үүләд һал шатадмн), өркән бүтәчкәд, барун иргд Кермнә орна көлд, некә эс гиҗ ишкән тасрха делгҗ авад, одак ур һарчасн хувцарн хучад унтна.

Зөвәр кевтәд орксна хөөн—күцц хагсад уга хучлһ дәкнәс шуурмгтад көрәд ирхләрн хардаһад, корвиһад махмудтнь хальдҗ өгл уга, энд—тендәһүрнь үзүртә салькн сүүгәд, яһҗ кевтхнь медгдл уга кесгтән сүүҗән соляд оркна.

Маңһдуртнь кеер йовад, сөөднь яһҗ унтдган санхларн:

...Хардһр хар девлм

Хаан болҗ, медгдхш.

Ханцн, хорма хойрарн

Хардаһад бийдм өөрдхш...

гиһәд дуулна. Тер дууһан санад, Ивана ик цуув (тулуп) девләр ораҗ авад кевтдгән санад, энд — тендкиг бүңнә бәәҗ, өрин өмнхн халун махмудыннь уурар дуладад дуг гиһәд әмтәхн нөөрәр сүрҗнәд одна. Минь тер цаглань:

— Хей, Бата бос өркән хәрүл! — гиҗ дуудна.

Минь одахн әмтәхн нөөрәр аньгдад одсн нүднә зовкс секгдхәр седхш! Орнь «баахн зуур кевт» — гиҗ хәрү татна... Болв босл уга бәәдг арһ уга, — босх кергтә. Хуухлзад, өндәһәд, сүүҗ доран делгәд хонсн өөмсән авад өмстлнь, иргәр үләҗәсн киитн салькн нүцкн махмудынь киит усхад чичрүләд оркна.

Ирвчлә бүчәрнь холвад боочксн ик ишкә үүд әрә дааҗ секәд һарад ирхлә: асхн өрк бүтәһәд, герин бүчәс тәәлхд амр — гиһәд бүтүтәһәр һоһдад орксн бүчиг мөсн таг болһад мөңгләд орксн бәәнә. Чаңһур татад нуһлад оркхла көрә бүч хуһрҗ одх болна. Бата хойр һаран селҗ үләһәд, өкәһәд керә бүч уурарн девтәтл:

— Эй, унтҗ одвчи? Аль өркин бүчлә наалдҗ одвч? Нөөрмү йовх кевтәл эн! — гиҗ бүркәтә сагсг девл дорас бүтң дууһар эзн гергн хәәкрнә.

— Минь эн: ишкә герт хонад, өрлә босҗ өрк хәрүлдг зовлңгиг урднь күүнд заргдҗ йовсн берәд, бергд, ээҗнр цуг тодрха сән меддг болх.

Өркән хәрүлчкәд, орҗ ирәд, асхарнь герт орулад барун иргд хурачксн хату көрл арһсн сүкин мөргәр цокҗ хамхлад асхн булсн халун үмснәс һарһҗ авад зерглсн арһсан хальдатл басл зовлң үзнә:

Киитн тулһин шиир ханцарн бәрҗәһәд, үмснә көвәд өвдглҗ сууһад, хойр нүднәсн нүлмсн һартл үләһәд муудан орҗ асана.

Иигәд орксн цагтан Бата Гришкин дулан шавр гер санад, Иван Мөңкә хойрла ямаран йовсан ухалад, ода бәәсн бәәдләсн җигшәд, зәрмдән эн хәрүлҗ йовсн малан кеер хайчкад зулад әрлх дурнь күрнә.

Батан эн зовлң меддг күн уга. «Сагсг девл дулахн, сарван махн әмтәхн» гидг эздүдт энүнә яһсн—кегсн кергтә биш. Өрк удан хәрүлхлә — «Унтвчи!», һал удан түлхлә — «Усн орҗий!» — гиҗ Бата тал хәәкрхәс нань юмн уга.

Богзг — «үд күртл унтад, үкрин дуунла босад», күрңгән тохулҗ унад, бууһан дәвүрлҗ, авад йовҗ одна. Богзгиг хамаран одсинь күн медхш. Медхәр седдг күн чигн уга. Асхнднь уга Богзг, өрүнднь ирчксн бәәнә. Ирхләрн негл теңгрин киис атхсн кевтә, ачрхҗ ирнә... Мөрнәннь көлс хагсах, хувцинь тәәлх, хотынь белдх цуһар сөгдх кергтә болҗ һарна.

Зәрмдән — торһуд орнав — гиҗ һарад, йовҗ-йовҗ Ик Цоохра «Нүкн» гидг һазрас зертә-зевтә, хурдн-сәәхн мөрд унсн залус дахулҗ ирдмн. Тер хойриг дахулҗ ирсн сө, өдр гидмн биш. Хө алулад, әрк нерүләд, берәд, күүкд цуглулад ик гидгәр көөрнә:

— Әркән ууһад, махан идәд, көл-һаран тинилһәд, көлсән хагсаһад ирсн цагтан — Аанан саак Бата домбрт келҗ биилх болҗ һарна.

Тиигәд нег сө болсн нәр Батад кесгтән мартгдхш:

Шуурһн дорд бийәсн зөвәр нигтәр орн, шуурад бәәнә. Дор цаһан, деер цаһан, төгәлңдән юмн үзгдхш. Бата хөн, үкр хойран тууҗ ирәд хашалчкад Кермн, Санҗ хойрта — һаза-дота уга ахулчкад, эзн гергнә чикнә хуҗр хаңһаһад: домбр цокад сергҗәһәд кесг зүсн тууль келәд суусн цагла, генткн һаза мөрнә ногтии ә һарад күн ду һарсн болад одв.

— Цаатн ирҗ йовна! — гиҗ эзн гергн чочсн бәәдл һарв. Санҗ, Бата хойр үкс гүүлдәд һарцхав. Һаза һурвн мөртә күн ирәд бууҗ йовна. Негнь Батан эзн сән таньгдҗана. Наадк хойрнь хәр улс болдг бәәдлтә. Зөвәр цемцәлдәд, саглсн бәәдл һарлдад, мөрнәннь өөр эрглдв.

— Залус! Әәх, эмәх юмн уга, гертән ирсн әдл сантн. Цаадкинь мана залус медх — гиһәд Богзг хойр гиичән дахулад орв.

Богзгин хәләцәр Бата Санҗ хойр һурвн мөрнә эмәлинь авад, көлсинь хагсаһад, немнә көдрәд өвснд орулчкад: һурвн эмәл, һурвн бу герт зөөһәд орулв.

— Не, залус, даарснд хулс түл, өлсснд өвцү чан гидг эс билү! Үкс — гиҗ хө алтн! — гиҗ закад Богзг деерк хувцан тәәләд, хоолан ясад, орн деерән одад суув.

Санҗ дурта, дур уга хойрин заагар үкр хәләцәр ирсн улс тал хәләчкәд, Батаг хурһарн заңһҗ дуудад дахулҗ һарад хашад бәәсн хөөдәс түрүн харһсинь бәрҗ авад, Батаһар хойр көләснь татулҗаһад өрчлҗ алад, герт авч ирәд эвдәд: өвцүн, сер-күзүн, элк-бөөр, иддг мах йилһәд үкс — гиҗ чанв.

— Не, махн болтл нег цөөкн эргц кеһәд авий! — гиһәд Богзг дер дорасн көк ширтә шин көзр һарһҗ авад, барана өмн булһар һадрта тохм делгәд, көзрән семрәд хуваһад наадцхав. Түрүләд «Харвг» наадад, дәкәд «До­лан цаас» наадад, тенүнәсн «Хөрн нег» наадцхав...

Махн болхин алднд герин эзн гергн ик хар шилтә әрк, ишкә түңгрцгәс һарһад тәвв.

— Ай, эзән зальг! Хар шил үзчкәд байрлад иштгин күрләр цоклав, шатад одв! Ха-ха, гиһәд Богзг гергн талан хәләһәд көзрән хураһад залусиг хот эдлтн!— гиҗ дуудв.

Бата бичкн көк чееньгтә ус авад хойр залусин өөр одад һар деернь ус кеҗ өгв. Богзг—мана күн меднәл гисн бәәдлтәһәр Бата тал бүлән нүдәр хәләчкәд — Нанд бас кеҗ ас!— гиҗ хоолан ясв...

Ундан уулдад, махан идәд сән тавта боллдад: кенәд ямаран хурдн мөрн бәәх, кен ямаран кү таньдган күүндлдәд шууглдцхав. Богзг эн дахулҗ ирсн улстан бийән ямаран күүһән юуһар медүлхән медхш. Тиигҗәһәд генткн сана авсмн кевтә:

— Алькв мини дууч шар, нег сән ду дуулч! Кермн домбран цокҗ өг гив.

— Сән ямаран ду дуулхв—гиҗ Бата Кермнәс арһул сурв.

Кермн домбртан көг орулн бәәҗ Батан чикнд шимлдв. Бата:

...Угатя, мууһин учриг

Усна дольга цокулна...

гиһәд эклв.

— Хурлд бәр, тер угатя мууһан, улана йосан. Талдан дала ду дуулдг билч! Дәәвд нояр һарһсн дун яһла? Әәдән Бокта, Боова хойр — гиһәд дуулдг билч, — гиҗ Богзг Бата тал кулыҗ хәләв.

Бууриннь заң меддг Кермн нанд бас тусх — гиҗ санад, Бата тал нүднәннь булңгар хәләҗ докъя өгчкәд: дор бернд дуулн биилдг догшн айс цокв.

Бата босад Кермнә өмн ирәд, домбрин чикнлә чикән негдәд, барун һаран сүвә деерән тулчкад:

...Зун сумта шарла винтовкнь

Зүн дәвүртнь гилвкн—долвкна,

Зүркнь батрсн Богта, Боова хойриг

Зуңквин гегәнь өршәх болтха!..

