КОСТА ЛЕВАНОВИЧ ХЕТАГУРОВ

1859-1906 җ.

Революцнопн демократ, осетин урн үгин литературпн болн лптературин келнә ул делдсн, шүлгч, прозаик, пубпицист, политпческ үүлдәч Коста Леванович Хстагурозии нсрн—осстнп келн әмтпд бәәтхә, мана Төрскнә цуг

келн әмтст үптә.

Коста Хетагуровин бнлг-эрдмнь болп обшественн уүлдврнь Осетинәс давҗ шуугсмп. Орс, осетин, шеркш, кабардин, грузин угатьнрпп бәәдл хүв цуһар тегш әдләр дүлгчин билг-эрдмд узүлгдсмн. Энүнә тускар нег иүлгдәп эп индҗ келҗәнә:

Альд болочп—цуһарзппь төлэ дууһан дуулнав.

Лль болвчн олә — елдцгнг плдкҗ һаэлпәв.

Чидлэр дсерлклһнг эөрж өрчәп өгч зогснав. Чннрг ксиәр цуһарадиь би үп кслиәв...

Коста Хетагуров 1859 жилин октябрин 15-д Ард Осегин Нар гидг аулд, орсип цергт офицср церглҗәсн уу1иц күүнә бүлд төрҗ һарсмн. Коста баһ наснасн авп лухлалулгч угатя күч-көлсчнрнг сәәнәр үаҗ медсндән,

'ер улсии дууч, харсачнь болж һарв.

Хаапа йосиа өмнәс, бәәрн һазрпн ямтнрла, эврә

;елн улсин нойрхачнрла эн революционн-демократическ юолда кеҗ йовсмн. Тер ноолдаид эврәннь бплг — эрд- <ән эи өгсн болдг. Күч-көлсчнрин төлә цуцрлтаи уга юолда келһиг эн эврәннь әрүн даалһвран гиҗ тоолдг

•ӘӘСМН.

Орс улст Коста үн-н седкләрн дурта, эиүнә культу- •иг, энүнә нүүрлгч үүлдәчнриг эн икәр эңкрлдг бәәсмп.

195

Зуг хаана Әрәсән йоспд эн дурго бплә «Зовлц» гидг шүлгдән Коста иигҗ бичнә:

Ораж, цокцпмлп томр |ппп>!<үрәр кулиэ, Өцгрспдмдп үкәртиь амр ог.ио зоваиа. Уулмудпг булаҗ авал. һаэримдп Оупрдхпа, Улспмлн цугтпь дг-рәцүләд, бураһар гввднэ.

Малпмлп—налзу аңши—тараж ка«иә, Үүмж, т«рскон хпйҗ, бвдп тарол».—

Мана котлпрч лһ.тлч? Банрта җирһлш1 тела Үгәрп ода маппг цуглулҗ ао.хпчнь.

Костан шүлгүд ампас ам ксдҗ, һарар буулһж бнчгдҗ, олнд тархагддг бәәсмн. Тсднннь әмтн чесжәр дасад, айс орулад, Осстпи өпнг болһпд дуулҗ йовсмп.

Орсии литсратурип ик чннрнг осстин шүлгч үлу гидгәр мслдг бәәсми. ЛсрмопТовд тәвсн сүврһ секхд Коста Хетагуров, орспп алдр шүлгчпп билг — эрдмиг нк өөдән үнлж, эврәииь ипьгән болн багшан гиҗ псрәдж келспг көгшдүд ода чигн мсднә.

Коста Хетагуров шүлгч, прозаик, драматург, тсатральн уүлдәч, зурач, публнцист. җуриалнст, олпа үүл-

дәч—алькипь чнгп чаддг бәәсми. Эврәнпь билг-эрдмәч,

чидл—күчәи цугтнь эн оли-әмтндән ӨГСМП. Тнгәд чпгн олн-әмтн энүг нк гндгәр эңкрлиә. Коста Хетагуровла әдл күн хаана Гюспд әәмшгто болв. Тлгәд чигп энүг

полиц тәвлго гстәд, «край төвкпүп бәәхд әәмшгтә» күн

гиҗ тоолал, Осетии һазрас туулһж йовулсмп. Альдарап тууддг болв чигп Коста зврәинь бплгпн селмәп сулдхл уга, анта гидг шулгүдән бпчж, хаана йосиа өмпәс зөрулҗ йовсмн.

