СУСӘН АКСЕН

НИМӘН БИЧКНТКӘС

1958 жилд, хаврар, Элст балһснд хальмд күүкд улснн

хург болв. Район болһнас, колхоз болһнас, совхоз болһнас көкшн баһ уга хальмг күүкд улс, орс экчнр —дүүи- ртәһән эврәнь хургтан ирцхәв. Эн хургт москвад бәәсн хальмг күүкд улсас ирцхәв. Тедп дунд Нимә бас ирв.

1926—1929 жилмүдт Хальмг педтехникумд багшип сурһуль сурч йовхдан, би, эп күүкд күүнә тускар соңгслав: «шунмһа, зөргтә күүкд күн» — гиҗ. Тер цагас авн Нимән кеҗ йовсн көдлмшнь олн әмнтд сән медгддг юмн. Баһ — бичкн цагинь бәәдлинь медхәр седдг биләв, яһ- ад—гихлә,Нимән тууж, олн хальмг экчнрин тууҗла әдл, Нимән туужиг умшсн хальмг экчнр болһн эврәнь туужан умшснла әдл санх...

Хальмг боорцгта цә ирҗ уутн гиснд Нимә гертм ирв (Элстд). Келҗ чадсарн келж өгтн—гиҗ сурснд, Нимә зандн улан цәәһән ууһад, хорха боорцган идн бәәҗ келҗ ■өгв.

Кирцәд, дүңгнәд сапхла 1908-гч җилин увл — ик жиңнсн кииттә, шуурһта, зудта үвл болсн бәәдлтә. Хальмг теегт зуиарпь ик хаксу салькн үләһәд, хур — буран орл уга, өвснә хадлһн өгрҗ одсна учрар, малд идх бел кесп өвсн уга. мал дегд эцҗ одсн цаг болна. Күн болһн эврә эв — арһан хәәҗ, невчкн зултрнгта, цаһан өвстә, шарлжта газрт бүүр хәләҗ авад үвлзҗ бәәсн цаг билэ. Нимән эцкнь—Кован хар, өөрән хойр—һурвн өрк—бү-

эцг Шорван Кова гидг өвгн бәәрлсмн. Кова өвгнә бийнь

176

көлинь цәвнь улаһад илҗрәд бәәсиг үзнә. Цәәһин көрәц цацад, хойр көл эаагтнь чиигинь ууҗатха гигәд туңрцгтә үмс тәвнә. Дакн деерәснь күүкнә бийинь ташр ишкәһәр ораһад кевтүләд оркдг бәәсн мөн.

Эн хоорнд Кован Хар хамхрсн харачдан арвант тәвәд, термән үдәд герән босхад авчкв. Улм цааранднь теңгр жөөлдәд, нарн ээһәд цас хәлүләд хавр болад ирв. Әмтн үвлин бүүрәс нүүһәд, хәләһәд таасгдсн бүурд буурлв.

Нүүһәд һарси ацата темәһән, тергән, малап цуһараһинь, хаалһин көвәд шатсн һалд давс тәвәд—түрүг дәврүләд үвлинн мууһинь хаяд, сән идгтэ, уста һазрт

нуүһәд ирсн саамд, үкр — мал туһлад үстә болад, чигә

кеһәд әрк нердг болцхав.

Хадм эцк өвгн, хотна улсла хамдаи нерсн әрк уучкад берурн дәврәд, тәвцәр шивәд, дерәс һарһад көөчкв. Кова өвгн берәсм даңгдан күүкн һарна гигәд уурлдг болв. Чини доск, хәрин хәләсн кишг уга, хойр күүкнчн мини һанцхн көвүнә тохм таслн гижәнә, кишва му тохмта, һә бер гигәд уурлв. Тиигәд хадм эцкин зовлң дааһад хойр жил болсн цагла берин дакн төрх цагнь ирв. Хойр өдр зова бәәҗ аш сүүлднь Цаһан гидг шар күүкн һарв. Эн күүкн һарсна хөөн хадм өвгн улм адрж, догшар уурлҗ, үнүгәр әмтнә төр кеҗ хүүхрдв. Эн һурвн

күүкн бүкл хотна цуг төрлин төр болв. Цуһараснь дундк

белтрик күүкн — Нимә — юмни кишва һаньдгта, зуд дахулҗ һарсн му йорта, шулм күүкн болҗ тоолгдв.