гиһәд домбрин айсла ниилүләд эклв.

Эн, эднәр һарһсн ду дуулулҗ, бийән үзүлхәр седҗәсн Богзг хоолынь хойр товчан тәәләд, хоолан ясад:

— Авад од! Иигәд дуулдг күн энтн. Мана күн эклсн хөөн һальг уга одх күн. Кермн чаңһур цокҗ өг!

Бата өскәһән цокад биилн дуул!— гиһәд көөрәд, оошкнь амарнь һарч одн гиһәд бәәнә.

Барун бийд Кермнә орна өмн суусн хойр залус. Нег-негән хәләчкәд:

— Манар һарһсн дун! Энд бас дуулдгҗ. Нерм бидн — олнд, недрлм бидн—далд. Олн әмтн иигәд «Зуңквин гегән оршәтхә» — гиһәд дуулдад бәәхлә, маниг зуңкв эс өршәх билү! — гилдәд өндлзлдәд ирцхәв.

— Э—Эд биший! Әвртә дуулдг көвүн бәәҗ, Яһҗ иигҗ даасмб? — гиҗ көөрлдв. «Эднчнь нанд ю заяна» — гиҗ санад Бата домбрин дуунас дууһан йилһхәр күзүһән суңһад келн бәәҗ, хойр залу тал нүднәннь булңгар хәләһәд бәәнә.

Деед бийдн ахлҗ суусн, дотр хувцн деерән ик хар пистул зүүсн залу түңгрцгән уудлад:

— Һәәвһә дуулдг көвүн, айта домбр цокдг күүкн. Мөңгнлә әдл мөңк наста болтн! гиһәд Кермнд нег сарҗңсн көк саарл цаасн мөңг, Батад хойр шаальг, нег цаһан мөңг өгв.

Дарук цоксн айст дуулхларн Бата «Мини дуунас Кермнә домбрин дун үлү цәңнәд бәәв билтәл» — гиһәд Кермнә домбрин дуунас дууһан давулхар басл хоолан суңһв. Нам күн төртән авсн уга.

— Зүркнь батрсн Бокта,

Боова хойр гидгчн эн суусн хойр залус!

...Баглрад ирсн улана цергт

Бараһан үзүләд һардг,

Бултаһад үзгдсн баранд

Бууһин сум үрәдго...

Буудан мергн Бокта,

Боова хойр!

— гиһәд Богзг ямаран үгәр эдниг магтхан медл уга көөрәд бәәнә.

— По-о, эдн басл әвртә нертә улс болна билтәл. Эднлә әдл иигәд тарһн хөөнә мах идчкәд, тав хадгиг үүрчкәд, таңһчдан нер һарад йовхинь— гиҗ ухан чигн Батад орна. Байн эзн бийсинь түлкҗ йовх шин йоснд дур уга болад: әләһән амндан зүүсн—әлхн деерән шумр шатасн, төөрсн һодьл болсн, тошен бух болсн орһдулмудла, яһад седклән негдүләд, делүһән девсҗәхинь Бата медҗәхш.

Батан зовлң улм-улмар икдәд йовна. Урднь Мөңкә, Иван хойрла бәәдгәс өдр ирвәс өвәрц болад, үзәд угань үзгдәд бәәв. Урднь Богзгад ирәд уга цагтан Мөңкәтә хоюрн хошар йовхдан «Кермнә цоксн домбрт нег келн биилдәд авхинь» гидг Батад, ода Кермн домбран авад оркхла нүднь өвдәд җигштг болад бәәв.

Бата кедү зовлң үздг болв чигн урднь сурһульд орад дассан мартхш. Кеер йовсн цагтан һазр эрәләд, цас ээрәләд бичәд йовна. Батала хамдан Хар Манҗ гиһәд дундын малта күүнә көвүн эврәннь хөөһән хәрүлдг би­лә. Хар Манҗ зөвәр урднь өөдән сурҗ йовад эк-эцкинь хөрлһәр сурһулян хайчксн көвүн. Хар Манҗ дун уга, хәрг цаһан саната күн. Кеер йовсн цагтан эн хойр оньдин сурһулин тускар күүндәд цасн деер бичәд йовдг бәәсмн.

Бата, Хар Манҗ сәәнәр бичдгтн, ю бис медәд келдгтнь үлү үзәд йовдг билә. Бата үлү үзәд йовдгинь медчкәд:

— Би иигҗ бәәш угав. Эн хөөнәннь өрәлинь хулдад болв чигн сурһуль сурнав— гиҗ Хар Манҗ Батад келдг бәәсмн.

— Би чамаг дахад йовх биләв— гиҗ Бата инәдмн.

Бавур гиһәд тохмин-тохмин угатя күүнә көвүн бас күүнә хө хәрүлнә. Бавур хулһнин хамрас цус һарһш уга, нүл уга үнн цаһан саната күн. Бавүр Батан төрл, Батан ахнрла хамдан өссндән, Батад ик баран болна. Бавурин өөр йовхларн зөвәр омгта болна.

Нег шуурһта өдр, Батан эзн Батад мөр унулад һарһв. Өрүн шуурчасн йовһн шуурһн, хөөчнр бәәрндән күрхин алднд, деерәсн орн будңһрад хурлһв.

Хөд җислдәд, үкрмүд өврән саҗлдад, үвлзң талан гүүлдхәр седлдәд: хөөчнр, үкрчнр зөвәр түрлдәд йовцхана.

Бавур, Хар Манҗ Бата һурвн хөд, үкрмүдән ниилүлчксн, үрү талнь һарад, хәәкрлдәд гер талан тууҗ йовцхана. Хая-хая тольс гиһәд чилгрдсн болад, зәрмдән харңһутрад одна.

Өвдгцә цасн, өткн шуурһн, малын, хөөдин җислһн хөөчнриг зөвәр муураһад ирв.

Бата мөрән унад йовс гисн бийнь — көлән даарх гиһәд, мөрән ут цулвраснь көтлчкәд, өвдгцә цаснд булхад әмтнә бараһар хәәкрәд йовна.

Богзгала әл бәәсн хотна Насңкин Хөөч гидг көвүн харадан тошурхад яахв гихләрн, эврәннь хөөчән дахад аңһучлхар һарч. Ода шуурһн дөгдләд ирхлә көрәд үкҗ одхв гиһәд әмән әрүләд: яһҗ гертән күрхв гихләрн:

— Чи эн мөрән ас! Би унҗ хәрнәв — гиҗ Бата тал гүүҗ ирв.

— Уга, өгч болш уга! Эзм уурлҗ алх — гиһәд Бата бависн беткин цас көләрн тееһәд көтлҗ йовсн мөрндән хазулхар хаҗугшан көтлв.

— Хәлә, Оватын Экнә орст заргдҗ йовсн нохан келҗәх үгинь! Би кеер шуурһнд көрч үкхмн биш, хәрнәв гиһәд Батан мөрнә җолаһас шүүрәд авб. Батад эн азд байн көвүнәс эзнь әәмшгтә, мөрән үкв чигн өгхш уга саната.

— Өгхш угав!— гиһәд Бата цулвуран тәвҗ өгл уга өрцв.

Ахрхн хар девл деерән бор өрмгән давхрлҗ өмсәд, ташр деегүрнь нәрхн сур бүс татч бүслсн, өрүнәс авн хөд, үкрмүд ээрәд көшәд—ирсн олн Батад тәк болсн тарһн хар моньдас деерлкәд ирв.

Батаг бахлураснь авад, нуһлад унһаһад,— гиҗгәрнь девсәд, цаснд булхулад йовна. Бата баглата некә болад, бодң болсн моньдасин көл дор, амарн цас үмкәд, кинь давхцад бүтәд йовна. Тер бийнь Бата барун һариннь баһлцгт орачксн килһсн цулвуран алдҗ йовхш. Арһта болҗ, чамд өгхн угав. Цулврим тәәрчкәд мөрн деер мордлһнлань толһаһарнь тер модар цокнав— гиҗ, тедүкн цаснд хатхата мод үзн санҗ йовна. Тиигәд эн хойриг ноолдҗ йовсинь үзчкәд, хөөдин өмн захд йовсн Бавур, Хар Манҗ хойр гүүҗ, ирцхәв. Бата Бавуриг үзчкәд—яһв чигн эн татад авх— гиҗ санад:

— Эврәннь махан яһад күүнә хәәснд чанулнач?!— гиҗ хәәкрв.

Бавур халу дүрәд, бәәсн бийнь чичрәд, тесҗ чадад, хурдлҗ одад моньдасин барун ээмәснь шүүрч авад, зүн көлднь дегә-өгәд унһав...

— Яһна гиһәд— бөөсндән утх үзүлҗәхмч! Чи энүгәр наад бәрхәр ирлч? Әмд бийнь әрә торч йовх күүнә хөөч көвүнд аҗрһ болхдан ичхнчин! — гиһәд Бавур бееләһән зүүһәд модан түшәд зогсв.

— Мөрән ас гихлә өгхшлм, энүнә мөрн биш, Богзгин мөрн гиһәд моньдас бийән саҗв.

— Тер чини хөөч — Цедн эн хәрүлҗ йовсн хөөдән «ас» гиснднь өгәд тәвчкхлә, чи яахвч? Чамд эс бәәхш, эврәннь мөрән унад һарх бәәсн. Ямаран хәәр-бәәр уга! — гиҗ Бавур Хар Манҗ тал хәләв. Богзг соңсхларн цуһараһимбидн цокҗ алх— гиҗ тернь хәрү өгв.

Батан чирәнь чис болад улаһад, хойр һариннь хурһднь сарсалдад беерч. Махлань тедүкн мөрнә дөрвн көл дор, өрәлнь цаснд даргдсн кевтнә. Бийнь усн-цасн бо­лад көйрч, зүркнь цокад, кинь давхцад үг келҗ чадхш.