Коста Хетагуровнп бичсн шүлгүдип хүрц билггә үгмүднь олн әмти дунд үлгүрмүд болж тохрв. К. Л. Хетагуровин бичсн тоот энрәнпь пдсйп чнпрәрн, тодрха, макталта ке ксләрн үлгүрлм чипртә, болад, олп — әмтнд революционп серл — седкл үүдәҗ йовла.

Осетин литсратурт Коста Хстагуровии үзүлсн ачиг Советск правительств ик өөдән үнлв. Шулгч төрҗ һарад

80 җил болсн өөн 1939 җил мана орп — нутгт цуг келн —

әмтсин банрии өдр болҗ темдглгдлә.

Зугл Советин носпа җплмүдт Хетагуровин билг—эр- дм эгл олн әмтнә зөөр болҗ тохрад, советин олн әмтпә келн болһнд орчулгдв. 1939 җил Коста Хетагуровин

196

шүлгүд хальмг кслид бас орчулгдад, «Улац гуг>> Жур. налд барлгдсн бәәсмн.

Эи җилин октяйрнц 15-л Коста Хетагуроп төрҗ һарад

100 жпл болсна өөнпп баприи өдр тсмдглгдхәр мапа

орн —нутгт ик бслдвр ксгдҗ йовна. Тср өвцд мана бнчдчирпи органпзац бас белдпр ксжәнә. Коста Хетагуровип шүлгүдос, Доржнц Басң орчулснаснъ. эи дор барлгджапа.

ГЕРӘСН

Энрлһнп айс дуундм орхла — Эн — мипи гем болтха.

Зүркип зовлн эс үзснь Зугл ссргмжтәһар дуултха.

Эврә төрсхн олп әмтндән

Удап цсрглж чадсн болхла Өндкүр, уга, иүлмс уга, Оцгдапар бп дуулх биләп.

МЕДНӘВ

Цоктгм һазрт оршаҗ бәәһәд Цуһар уулядчнь бәәх, мсднәв. Тлр.'1.1һ|Н1 Орнд төрж, намаг Таварп җнрһтхә гиж зальирхт.

Иргән алхптп би меднәв, Эпрлһп төруц угаһар, тадн Өпгрси нанд-йөрәл авхулҗ Элвгәр әркән бас коцхәхт.

Кезәнк хуучпа авьяс бәрҗ Күн болһп келх боллта. Хама үкорт на.маг дарсиг Хөөннь чесҗдән тоолхн угат.

ЙОВДЛИН ДУН

Осетпн үрд Ах-дү болцхай! Альд харһвчн

19?

Атхлций һаран. Альхпдмдн әмтнә Алдр туг мапла.

Диилврин дуутаһар Дөрглий гсрлүр. Зальтгси үннүр Зөрмгәр ишкмнтн! Әәмтхә, андд Әрлтн! Әргдтн!

ДУУЛ!

Төрлцсн ипьгм, дууһичн соцсчкад Дацгдл, цуцрлт угаһар көдлнәв, Төгрг парии гегәм болгсп Дуулнч, күүки, дууһан дуул!..

маниг сулдхврас хортн хаһцулв...

мелтклэж зовлңгин ааһ дүүрв...

муха күчр гашун зовлңгв!

мини нньгм, һашудҗ дуул!

һазр әмтиг цугтиь тсҗәнә...

һашудҗ энрч иньг уулич,— «һазр угаһар ода бидн һанцар яһҗ бәәхмби?!»—гиһич.

Тәрә тәршго болвдн... Дуулич! Тәрнтә номд зальврдг дасхич!.. Өдрин гегәм болсн—чи Өнчәр намаг бичә үлдәһич!..

ҮКЛӘС БИ ӘӘХШВ

Үкләс би әәхшв,— үкәрин харңһу там

Үзгдәд уда бийәрн намаг кескәрә дууда.

Негхн дусал цусн

олдвчнь Төрскндән өгхәр Насии җирһлән би

ода бийнь әрвлнәв.

198