Тиигә бәәтл һурвн күүкн өсәд, гер дотрк юм кех бә-

әтхә бүкл хотна түһл, мал хәрүлдг болцхав. Арһс тү-

үһәд, ташмр арһс ташад, хувц—хүнр уйдг болад бәәцхәв.

Көкшн, садв гемтә ээҗ өңгрснә хөөи, хәнәдн гемтә өвгн босдг уга болад, герин барун бийд шишлң кевтдг болв. Хамгин ик экчнь Сомьян—күүкн күүнә бәәтхэ залу күүнә кедг көдлмшиг залу күүнлә әдлдән кедг бо-

лв. Нимә болхла даң өдрин дуусн кеер теегт арһс түүһәд йовдг болв; герүрн ирхләрн гемтә аавинь девл һаза бураһар цокад, киилг—шалвринь бөөсинь — хуурсинь

түүһәд, хот өгәд хәләдг болв.

Сөөдпь Сомьян хотна күүкд—берәдлә хотна мал мандг билә. Нимә болхла тедииг дахад, сөөнь дуусн унтл уга гүүлцдг бәәҗ.

Әмтн хүрмд одсн цагт Нимә бас тер олна үүмәнд

178

йовата; зәрмдәп чи хәр, кү дахдг ноха бишч — гиһәд

көөдг било. Зунднь әмтн мөргхәр хурлд одхла, Нимәг экнь: «чи кишва килнцтә, эцкннь нерииь дарҗах һәрг— хурлд оч мөрг» — гпгәд көөдг билә. Хурлд үмсж оддг күүкн күүпә хувцн Нимәд уга, үрглҗд саак бөөстә бөс киилг—шалвр хонрта. Тедукн. әмтнә хажуд, мөргл^уга Нимә әмт хәлоһәд гүүһәд йовдг билә. Ипгәд гүүҗ йовсиг — экнь, экчиь цуһар шпнҗләд үзәд бәәж, гертән хәрж ирхләг—хоюрн бәрж авад гүвддг болна: «Киш-

ва, бурхн ном уга шулм».

Эк экч хойр цокхла хамаран гуүхүв. Теднәсн зулад» талдап хотна көвүдлә шаһа наадад, хәрүдтән асхн шидр

ялм көөһәд бәрәд йовдг болна.

Тер хоорндан Нимә күн болад өсәд ирнә. Эк экч хойрнь хуучна йосар җиләтг уяд, күчәр Нимәд үмскү-

лчкнә. Эн җиләтгнг эс үмсхлә: «тарһн ользур өсәд, мана төрлд зута андн болад нер һархч» — гнҗ хәәкрлддг бәәҗ. Җиләтгпн эовлң нк билэ. Тер җиләтг дегд кецү уутьхн болад Нимән хойр сүнь шархтад, цусн һарад илҗрәд йовдг билә. Кеер хотна туһл хәрүлис новсн цагла зәрмдән туһл үкр хонр нинләд, шулуһар гүүж салһх кергтә болхла, чееҗ көөрәд, зүркн амар һарн гигәд, әмсхлән авч болл уга зовадг билә, Тер җиләтгәс шархтсна ормнь—сөрвнь ода чнгн хойр суүднь тамһ кевтә бәәнә...

Нег дәкж, Ннмәнәс тедүкнд бәәсн хотнд. Януһа Тата гндг әәмгнн ахлачпн көвүн — Санж. ик парвләнд эв*-. рәнь хот-хувцар, патьрар бәәһәд сурһуль сурад нег

җил болад ирв. Эн көвүн шаһа наач йовсн Нимә эднүр оөрдәд күрч ирв. һартан дегтр атхж. хавтхаснь карандашин толһа үзгдв, ховцнь ик цевр. Нимән үүрмднь эң көвүг ээрәд авчкв, күүндәд орҗ одцхав. Нимә эмәһәд, тедүкнд зогсад бәәв. Үүнә хөөнкь көвүд тархла, гер талан хәрҗ йовад, Ннмән хотна Очра Максим гидг көвүн Нимәд келҗәнә:

— «Би удл уга Санжта Ставк орад, сурһуль сурнав»...