— А-а—айртан Богзгд оч келнәв. Чамаг экинчин өврәс татч авад арсичн авх! — гиһәд Бата махлаһан саҗад өмсв. Моньдас му нүдәр һурвлаһинь хәләчкәд хөөч талан йовҗ одв...

— Мөңкә, Иван хойрла йовсн цагтм иигҗ ардаснь хәәкрчкәд, Бавур тал хәләһәд, экрәд уульв.

Бавур, Хар Манҗ хойр Батаг эвләд, мөрнәннь олң-татуринь чаңһаҗ өгәд, хөөдән гер талан тууцхав.

Бата асхн хөөһән тууҗ ирәд хашалчкад герт орад будананнь һалд тулһин шиирәс бәрәд, нег һарарн җөөлн цаһан үмс имрәд ә уга суув. Цуг бульчңгуднь өвдәд, бәәсн бийнь атхлдад, хойр цохнь луг-луг гиһәд лугшад бәәнә.

Тиигәд зөвәр көлчәһәд сууҗаһад ухань моньднад, хар шүлс асхрулад, бәәсн бийнь заратрулад харһцад унв...

Яһв, юн болад одв? — гилдәд эзн гергн, Санҗ Кермн һурвн үкс бослдад, өргәд хәләчкәд: Гем уга! Халун, ки­итн хойр авлцад шарнь көдлсн болх... — гилдәд барун иргд унтдг ормднь өргҗ авч одад кевтүләд арсн, девл болсн юмсар хуччкв.

Бата һал-цог болад халу дүрәд, түүрчәд кевтв. Батад дала болсн акад зүүдн үзгдәд зоваһад бәәнә. Донам харцһу сөөһәр көтлсн болад, ик хар ноха гүүҗ ирәд зуухар седхләнь, Бата хәәкрхәр седнә, дун һарч өгхш. Тиигәд ноолда бәәтлнь, Цаһан бергнь гүүҗ ирәд, тер нохаг халун чимкүрәр цокад, көөсн болна. Тиигәд инцгләд, иргләд, түрүн үзгдсн зүүднәсн сеҗәд, амрсар унтсн уга.

Өрүнднь хуучн авъясарн босхар седхләнь, барун көлнь тәкрҗ өгл уга модн болв. Муудан орҗ сүүҗлдәд өндәһәд хәләхләнь: барун көлиннь хурһднь сарсалдад тәкмдән күрәд чили-били болад хавдҗ, лугшад халу дүрәд бәәнә. Бата яһҗ хонсинь медхәр орҗ ирсн Санҗ Батан көл үзчкәд: эзн гергнд одад арһул үг келв. Харгчн, Кермн хойр Батан хуча сәкәд хәләчкәд йосндан гемтсинь медцхәв.

Эк, күүкн хойр Богзгт Батан гемин тускар түдл уга күргҗ келцхәв.

— Ода энүгәр герин буг кеһәд ю кехв. Көлнь дегд икәр хавдҗ, өцклдүр асхн төрүц эрүл ирлә. Һалын көвәд сууҗаһад, харһцад унҗ одв. Кемр хальдврта гем болхла яахв? Күүкмбидн седҗәх бәәдлтә. Нег арһинь олтн!— гиҗ Харгчн залудан цә кеҗ өгчкәд келв.

Маңһдуртнь Санҗ Батаг мөрн цанд суулһҗ авад Шорвин нутга Баһ-дөрвд әәмгә Цаһанцкин Балтг гидг кү эмндг бөөд күргв. Һурвн хората цаһан шаврар илчксн шавр гертә, «эмллһәрн» отг, нутгтан тоомсрта бәәх тевкрсн теглг нурһта гиигрлг хо-цаһан залу. Гер дотрк өлг-эднь күцц, цевр-цер. Цаадк бичкн хораннь деед шуһуднь дала болсн бурхд залата, зул өргәтә бәәнә. Бийән эмнүлхәр ирсн улс, йирин йовуд улс орад мөңгән тәвәд мөргцхәнә.

Санҗ нег эвтә завинь күләһәд өдрин өрәлд сууҗ — сууҗ, һарч йовсн Балтгиг угтад гекҗ мендләд:

— Тер суусн көвү би авч ирләв. Күүкән Богзг илгәлә. Кезәнь хәләнәт? Намаг хәрү бичә авч ир гилә, — гив.

— Сән, сән. Би хәләнәв — гичкәд йовҗ одв.

Балтг үдин цәәһән ууһад һарч йовад Батаг хәләтхә

гисн сананднь орад, Бата тал ирәд, көлиннь хавдр секәд хәләҗәһәд:—Чи Богзгин хөөчвчи — гиҗ сурв.

— Э, та мана эз таньдвт?— гиҗ сурад Бата хавдртан икәр ярвглҗах бәәдл һарч җөөләр хәләв.

— Күнд көлтә күрңгтә, күсдундр күүнә чидлтә, Күүкән нәрхн хариг таньдго кен бәәх билә — гиһәд:

Җодван дүрдг «орд харш» дотрас хар шовуна хумсна бәәдлтә юм авч ирәд, тенүгәрн Батан хавдрта көлин тәкмәр эргүләд, хавдр дееркинь кирсләд зурад, кесг тәрнь умшад, үләһәд нүлмәд кевтүлчкад йовҗ одв.

Бата Балтгин хот уудг хоран нег шуһуд, хуучн ширдгин кизәр деер му девлән деерән хайчкад цеңкиһәд кевтнә. Күн хотын үлдл өгхлә иднә, эс өгхлә сурхш.

Эмнүлхәр ирдг улснь олн болчкад, Балтг Батаг мартчксн бәәдлтә. Ик бәрцтә, өглһтә ирсн улс Балтгт тоомсрта, оньган өгч шамдҗ «эмннә». Батан көлин хавдр хаһ ташад, зоваһад, нам хот амрсар сананднь орхш. Хойр хонад, һурв хонад оркв. Бө ирхш. Хавдрнь шилвин дотад бийәр, өвдгин дораһар шарлад, өөртәд меклән нүднә бәәдл һарад, булвлзад халу дүрәд унтулхш...

Тиигәд дегд зовлң ик болад, Бата унтл уга зовад, ууляд бәәхләнь, Балтг бө нег асхн ирәд, хавдринь хәләһәд, герләд бәәсинь үзчкәд, алсн хөөнә шиирин нимгн арс керҗҗ авад үүрмг давс тәвәд, имрҗ-имрҗ хавдрт нааһад боочкв. Давста шиирин арсн хавдриг көкәд, сөөнь өрәл күртл унтулл уга зовалһад, Бата дуг гиһәд үксн әдл унтад одв.

Маңһдуртнь үдин алднд серхләнь бийнь гиигрсн бо­лад амрн туссар бәәнә. Бата боодһаһан тәәләд, шиирин арс татад авхлань: хавдр хаһрҗ оч, өөр-цусн хойр бирҗңнәд, шилвәрнь һооҗв...

— «Хавдр хаһрҗ» гиһәд бөөд келчктн! — гиҗ Бата байрлҗ хәәкрәд босхар седв. Чинән уга Батаһас чиихәд көлсн һарад одв. Бө ирхш, боодһаһинь күн сольхш. Батан махмуднь намхрад, амрн тусад унтулад бәәнә. Хойр нүднәннь зовкснь харһлдв угай гихлә, әмтәхн нөөрәр сүркрәд одна.

Бийнь үксн болад, үксн цогцинь чирҗ авч одад кеер зуухд хайчксн болад, нохас ирәд көл, һараснь чирхләнь, цаһан буурл аавнь цогц деернь ирәд:

— Көвүһим иигҗ үкүлдг кишва азд байн ноха! — гиһәд һурвн шииртә тулһ шүүрч авад цокад ноолдсн болад олн зүсн зүүдн орад

серхлә, саак герин шуһудан кевтә кевтнә.

Бөөд эмнүлхәр, тәрндүлхәр, булһрсн һар, көлән орулхар ирсн улс саак кевтән Батаг ишкн алдад шууглдад бәәцхәнә.

Ода мини буурл аав яһҗ бәәдг гилч? Намаг санҗадг болх! Намаг иигҗ хәр күүнә герин шуһуд му заяһан эдлҗ кевтхим соңссад уга болх гиһәд кесг юм санад— буру хандад шавр герин омун эрст хурһарн кесг юм эрәләд кевтнә. Дер кеһәд толһа доран эвкәд тәвсн бор өрмг деегүр бүлән нүлмсн хәәлчксн хорһлҗн мет долдалад, хуучн ширдгин зах деер чиб-чиб— гиҗ дусна. Батан өөһүр, бөөһин герин үүд орҗ, һарад көрәдҗәх улсас нег чигн күн — «Бата ямаран бәәнәч?» — гиҗ сурхш.

Тиигәд Бата хойр сар шаху кевтәд, хойр нүднь дорак зовкарн көөмгәд, көк ноосн чирәднь урһад, «нәәмн келкәтә ясн» болад әрә әәвл босв.

Батаг эдгсн зәңгинь соңсад Богзг Санҗиг илгәһәд, авч ирәд саак бәәрнднь кевтүлчкв.

Үвл өнгрәд, цасн көк тавгтҗ хәәләд, сала-судл хорҗң-нурмудар усн гүүһәд, һазр харлад, һалуд шовуд доңһдлдад хавр болв. Бата мод түшәд һарад, нар үзәд үрвәд йовдг болад ирв. Батад ут улан модынь атхулад хөөнднь һарһв. Чинән уга болв чигн чирмәһәд йовх болв.

Бата һарсн һазран, герән санад, һазрин өндринь бәрәд хаалһан тодлад сальк өрәд саначрхад бийәсн һарһад иим ду дуулна:

Көк теегин бальчгнь

Көлим көкҗ зована,

Күүнд заргддг намаг

Көөрк гидгнь яһсмб?

Харада гидг шовунь

Хөөһим шүүрч наадна,

Хөөһән хәрүлдг намаг

Хәәмнь гидгнь яһсмб?

Өрүн хар салькн

Өрч, элкәрм үләнә,

Өврләд өсксн ээҗм

Өрч дотрм манчурна.

Күүнд заргддг хөөчнрин

Күслнь кезә ирхмб,

Күмни цус шимдг

Баячуд кезә чилхмб!

Угатя, ялч улсин

Улан нарнь мандлтха,

Унад даҗрдг баячудын

Уңгнь җитхәрн тасртха!

Эн дууһан дуулад оркхлань элкнь урссн болад, хойр нүднь халун нульмсар дүүрәд, хәрхән санҗ зүркнь телүлнә.

— Тер өндр хамр деер яһҗ нег курч гер талан харвса!—гиһәд Батан күсл болад бәәв. Тиигәд күслән кесг өдр хураһа йовҗ, нег өдр ик эрт босад хөөһән тууһа йовҗ өндр бор хамр деер һарад ирв.

Нүүҗ һарсн һазр талан нүдән ширтәд кесгтән хәләв. Көкрәд, көөктәд будңһрна. Хама юн бәәхнь сәәнәр йилһрхш.

Тер бийнь Батан өмн: көгшн буурл аавнь — «Батам менд йовтха!» — гиһәд күрдән эргүлҗәх дүрнь, оньдин юм ухалад, цө келдг ах Муузран дүр, «Бата соңс!»— гиҗәһәд ут тууль келҗ өгдг, ахрхн лаңк хувцта, түрәнь өг­рәд бәәсн дальҗң һоста бергн Цаһана дүр-цуг өөрнь бәәсн болҗ медгдв.

«Ода эн эзән зальгмрмудыг эн хамрин белд хайчкад, гүүхнь, кезә гертән күрнәв. Күүнд җивр яһад эс заясн болхв. Шовунла әдл нисдг хүвтә болхинь, ода делҗ һа­рад аавинь суусн хар герин өркәрнь хәләһәд, мендән медүләд ирх биләв»—гиһәд саналдад өдрин дуусн геюрәд йовна.

Хамдан сурһульд одх болад нас эрәләд, бичәд йовдг Хар Манҗ, арһан олад йовҗ оч. Баран болад йовдг цаһан саната Бавур хөөһән хурһлулхар хәрү нүүҗ, оч. Ода Бата мел һанцарн — Кемр саак мөрим булалддг Насңкин Моньдас харһхларн намаг цокҗ алх, харсҗ авдг күн уга,— гиһәд әмтнәс заагта йовад йовна.

Хаврин бальчгт көлән көкүләд, хардһр хар девлән гүзән болһҗ норһад, йирин әрә-әәвл болсн чинән уга Бата гөл болад, муурад ирхлә, саак хар хәәсн, хату көрл арһснла ноолдҗ му-заяһан эдлх болна.

Не, иигҗ әрә йовҗ, кееринь—хөөч, гертнь мухла болн дууч болҗ, чөклҗәхәр, үкв, әмдрв, яһад болв чигн цаһан буурл аавинь өөр, сегрхә болвчигн һарсн, өссн гертән күрәд меднәв, — гиһәд Бата ухаһан нег мөсләд, цуцрш угаһар зәәдәд авчкв. «Чама» гиһәд, хөөһән холд тууһад һарсн бийнь, зөрҗ, һарч чадад, асхлад хәрү хөөһән тууһад күрч ирнә.

Нег өдр хамрин бел тал хөөһән тууһад һарад ирсн цагтнь, Хамрин белин хаалһар нег мөрн тергн аашна, тергн деер негл күн үзгднә. Хойр мөрн татсн тергн совр-совр хатрад өөрдәд йовна. Бата минь эн мөрн терг үзчкәд: зүркнь бульглад, дотр бийнь ирвәтрәд, эн тергн деер сууһад йовҗ одсн болад одв. Хөөһән үкс— гиҗ хотхрур тууһад орулчкад, хаалһин амнд одад суув.

Мөрнә җола бәрҗ йовх күн өөрдх дутман Батан таньдг күүнә бәәдл һарад йовна. Бата эзән таньсн ноха кевтә шарвадхар седхләнь, сүл уга болв. Маазхлзҗ, инәһәд модан түшәд босад зогсв.

— Эн хөөч нанас хустг сурхар бәәнә билтәл— гиҗ санад тергн деер йовсн күн мөрдиннь җола татад, өрвҗ ирәд зогсв. Урднь Батан ахта, Мөңкәтә хамдан хө хәрүлҗ йовсн хальмг келтә Сергән Василий бәәҗ.

— О, о! Бата менд! Иигтлән туһл һарһсн һунҗна бәәдл һарад яһвч?.. гиһәд тергнәсн бууһад, Батан һар атхад мендлв.

ДОЛАДГЧ БӨЛГ.

ОРҺЛҺН.

Телүлҗәсн Бата цаг үрәш уган кергт һаран татч авл уга:

— Чи мел мини хүвәр ирвч! Намаг ямаран бәәдлтәһинь эврән келчквч. Чи мини зовлң медҗәнәч, ода арһ чамд. Чамаг угаһар чигн эндр орһад йовхар шииддчкләв. Эн мәәлдгүдиг хайчкнав, эзән зальгг! Ода намаг авад йов—гиһәд энд тендән кү хәләһәд, уульх бәәдл һарад тергн деернь һарад суухар седв.

— Уга, чи хәәмнь болһа! Эзнәнчн заң би сән меднәв. Терчнь чи, ма хойраһим бидн цокҗ алх. Тер анднасчн көндә йовхмн. Чи эн хойр мөрнд ацан бишч, би Богзгасч әәҗәнәв. Ниднәһә терчнь нег өшрсн күүһән нүк малтад ус кечкәд тенүндән орулчкад, маляһар цокад алн гисмн билә. Зуур харһхла яахв.

— Вася, буйн болтха авад йович?! Көлдчн мөргнәв— гиһәд уульв.

— Бата тиигҗ бичә кел. Би энүнәсн танад одад келчкнәв, танаһас неҗәднь ирәд авх—гиһәд мөрән көндәв.

— Вася! Теднчн нааран ирдг арһ уга, юуһарн ирх билә — гиһәд мөрнә җолаһас авхар седхләрн ки шүүрәд унв

— Чи, чинән уга күн бийән бичә зова, гиһәд Василий мөрән арһул хатрулв. Нег меслсн Бата босад, Василий! Чи бас нанла әдл күүнә зарц күнлмч. Хамаран хәләҗ намаг хайнач? Чамаг байн күүнә көвүн болхла, сурх биш, өөрдхн уга биләв! Вася, Вася—гиһәд хәәкрәд тергнә ард хатрад йовна. Гертән одад нег өнҗәд, Хар—Манҗин ардас сурһульдан одх гиһәд санчкси Батан хойр көлнь улм чаңһрад йовна.

Не, эн хәрү хәрш уга болв. Ода энүг яһҗ хайхв, көшҗ үкх. Җирн, далн дууна һазр кезә күрхв—гиҗ санад Василий мөрдән зогсаһад күләв.

— Не, Богзг чамаг мини тергн деер сууҗ одсиг медхләрн, йирин намаг алх. Ода яахв, болснь болг. Тер ишкә дор орад кевт, гив. Бата инән—ууляд, тергнә ярндг деер, ик орс хар ишкәһәр бүркҗ авад даңгшад һарв.

Василий, ода нам зөрүн күн бичә харһтха— гиҗ санад, эврәннь орс селәһәр ордг хаалһас хаҗиһад талдан хаалһд орҗ авад хойр мөрнәннь шүрүн хатрлһар йовад, зөвәр оратад одсн цаг — сөөһәр Муузран һаза зөвәр тедүкн зогсад энд—тендән кү хәләчкәд, ишкәһән секәд— Батаг босхҗ авад:

— Менд бәнт! Тана көвүһитн кеерәс олҗ авбув. Таньҗант?— гиһәд Бата тал заав...

Бата әрә әәвл чинәтә чирәнь цәңкиһәд, күзүнь нәрдәд, үснь бавиһад, барг нохан бәәдл һарад бәәҗ.

— Ю-ю, көөрк! Яһна гидгчн энв?! Хәрнь шидрә акад зүүдн орад бәәлә.—«Нохан амнд орсн шаһа бүтн һардмн биш»—гидгнь эн!— гиһәд өвгн Батаг теврәд үмсв. Буурл сахлыннь йозурар бүлән нүлмсн медмҗ уга турглв.

Орндан орад кевтчксн Цаһан хадмасн бултад, буру хандад хувцан адһҗ өмсәд. Батан өмн ирәд хәләчкәд:

— Дәрк-дәрк, әмд күүнәс иим өңг һардв? Теднчнь арсичн нүклчкәд шимәд бәәсн болвза!? Үртә—садта улс иигҗ күүнә үр аврлт угаһар зовадв? Я, үр һарһл уга одцхатн! Нооста толһаһан нохад кемлүлтн!— гиһәд Ба­тан толһа илв. Теднәс бичә болг!— гиҗ дәкн давтн зүн талагшан эргв.

Бата хувцан тәәлн йовҗ—Василд цә чанҗ өгтн!— гиҗ бергндән келв.

— Уга, би цә күләхшв. Мини эзм бас күләҗәдг болх.

Би Батаг авч ирхәр артг садргин белчрин хаалһар ирүв. Нанд нег сеңсн чигә өгтн—гиҗ, Василий татчасн тәмкиннь үлдл һулмт тал хайв.

Цаһан эн көвүнд чигә әмтәнәр хольҗ өг! Вася, көвүһим авч ирсндчн икәр ханҗанав. Ут наста бол!—гиҗ өвгн Василиг үнн седкләрн йөрәв...