Иигж, келснд Нимән зүркнь бульглад одв, бәәсн бийнь ирвәтрәд бәәп.

— «Эн нанла туһл хәрүлдг, хамдан шаһа' нааддг көвүн йовхла, сурһуль сурхла, би юңгад энүнәс ард ул-

дхмб би» — гидг саман Нимән дотрнь орв, уульн алдад бәәв.— «Юһарн эднәс би дутув» — гих санан уханас һарл уга бәәв.

Нимә герүрн гүүҗ орҗ ирәд:

— Аак, максим сурһуль сурхар Ставк орҗ йовн гнҗәнә, би бас йовнав, сурһуль сурнав.

Тингҗ күүкнәннь келснд экнь уурлв:

— «Терчн көвун, чи-куукнч, куүкн күи сурһуль сурна гидгиг күмн соцсад уга юмн». .

Эн күүндвриг соңсҗасп гемтә кевтсн аавнь Нимән экүр дам уурлв, тайгар шивв:

— «Чи кишва, гурвн домбр-доск күүкд һарһчкад, эднән дурнднь тәвәд, миии нер тохм буурулҗанач, күүкн күн сурһуль сурпа гидг альд чпгн соңсгдад уга юмн, эднән хөрҗ ав, айстан бичә өскәд бә»—гив. Ннмән эцкнь болхла ик номһн, төвкнүн, ухата күн болдг бәәж Нимәг герәсн һарч зулҗ йовхд—эцкнь олна хургип шиидврәр даң оньдин Өмн экн, Ар экн, Нуһра гигәд әмтн бәәсн хотдар девл, арс цуглулад, гражданск дә-

әнд— Улан Цергт дөңг— нөкд болад бәәдг бәәж. Бийнь сурһүль уга болвчн, хальмг дегтр-журнал олҗ авад хәләһәд йовдг бәәҗ. Тиигә бәәҗ түрүләд һаран тәвдг

болна, цааранднь бичкиәр умшдг болад бәәв. Советин йосн тогтхла олна хургин шиидврәр ахлач болад көдлдг болв. Нимән эц-кнь Нимәг нег чигн шоодсн уга болна, экинь чигп цокдг уга бәәж. Өвк эцкнь дегд ик хуучна

заңгта, бурхн — номд икәр шүтдг төләдән дала заңг һарһад йовдг бәәж. Тер төләдәнчн Ннмәг сурһульд йовулхм биш гиҗ закна.

Нимә дотран, орһад зулнав гиҗ санад авчкв. манһдуртнь Очра максимтә эн тускарн күүндәд, хамдан йовхар үгцчкв. Йовх цаг өөрдәд ирв. максимин эцкнь— Дорҗин Очр өдрәрнь тергнә төгәсинь дөгдләд, хамхрха му тергән ясад бел кеһәд авчкв, шар иңгн темәһән тер-

авчкв.

Хо бүрүллә, Нимән гер бүл һаза йовсн цагт, Нимә

күүкн термәр давшад барана ард бәәсн эцкин хуучн бишмүдәр кесн ахрхн бишмүдән авад, Зунгру зурхачин

өгсн көвүн күүнә махлаһан авад, һулмтин көвәд кевтдг

ормдан дер доран тәвәд кевтв. Удлхн уга гарии әмтн цуһар орҗ ирәд унтцхав. Цуһараһинь унтулчкад, Ни-

мә үүднә оньс тәәләд, һаза һарад герин иргд бөгдиһәд

дөрв көлдәд, унтл уга, ә-чимән уга кевтв.