— Кемр Богзг ирәд сурсн цагт намаг авч ирлә— гиҗ бичә келтн. Тертн намаг цәкүр, цәкүрәр утлад цандг болһнд хайх. Күүкд күн ут келтә гидг эс билү? Та, Цаһан үг алдад орквзат — гиһәд Василий чигә уусн ааһан Цаһанд өгн йовҗ шоглв.

— Я, әрл цааран! Басл хорн келтәч, Батаг эс авч ирсн болхлачн би чамд йосн «ут» келән үзүлх биләв, авч ирсндчн ханҗанав, хәәмнь—гиһәд инәв.

— Не, менд бәәтн! Бата бийән ясҗ, ав. Эн күүнтн хәрүлҗ йовсн хөөһән кеер хайчкад һарч ирв. Тадн энүгән саглҗатн, Бата Василиг дахҗ һарад:

— Не, чамд йир икәр ханҗанав! Эн ачичнь үкн— үктлән мартхн угав, гиһәд йовулчкад, герт орад: гем һарһсн күн болад һазр хәләһәд зогсв.

— Хөөһинь хайл уга яахм билә! Теднд заргдсн деерән әмән өгхм биш. Кеер хөөһинь хайх биш, кишгтнь һал өгчкәд һархмн билә,— гиҗ Цаһан улм-улм аглв.

Муузра саак кевтән Ноонин зарц болад бәәһә. Муузран дарук Хар гиһәд Батан деерк ахнь Мөңкәтә хамдан Михайлов Тимохинд үкр хәрүлҗ йовад, Манцин нутга милицин начальник төрлән дахад «ЧОН» гидг отрядт орад, Манц һатлад орһдулмуд хәәһәд йовҗ одсн кевтән зәңг уга.

Хар отрядт орад балһснд эргәд йова—йовҗ. «Өөһин өөрк Ө, көөһин өөрк кө» гиһәд, сурһуль уга күн сохрла әдлинь медәд, угатя улсин күүкд шаңһаһар сурһуль сурдгиг үзәд, Батаг шаңһаһар сурһульд орултха гисн цаас Элстәс авад әәмг талан илгәсн бәәҗ. Тер цааснь селәнә хүүвд ирәд даргдад җил болҗ.

Одахн мана арвна ах Бадмин Мацг чамаг сурад, эн цаас үлдәчкәд йовҗ одла—гиҗ өвгн Батад эвкәһәрн эләд бәәсн цаас һарһад өгв. Тер Харин илгәһәд җил болсн цаасн бәәҗ. Бата тер цаас умшчкад теңгрт һаран күргсн әдл байрлв.

Батад ода намр эрт болхла болх гихәс даву ухан орхш. Зуг тер хоорндан Богзг бийим хәәһәд күрәд ирвзә гиһәд, мөртә кү үзх болһндан бултад бәәдг болв.

Батан хайчкад һарсн хөөднь тер өдрән кеер хонад, чонла харһад, зөвәр икәр һарутҗ. Үргәд тарҗ одсн хөөдинь Богзгад нег йовцн күн күргҗ өгч. Бата уга...

— Чинән уга элмр нег зуухд орад үксн болх гилдәд, чонд бәрүлсн хөөдин зем болн Батан «үксн» цогц хәәлдәд нирглдв. Бата олдхш, күн медхш...

— Не, тер шулм хәрәд әрлсн болх! Би йовҗ меднәв. Кемр гертән бәәхләнь нурһнаннь арсинь авад гер күртлән йовһар көөһәд авч ирнәв—гиһәд Богзг күрңгән тохулҗ унад гүүлгәд һарв.

Дорд үзгәс тоос бүргүләд мөртә күн Муузран тал аашна.

— Теңгр цокчкв, цаатн Богзг аашна!— гиҗ зәңглв Бата Муузран орн дор орад кесг киртә цуглас, хуучн һосн, кемтркә иртә зөвтә сүк заагт элкәрн һазр дахад кевтв.

Цаһан үкс босад, Батан нааһас сәрсн түнтг, хуучн девл болсн юмсуд хайчкад, Муузран хуучн шалврт халас тәвсн болад суув.

— Минь ода көгшн эцкиннь өөр шаһа наадад суудг болх-чамаг яһдгҗ! — гиһәд Богзг араһан зууһад, мөрән шавдад, Муузран һаза ирәд буув.

Цаһан өвгн тал эмкәһән зууһад докъя өгв. Богзг саак кевтән маляһан нуһслҗ бәрәд орҗ ирәд мендләд барун бийд суув.

Маштг орн деерән мод зорад суусн өвгн өвдг деерк зорһсан саҗҗ унһаһад:

— Богзг эс минч? Танахн цуг ниидәр менд! Мини му көвүн менд йовну?— гиҗ, сурв.

Цаһан — эн юн — гиҗ келдгҗ гисмн кевтә, Богзг тал нүднәннь булңгар хәләв.

— Менд, гем уга! — гичкәд Богзг, Бата эс ирснь эн— гиҗ санв.

— Көөрк, орсин хөөһәр кеер йовсн бийнь, хая-хая гертән гүүһәд ирдг билә. Тер бийнь хальмгин хальмг, өр җөөлн болх гиһәд, чамаг авч одсна хөөн санамр бәәләвидн. Танахн улм холҗвт. Намраһа нег цөөкн хонгар соляд, кир-хуринь уһалһлслч гиһәд одлав, танахн нүүҗ одсн бәәҗт. Үвләһә Бата гемтҗ гисн зәнг соңсгдла, бийнь сән болву?— гиҗ өвгн Богзгт сурвр өгчкәд:

— Цаһан тәмк бәәхлә нерҗ өг!— гив.

— Минь ода даһман гүвәд танд нерәд өгчкләв. Үвлин найнд мууха һазрин җиртң орҗ нүүсмт?— гиҗ Цаһан орна өмнәс босш уган кергт, зүүһән нүдлн бәәҗ келв.

Богзг хуухлзад, яахан медл уга:

— Даарснас авн бийнь эвго болад сән болла... Ода хәрәд көвүһитн хәрүлчкнәв. Манаг нааран нүүҗ иртл амрад, бийән ясҗ авг— гиҗ дүңглзв. Кемр Бата кеер үкҗ одсн болхла, эн келсн үгм нанд хөөнән герч болх. Би хәрүлчкләв, зууран зеткрлә харһҗ — гиҗ келхв—гиҗ санад Богзг һанзан һарһад тәмк нерв.

Бата эднә үг чиңнәд орн дор ам хамрарн шора хавлад хавтаһад кевтнә.

— Танаһас Батан көлснә бүкл цә авгдад уга. Ода нег цәәһин мөңг ас. Эн үвл нег йосн цә ууһад угав. Шар буслһҗ ун— гиҗ толһам өвдәд үкҗәнәвидн—гиҗ өвгн Богзгас сурад, шалһин ирәр кесн шар иштә утхан хәврәд модан цааранднь зорв.

— Ода деерән хавтхдм мөңгн уга. Көвүһәртн илгәчкнәв — гиһәд Богзг босв.

— Көвүг кергтә цагтнь кеерәһүр авад йовҗ одлус, көлсинь өгхән кен санх болһнат? Көлснь һәәвһә, көлснәс урд тер көвүһән әмд деернь некҗ автн!—гиһәд Цаһан өвгн тал уурлсн бәәдлтәһәр Богзгиг маҗҗ келв.

«Эн үг зөвәр җаңһрта үг. Бата гертән эс ирснь ил медгдҗәнә»— гиҗ санад Богзг адһҗ һарад, ардан хәләл уга одв.

— Кишва нохан келҗәх үгинь! Эн көвүн кеер үксн болв чигн иигҗ худл келҗ билдрлхмн болҗана. Ямаран аврлт уга! Нам нүдән ирмхш, чирәнь улахш, гиһәд өвгнә бизһнь көдләд зорҗасн модан үкүгин өмн хайв.

— Не, ямаран нохаһинь медвт? Тадн эднә хуучнднь күртҗ—дегҗхәр нәәлнәт. Цаһан айта гидгәр келҗ авбвт. Шора садрхаһарм орад хәнәчкн гивв—гиҗ Бата түнтг түлксн орн дорас бийән саҗад һарч ирв.

— Эс хәнәснчн чини хүв. Чамаг медсн болхла цокҗ алх билә. Ямаран кишва хәләцтә! Я, элкндән эрәс эрүл, ил юмнд худл келҗәхинь. Иигсн хөөн, эднәсчн өңгәвр уга! Чи оньдин сурһуль сурнав гиһәд гиңгшәд йовдг билч. Терчн мел чик тоолвр. Ода шуд тер сурһулиннь ард ор. Юн болна болснь болг. Хама эс хамхрсн өндгмб! Хүвнь медх. Минь одак өздңгин һацанд, дав-деер көндә йовсн деер. Аав, тиим биший?— гиҗ Цаһан эндр йоста цөкрсән медүлҗ келв.

— Мел чик эсв! Эс гиҗ энүг хурлд авч одад гелңгәд өгчкхмн.

Одактн тедү-эдү хөн һарутв гиһәд, мана күзүн деер мордчкад үкн-үктлән цуһараһимбидн зархар седх — гиҗ, өвгн Цаһана келснд багтв.

— Уга! Хурлд эднәнтн зурхачнь бәәнә. Намаг одсн дару энд гертән бәәлә: тәмк нерүләд, нурһ-туруһан илүләд намаг бас җе гитлм зовала. Тиигән би одш угав— гиҗ Бата толһаһан зәәлв.

Бата намрлҗ хәрү сурһульдан одх болад, ахан дахад, Богзгаһас бултад, зуни дуусн чидлән нөл уга хар көдлмш келцв... «Келсн үг, керчсн модн» — гиһәд сурһуль эклв гисн зәңг соңсн цаһан буурл өвгн отхн көвүһән көтләд, әәмгин сурһуль темцв.

— Тер бәәсн ик садта хойр давхр чолун гер, ода тана сурһуль болҗ. Урднь мана зәәсңгин гер билә. Эмбә зәәсң гиһәд ик эрк шилтә күн бәәсмн. Эн модд суулһхдан дорнь малтсн нүкнднь көөрк хотхрас маднар үклң хар шавр зөөлһҗ асхулдг билә. Тиигхд минь эн мини бәрҗ йовсн тайгла әдл моддуд билә. Ода иим ик сад болҗ. Һазр гиһәд кишгтә юмн:

...Һооһар урһсн саднь

Һооҗурин һолднь саглрна,

Һол-һольшг Эмбәнь

Һоҗурин цоңхднь дүңгәнә!..

гиһәд дуулдг бәәсмн.. Ода танд зөөр болҗана. Кезәнә бидн эн зәәсңд аду хәрүлдг цагтан үвлднь өмәрән Манц һатлад Күмин шар хулснд күрч үвлздг биләвидн.

Тер цагт иигҗ дуулдг биләвидн:

...Манц һатлад нүүхнь

Маңһд нойнь дәәсрхнә,

Манһд нойнь дәәсрхнь

Мана Эмбәнь яһсмб?

Хал хамрин энцүднь

Хаацан тосхҗ хорһдлав,

Хаацан тосхҗ хорһдвчигн

Халх-хамран көлдәләв.

Күм һатлад нүүхнь

Күртәмҗтә сән һазрла,

Күчтә эзн Эмбә хәәрхн

Күрҗңнҗ, ирәд уурлна.

Чон чиктә һурвн шарһнь

Чонсиһән хәләҗ цоңнна,

Чонстан тоомсрта Эмбә хәәрхн

Чонсиһән яхтха гисмб?..

Эн дууг Холаһа Манҗ, Шокин Цаһан гидг хойр адуч һарһсн болдг. Тиигәд маниг кесг зарҗ дуулулҗ, йовсн зәәсң билә, гиһәд өвгн келврән келә йовҗ, Батаһан дахулад, хойр давхр чолун герүр күрәд ирцхәв.

Әдл-әдл хувцта көвүд, күүкд мәч шивлдәд, көөлдәд, зәрмснь баглрлдад дегтрмүд хәләлдсн, байрта шууглдад нирглдәд бәәцхәнә.

— Багш энд бәәнә! — гиһәд баахн шар күүкн эцк көвүн хойриг нег классур дахулад авад ирв.

Хөр шаху көвүд-күүкд семрү, цуг багш талан оньган өгсн сууцхана. Семченко Владимир Михайлович гидг өндр ик оврта хар багш «Ноолданд муурсн, наснь ирсн улсан сольхар йовнавидн» гидг һадр деернь һурвн пионер улан туг бәрсн йовҗ йовх зургта дегтрәс келвр умшҗ өгчәҗ, Кичгә Муута гидг хальмг гергн багшин умшсиг көвүдт хальмгар орчулҗ өгнә. Багшин умшсн Батад орчулһн уга медгднә.

Багш келврән умшчкад, көвүдән төвкнүлчкәд: өвгн, Бата хойрас:

— Тадн ямаран кергтә йовлат? Муута орчулҗ өгтн гив.

Муута хальмгар сурхас урд Бата хавтхдан бел кечксн эвкәрәрн эләд бәәсн цаасан багшд бәрүлҗ өгәд: ямаран кергәр ирсән орс келәр явшад келв.

Багш мусг — гиҗ инәчкәд, энлм эн! Соңсвт? — гисмн кевтә көвүд талан хәләчкәд:

— Орс кел хамаһас даслач?— гиҗ багш ик байр кеҗ сурв.

— Би урднь хурл деер бүрдсн сурһульд сурчаһад, эн көгшн эцкән асрхар орст заргдҗ йовлав. Мана ах чабан Иван гиһәд Сарпуляс ирсн орс билә. Дәкәд Мөңкә бас орсар сән меднә— гиҗ Бата явшв.

— Сән, сән! Медгдҗәнә. Иим шамдһа, билгтә көвү ода күртл сурһульд оруллго баячудт заргдулад бәәдв?— гиҗ багш өвгн тал өөрдҗ хөкрлв.

— Одна корова, десять человек, курсак голодный!— гиҗ өвгн сахлан ясв.

— Не, гем уга! Энтн дәкҗ тер байна мал үзхн уга — гиһәд багш өвгнә даларнь ташв.

— Альков, умшлч!— гиҗ багш одак умшҗасн келврән Батад өгв.

Бата негл цанһҗасн адус, киитн булгин уснд орулсн мет җилвтәһәр умшад, эврәннь үгәр цәәлһҗ өгв.

— Не, сән! би чамаг талдан девсңд орулнав. Чамар амдач кеҗ авнав,— гиһәд өвгн, Бата хойриг эврәннь хорад дахулҗ ирәд, нер усинь бичәд, бааньд орулад хувц өгтн!— гиҗ Муутад заквр өгчкәд, багш өвгнлә мендләд — Хоңх цоктн!— гиҗ часан хәләв.

Муута, өвгн Бата хойриг гертән дахулҗ орад, өвгнд цә чанҗ өгәд, сурһулин көвүдт ямаран хот, хувц өгдгин тускар келҗ өгв.— Би эн көвүд-күүкдин хувц-хунр һардҗ көдлдв. Я, намаг орсар меднәч, амдач болҗ ас гиһәд эн Әәдрхнәс ирсн багш дуудулна. Ода эн орс кел меддг көвүн ирсн нанд сән болв— гиҗ Муута Батаһар бахмҗ кев.

— Аавм намаг — «ас», «мә» гих үг күмн кевтә ор­сар келдг дастха— гиҗ намаг орст бәәлһлә. Ода тернь нанд хөөнән ик кергтә болв. Мана күн меднә! — гиһәд Бата эцкән теврәд, мендләд, ардаснь һарарн дайлад, өндр чолун герин өөр ик байрта үлдв...

Күрхнь күсл болҗ йовсн сурһульдан ирсн Бата — «Яһҗ сәәнәр кинҗ сурса — гиһәд санхлань, сөөд нөөрнь күрхш. Асхнднь әмтнәс ора унтад, өрүнднь өрлә босад, багшин заасн хамгиг — хагсу элснд ус кесн мет экндән шиңгәһәд, багштан таасгдад бәәв. Тиигәд кинҗ сурад, зунднь ахнран дахад, көдлә йовҗ тавдгдгч класс болзгаснь урд төгсәв.

Амтынь авчксн Бата, архлв чигн бәәш уга деерән һарв. Улм цааранднь сурх дурнь күрәд — өдрин киләсн, сөөһин зүүдн болад бәәв.

Ода цааранднь Батан тәвсн хүв яһҗ йилһхинь эн бүлд медгдл уга бәәв.— Зәрмснь: эн селәнә эклц сурһуль чиләснь болх,— бичдг, умшдг болв, нань юн кергтә. Гертән бәәлһәд бийсдән нөкд кехмн гилднә. Зәрмснь: әмтнә көвүд дахад бүрүц йовад сург, Бата угаһар чигн торчалавдн гилднә.

— Би хавр, зунднь ирәд, көдләд нөкд болнав, үвлднь йовад сурнав, төрүц күүнд саалтг болхн угав — гиҗ Бата зүтклдв.

Ашлгч төр хаһлхднь, экнәс авн эк болад бәәсн Цаһана үг болв, Цаһан келхлә, цуһар зөвтнь багтхмн...

— Миниһәр болхнь, Бата намрлад нуд далд йовад, сурһулян суртха— гиҗ санҗанав. Телүләд үкҗәх кү яһҗ оньдин архлад бәәхв. Бидн иигәд бәәсәрн бәй. Хөөткинь хөөтк теңгр медх. Богзга хө хәрүлҗ, кеер өңгрҗ

одсн болхла, кенән зарх биләвидн! —гиҗ Цаһан иигтә утцан ээрн бәәҗ келв.

Бергн Цаһана келсн үгмүд Батан өмн үзүр уга, өргн зам улан хаалһ татад, бульглсн зүркинь Бумбин орн тал көтләд одсн болҗ торлзв...

— Э! Би сурһулян чиләхләрн белгин сәәнинь бергндән авч ирнәв! — гиһәд Бата босҗ одад Цаһаныг күзүдв...

Баһасчн авн баасичнь арчлав, бергән зуг бичә март. Зовлңгин захинь медвч, залу бол. Җирһл үзгдх. Му үзсн күн күүнә зовлң меддмн. Орчлңгин зах-зухинь медҗ йовнач. «Орн деерән өссн өвгнәс сурхар, орчлң төгә­лсн көвүнәс сур» гидг үлгүр соңслав. Чи ода чигн баһч, геннч. йовад дасг! Хүвнь медг — гиҗ Цаһан аав, Муузра хойрт соңсхҗ келв.

— Баһасчн авн асрлав — гиснтн мел чик. Аакан өңгрсн хавр би йир сән меднәв. Би тиигхд кедүтә бәәсн болхв — гиҗ Бата маңнаһан бәрәд уха туңһав.

— Тавта биләч. Меднч?— гиҗ Цаһан сурв.

— Медл уга яах билә. Бичкндән үзсн тодлвр мартгдмн биш,— гиҗ өвгн хоолан ясв.

— Хәлдвртә халун гем авч ирсн җил болҗ медгднә. Манахн ишкә герәрн Ноонин өөрк булңд үвлзңдән бәәләвидн. Генткн Муузра гемтәд унҗ одв. Муузран да­ру мана аак гемтв. Дәкәд Хар гемтв. Даңгин намаг өврлҗ унтдг экм бийәсн намаг зааглад Харин өврт унтулдг болв. Барун иргд һазр деер ясчксн орндан аак кевтлә. Зүн бийд өвснә, шарлҗна үүрмг деер хуучн ширдгүд делгсн орн деерән Муузра түңшәд кевтнә. Ба­рана өмн Хар, Зуңһру бидн һурвн. Эрүләс, аав, та хойр биләт. Та гемтә улстан дару-дарунь ус буслһҗ өгдг биләт.

«Муузранкин халун гемәр немс гемтҗ» — гиһәд Ноонинкин цуг хотарн манас цеерләд нүүҗ оч. Һал оч авдг гер шидрт уга. Һалан унтрахмн биш — гиһәд аав тана ус буслһсн һал деер арһсна бог хаяд бүргүләд бәәдгинь цуг меднәв. Нег асхн мини эк зовҗ-зовҗ: — Отхн көвүһим өгтн! Өврлҗ унтнав — гиҗ сурла. Та аавин чикнд шимлдлдәд: Аав—ода тооднь йиһл уга— гиҗ сансн бәәдлтә,—Аакинь өврт орҗ хон! Аакчин отхнан дуудҗана, — гиһәд намаг көтләд экдм авч ирв. Би аакинь өврт орад кевтв. Аак йир халун, өргнь хавҗңнсн болад бәәнә. Амнаснь һарсн ур, ааһта халун цәәһәс һарчах ур мет ирвлзәд бәәнә.

— О, һууҗмулм күрәд ирвч! Һуҗмулан дарҗанав: Гугури-гууг, гугури-гууг — гиһәд намаг элкәрн дарад таалад кевтв. Би духуцад унтад очв. Генткн серн гихнь, аав намаг аакин өврәс арһул татад авч йовна. Экм гедргән кевтнә: чирәннь хумхлтад, хойр нүднәннь цамхрхань дотаран орҗ. Намаг татхар седсм, аль түлкхәр седсм, зүн һаран нан деер көндлң тәвҗ. Намаг татад авхла нуһрҗ унл уга сарсаһад бәәв...

Мини ах Зуңһру гелң аакин толһа деер, аавин күрд эргүләд, гөвр-гөвр — гиһәд ном умшад бәәнә. Та, Цаһан һалын көвәд һаран намчлад тагчг зогсчаситн меднәв. Аав намаг Харин өврт орулад чирәһим бүркв. Хар өндәһәд уульх бәәдл һарв. Зүн иргд түңшҗәсн Муузран ә соңсчкад:

— Ә уга бәәтн! Муузрад му болҗана, гиһәд деерм бидн өкәһәд улм бүңнҗ бүркв... Өрүнднь серәд девлән секәд аакинь орн тал хәләвв. Орнь хоосн... Ааким хуучн ишкәһәр ораһад, хошлңгар бооһад, орксн аав, Зуңһру хойр һулмтын өөрәс дамҗлад авад һарҗ йовна. Та Цаһан эднд уульн йовҗ үүд секҗ өгләт.

Аав ардан эргәд:

— Цаһан бичә ууляд, урсад йов! Цаадксан хәлә!— гиҗ келв. Та мадниг бийәрн халхлад зогсҗаһад, тедниг һарч одхла маднд ус буслһҗ өгәд кевтүлчкләт. Би унтсн болад тагчг кевтләв.

Тедниг хәрү ирхләнь:

— Альд оршавт?— гиҗ арһул сурлат.

Уттын һолын һатлһнд,—— гиҗ Зуңһру хәрү өглә. Би тиигхд соңсад, тодлад авчклав. Аакиг оршасна хөөн, та бүкл долан хонгтан «Күңшү» тәвнә гиһәд, асхн болһн үүдн хоорнд цог деер хагсу һуйр бүргнүләд үнр һарһчкад: — Ээҗ, хотан эдлтн!— гиҗ һурв дууддг биләт. Бидн танас әәһәд сурдго биләвидн. Тиигәд Цаһаныг дуудсна хөөн аакин «сүмсн» ирҗ тер күңшү үнр соңсад хотан эдлсн болдгҗ, тегәд ардан тачал уга болдмн— гиҗ хөөннь Зуңһру манд келҗ өглә...

Цасн хәәләд, һол гүүһәд, ноһан урһад, һазр шар цецгәсәр бүркгдв. Эн һолд мана хар герәс нань нег чигн гер уга билә. Зуг асхн болад ирхлә мана ард бәәсн һанц савһр модн деер хар керәс хурҗ шуугдг билә.

Муузра, Хар хойриг чинән орхла, бидн хар герән цуцад неҗәд бүрәсәр йовһар зөөһәд, эрг деер һарч буулавидн. Та, Цаһан маниг хайчкад нүүҗ одсн улсин үвлзң

эргәд арһс түүдг биләт. Аав «Уттын һол» орад гилңгүр малтҗ авад, Оватын Молакадын орсмудт өгәд: һуйр, өдмг, зарм авч ирдг билә. Хар бидн хойр «Чонын-Царңд» одад зурм цутхдг биләвидн. Тер хавр нанд төрүц мартгдхш, төрүц матргдш уга. «Уттын һатлһнд» одад экиннь янд оч мөргдг биләв...— гиҗ Бата бичкндән үзсн келврән чиләв.

Батан келвр чиңнҗәсн: өвгнә тәмк татчасн һанзнь унтрҗ, Цаһана утц ээрҗәсн түүдгнь чилҗ оч. Муузра саак кевтән уха гүүлгҗәх бәәдлтә, унтсн-серүнь медгдхш, дун уга менрҗ.

Бата һурвланнь чирә кедн хәләчкәд:—Не, би мартҗий? Тиим эс билү?— гиҗ Цаһанас сурв.

— Чик, чик, мел чик! Яһсн сәәхн толһав энчн, саак мини чамд келҗ өгдг туульсас сәәхн тууль болв. Тер дер дор чини дегтрмүд дүрдг түңгрцг бәәнә, авч ас — гиһәд Цаһан Батан дегтр дүрдг маралҗн түңгрцгт далвчлдг бүч хадв.

Өвгн — отхн көвүн наадна күн болш уга— гиҗ келхәр седчкәд, күүнә келн күрхнь яахв— гиҗ санад:—тьфу, тьфу, тьфу... көлм унтрад бәәҗ — гиһәд һанзан ормдан мартад орн талан һарв.

— Мана маштг шар, хойр көләрн һазр ишкәд йовсн хөөн, альднь болв чигн үкш уга, күн энтн! — гиһәд Муузра келн инәһәд, барун иргд кевтсн төмр күрз авад һарв.

Нөкәдүртнь Бата маралҗн түңгрцгтә дегтрмүдән далвчлҗ авад, шалвран һуйдан эвкҗ авад, Элст ордг экнә хаалһар хатрад һарв. Бата, һазран санад, һасан сөңгләд һарсн мөрншң: уруднь хатрад, өөдмднь өрвәд йовна. Хаалһин хаҗуһар үзгдсн хөөдин хошас ус ун гисн бийнь, негдврт адһад, хойрдврт хошин нохасас әәһәд — одхш.

Тиигәд хатра-хатра йовҗ асхн серү дахад, Элст балһсна ар зо көмрәд орад ирв. Элстин ар эрг деер бәәсн хальмгин герт хонад, улан тоосхар сиилүлҗ бәрсн сурһульд нег көвүһәр күргүлв. Сурһулин көвүд, күүкд: ик моһлцг мәч шивлдәд, көләрн цокад көлврүләд шууглдад бәәцхәнә.

Ода ямаран багш бәәнә гилч? гиһәд зөвәр удан зовньҗәһәд, багшин бәәсн хора сурҗ авад, үүдинь цокад орад ирв.

Ик чигн тарһн шар гергн дегтр умшҗ сууҗ. Бата махлаһан авад мендләд, урднь бел кечксн эвкәрәрн эләд бәәсн цаасан һарһад мис мет чемшҗ одад һартнь бәрүләд өгв...

Ода ямаран «зәрлг» болна гиһә Бата зүүнә үзүр деер зогссн мет көвклзәд, багшин чирә хәләһәд дальҗңнад бәәнә.

— Чамаг орулҗ авдг орм уга! Сурһулин тонь күцлә гиһәд, цаасинь хәрү өгчкәд, хәрү умшҗасн дегртән шүлтв.

Батан бәәсн бийнь менрәд, ю келхән медл уга сүрдәд тагчг зогсҗаһад:

— Би баячудт заргдҗ йовлав. Намаг угатя көвүн гиһәд, энд Элстин сурһульд шаңһаһар орулҗ автха гисн цаасн энтн! Би тавдгч класс төгскләв. Сурх болхла суртн, ода чигн келҗ өгнәв, — гиһәд зогсв.

— Ямаран цаасинь чамаг келлһн уга медә бәәнәв. Эрт ухалхмн билә. Ода цуһар угатя улсин көвүд сурчана — гиҗ нам Батад дала оньган өгл уга келв.

— Болв, би таниг орулҗ автн— гиҗ сурҗанав — гиһәд үгән чиләһәд уга йовтлнь:

— Мини келсн үг медгдвү? Чамд орм уга— гиҗ, орсар келвшв. Йов, йов! Хоңх цокх цаг болҗ йовна болв.

Батан тустан хәләһәд зогсҗасн толһань һудыһад, дотр бийнь ирвәтрәд, олн зүсн ухан орад, ардан үүдән арһул хаачкад, һаза һарад улан герин кирлцлә түшәд гилиһәд зогсв.

Асхлад, эднәс эн цаас илгәсн церглҗәх ахан хәәнә, олна кергәр йовҗ одсн, олдхш. Ахан толһалҗах начальник хама бәәхнь күн медхш.

Тиигәд улан сурһулин үүднәс һарл уга һурв хонад оркв. Одак багш һарч ирәд уурлад көөхләнь — орулҗ эс авхлатн эн сурһульдтн һал өгчкәд йовнав— гиҗ әәлһнәв гих саната.

Нег өрүн Бата түңгрцгән сүүвдсн улан сурһулин үүднд гейүрәд зогсчатлнь, атлс болсн хар үсән һурвар гүрәд нүрһн деерән шавшулсн, бурһудсн мет хойр хар нүдтә, цусн дусн гисн улан халхта, сәәхн цевр торһн хувцта хальмг— гиҗгтә күүкн, сурһулин өөрүр давад йовҗ йовад, хәрү эргәд Бата тал күрәд ирв.

— Көвүн, би чамаг эн үүднд өикүлдүр үзләв! Сурһульдан гем һарһвчи? — гив.

— Уга, би сурһульд орхар ирләв. Орулҗ авчахш. Һурвн хонгт сурҗасм эн. Оватын һолас йовһар гүүҗ ирләв. Эн сурһулин багш авч ирсн цаасим хәләхш — гиһәд одак багшт үзүлсн цаасан күүкнд һарһад өгв...

Иим сурһульта сәәхн хальмг күүкн бас бәәдгҗ. Кезәнь

иигәд дасчксн болхв, — гиһәд Бата бахтад, байрлад, хар толһаһасн авн, хойр көл күртлнь күүкиг эс медсәр хәләһәд бәәнә.

— Эн цаасар чамаг ик эрт йовулхмн бәәҗ, хәәмнь яһад оратвч? Тана селәнә хүүвин ахлач күргүлхмн билә. Терчн нам цаглань өгүлсн бәәдл уга. Тиим улсиг — бүрократ гидмн-гиһәд Батан цаас авад улан сурһулин толһач багшур орад зөвәр удан бәәҗәһәд һарч ирв.

— Чамд дав — дер бәәх таньдг күн бәәнү?— гиҗ, күүкн сурв.

— Энд милицд мини ахм йовхмн, милицин началь­ник мана төрл залу бәәхмн гив.

— Начальникнь көдлдг гер тер бәәсн улан хала деевртә модн гер. Тендән одад кел. Тендәсн юмн эс болхла, тер цаһан герүр күрәд ир. Бидн чамаг эн сурһульд яһад болвчн орулхвидн. Наар, йовий —гиһәд дахулад, хот уудг гертәс хот авч өгәд, би бас Баһ — Чонса күүкмб. Мини нерн Галя, не менд харһий—гиһәд кергәрн йовҗ одв.

Яһсн сәәхн седклтә күүкмб! Сурһульта гиһәд, иим өвәрц болна. Манахс сурһуль яһад эс олар сурсмб? Делкә цуһар иим болхнь яһва — гиҗ санад Бата күүкнә ардас кесгтән хәләһәд зогсв. Күүкн йовҗ одсн ормаснь эрвңгин үнр һарсн болад одв.

Бата өмәрән хәләсн улан хала деевртә модн герин кирлцә давшад һарад ирв...

Одта картуста, улан тасмта көк цемгн шалврта, чашкан хаҗудан шавшулсн орс, хальмг семрү баахн — баахн милицнр бард-шард гилдәд орад-һарад йовлдад бәәцхәнә.

Цаадк хораһурнь хойр үүд татад цемшәд орад ирхлә, дигтә Батан хәәҗ йовсн, өндр нурһта, сәәхн хар на­чальник, одахн Манц һатлад орһдулмудла көөлдәд: негинь алад, хойрин әмдәр бәрҗ авч ирсн ик байрта бәәҗ.

Бата үүдн хоорнд зөвәр удан эмәһәд зогсҗаһад «мана күн нег юм кех»— гиҗ, санад зөрәд орв.

Атлс болсн эгц хар үсән тал дундаһурнь хаһлад, хойр талагшанднь иләд дошилһад самлад орксн, хар сармта цаһан мөңгн гертә чашкиг шилвән дахулҗ дүүҗлсн, барун таша деернь ямана ишкин һуйин чиңгә улан ул гертә «нага» зүүсн, көвәһәрнь бульңһтрад уласн ик зеегтә нүдтә начальник Муузһна Эрднь прото­кол хәләсн сууна,

— Уй, Бата менд! Сурһульдан кезә ирләч? Чамаг цаг түдл уга сурһульд йовултха гисн цаас Хар бидн хойр нутгин ахлачас авч йовуллавидн,— гиҗ, таньсн-үзсн болҗ ээлтә дууһар сурв.

— Би тер цааситн авн экнә хаалһар һарад гүүләв. Ирәд һурв хонув. Тер улан сурһулин толһач гергн орулҗ авхш. Көвүдим тонь күцҗ одла—гиһәд нам эн цаасим хәләҗ күүндхш, гиһәд Бата саак цаасан һарһад өгв.

— Таньнав, таньнав. Тарһн шар гергний?— гиҗ инәһәд. Гем уга! орулҗ авх. Эндр ирснчн сән болв. Хавтха булһар түңгрцгәсн деер захнь барлата цаас шуулҗ авад, мусг-мусг гиһәд инән бәәҗ бичәд:

— Мә, намаг өгв гиһәд әл, ичл уга өг, гиһәд нег шар арслң хавтхасн татч авад цаастаһинь хамднь Батад өгв.

Бата, ханҗанав! — гиһәд гүүхәрн һарв.

— Маңһдур үдлә ирҗ нег зәңгән өг— гиҗ Эрднь Ба­тан ардас терзәр хәәкрв.

Бата гүүһә йовҗ цаасан хәләһәд йовна. «Улан сурһулин толһач үр Голубяниковой Т. Д.»— гиҗ бичәтә. Ода намаг яһнач,— гиҗ түңшҗәһәд улан сурһулин үүдинь татад багшур орад ирв. Саак ормдан, саак кевәрн махлаһан авад зогсв.

— Көвүн ю хәәһәд өдр болһн йовад бәәнч? Чамаг орулдг орм уга— гиҗ би чамд орс келәр келлс — гиһәд түүдглзәд һарх бәәдл һарв. Бата, дөрвлҗн цаһан цаасиг барун һартнь сөгдҗ бәрүләд, саак шуһудан ирәд менрәд зогсв. Тарһн шар гергн Бата тал гилс хәләчкәд, цаасиг секәд умшв. Нурһлад гилтә гүүлгәд умшҗ йо­вад, толһаһан гекәд, инәмсәд, баһрсн бәәдл һарад, нүдн деерән унсн үс альхарн хавлҗ илв. Бата багшин дүр үзчкәд, байрлад, пиш хаһрад инән алдад, эмкәһән зууһад, нүдән дару-дарунь чирмәд зогсад бәәнә.

— Көвүн, чини нернчн кемб? — гив.

— Бата!

— А-а, Батый? болҗана! Эн начальник чини юмб?— гиҗ сурв.

— Мини ахм!— гиҗ Бата дүңгзлв.

— Сима, учкомиг дуудчк,— гиҗ багш девтрмүд теврәд орҗ йовсн заарг чирәтә хо цаһан күүкнд келәд, начальникин бичсн бичкн цаас дәкн умшад, толһаһан нәәхләд инәмсгләд суув.

Удсн уга учком бод гисн хо цаһан, шар-улань ниилсн чирәтә көвүн хурдлад орад ирв.

— Бадма! Эн көвүнд хувц өгүләд, бааньд орул. Баанин хөөн нааран дахулад авад ир —— гиҗ, закв. Учком— Лакан Бадм Батаг дахулад завхозур күргв.

— Э-э, һәәвһә хүвтә көвүн бәәҗ — эндр шин хувцд авлав, дигтә харһҗ ирвч, гиһәд завхоз ик шар авдр уудлад, бәрҗә: дотр өмсдг киилг, шалвр хойр, деер өмсдг цемгн киилг, шалвр хойр, нег пар башмг зузан өөмсд, нег күлт, нег махла гиһәд тоолҗ бичәд, Батад теврүлв.

Бата шин хувцдан теврәд бааньд бийән уһахар һарв. Теврҗ йовсн хувцдаснь таанград сәәхн үнр һарад, ба­аньд күрл уга өмсчкх дурнь күрәд адһад йовна...

Тиигәд Бата хүүвин улан тоосх сурһульд шаңһаһар орад, седклән төвкнүләд, күслән күцәд, күчр гидгәр үнн седклән тәвҗ кинәд сурв.

Хальмг, орс, маңһд, шин җирһл, шин таньлмуд, иньгүд дала болв.

Саак хурл деер һардг сурһулин көвүдлә әдл нег-негән дөөглх, ноолдх юмн уга. Цуг ниицңгү, таарта. Олн-олн иньгүдәс ончлон негнь: Улдчнә байнд заргдҗ йовад ирсн Коля (Кольчи) гидг көвүн болв. Хамут, хамутан таньна гишңгәр Бата Коля хойр ам авлцсн иньгүд болв. Хоюрн нег партд сууна, нег ааһта-шанһта, хамдан эсвән кенә. Тиигәд ик шунмһаһар хоюрн дасад сән темдгтәһәр сурһулян төгскв. Тиигхд эн улан сурһулиг «Юрковой нертә Ш. К. М.»— гиҗ нерәддг билә.

Хальмг таңһчин эрдм герлин нарком эн ШКМ сәәнәр төгсгсн улсас йилһәд зурһан сара медрл өөдлтин девсңд орулад Шарту (Саратов) балһсн тал өөдән сурһульд девсңд орулад тер йовулх болсн улсин тоод Бата, Коля хоюрн бичгдв.

Ач иктә Хүүвин йосна нилчәр, аврлт уга баячудын тавг дорас мөлтрсн Бата, Коля хойр урднь Элст үзхнь күцл болҗасн, ода Элстдән һурвн җил сурад нәәмдгч класс төгскәд, зурһан сара шишлң курс чиләһәд, ком­сомолд орад, Шарту балһснд одҗ, өөдән сурһульд орхмн гихлә: мөч болһнднь «Җивр» урһад, бульглсн зүркднь байрар буслад, арһта болхла өдрин бийднь нисәд одх саната. Эн байр-бахмҗан эк-эцкдән, элгн садндан күргҗ келхәр телүләд бәәцхәнә.

НӘӘМДГЧ БӨЛГ.