Зәрмдән өнгәһәд босад сууһад, өр цәәхиг күләһә бә-

180

әтл тецгр хоопртад цэәһәд ирв, деерк герлтә оддуд негнегнәнпь ардас унлдад уптрад бәәо. Дарупь сарулдсн болад одв. Түүио хөөнь генткн Очр хәнәһәд, гергәсн һарад, һаза овалһата бәәсн ташмр арһснас хормадан кеж авад хәрү орж одв. Удл уга өркәспь утан һарв. Тииклә Ннмә күүкп девләп теврәд, барун ард бәәсн сала

темцәд арһулхн гүүһәд һарв. Тер салан өөгүр Ставк ордг хаалһ һардг бплә. Салан ташуд һарад, Нимә бөгди-

һәд, нохашлад сууһад, нүдәри гердәд харад күләһәд

үкс гиҗ босад тсргнүр өөрдәд одв. Җола бәрҗ суусн

негл бахлурипь боосм ксвтә келв: «Чи эпдәс ю хәвүч. Яһҗ йовхмч?» Эцкән типгҗ ксл.члә Максим Нимәгәс тү-

рүләд хәрү өгз:

— «Баав, Нпмэ мапла йовг, сурһульд орг».

Тиикләпь Очр кслҗәнә:

— Үүнәпчп өвк эцкпь зөо өгш уга, нанд уурлх... Нимә, би, чамаг дахулж. чадш угав — гнв.

Тиикләпь көвүиь сурв:

— Баав, Нпмә йовг. Нпмә, су нааран — гнв.

Тср саамдпь Нимә, тергпә ардас дахк бәәдл һарһад, ардпь ирәд зогсчкв. Нимәһүр зөвәр хәләжәһәд, Очр уха-

һап соләд келп:

— Нә, чи тергнәс хоцрдг бәәдл угач, су, болснь болг, геминь эврән мед, эврән да. Тнигәд Очрнг келхлә, Нимә күүкн, хасп сумн кевтә тергн деер өсрәд тусв. Темән

көндрв.

Эн хотнас Баһ-Дөрвдә ставк күртл 75 дууна билә. Зуурап ксер хонад, маңһдуртнь Ставкур эн тергн орад ирв. Эднәс түрүләд-Татан Сапж Ставкур нрчксн бәәж. Тер Зельмпн Тачр гндг Матуша Байна ахнн герт патьрлҗ сурһулъ сурдг бнлә. Сапж нрәд, Максим Нимә хойриг жирв хайх тоод орулж бпчүлв.

Мацһдур өрүпднь Нимә, пань чигн кесг улс цуһар нутгип ахлачин герин өөр күрәд ирцхәнә Тенднь дала олн әмтн хурсн бәәҗ. Нимән дотрнь үүмәд бәәнә, әмтнә нер дуудснг чннпәд зогсв...

Геиткн Нимән нериг дуудсп болад одв... Акчмин дунд Санж. гүүж. ирәд» байртаһар авцлҗ келв:

— Нимә, чамд җнрв тусв, повпй, би тер күүкднн ин-

181

тернатур чамаг күргнәв. Нимә дахад һарв. Күүкдин

интернатд күрч ирцхәв. Өөрдәд, шатар (давшур) деер һарад ирхлә, тедүкнд зогсҗасн хальмг күүкд сурҗана:

— «Көвүд, манаһур юңгад ирвтә? Энти күүкдин интернат». Тигн гихнь тер күүкд Ыимәг ховцарнь хәләһәд— көвүн гиҗ санси бәәҗ.

Нимәг герүр орад ирхләг, интернатин хот кедг күүкд кун талдан өрәһүр одад, тендәсн пүдндән шил очкитә мария Степановна Мучулаева гидг багшиг дахулад авад ирв. Эн багш Нимәһүр өөрдәд ирчкәд орсар уг келв, тер келсн үгинь Нимә эс медсн болвчн, һарарн зацһсн заңһврарнь ардаснь дахад йовад, унтдг өрәһүр Нимәорж ирнә. Мария Степановна хувц Нимәд өгв. Хувцан авсна дарунь, талдан күүкдтә, Борисовиа гидг хот кедг орс күүкд күн Нимәг халун уснд орулад же гитлнь уһав. Игж бийән уһана гисиг Нимә урднь үзәд уга билә. махмуднь цеврдәд, бийнь гиигрсн болад талваһад одв. Үмс-

сн хувиан хәләхлә, Нимә өмннь үзх бәәтхә, зүүдндән эс

үзсн цевр болчкад, кецү сәәхн, Нимә дотран санҗана: «Нә, Нимә болад одвч күүкн... Нә, яһвчи, би, пииср бо-

лхв» — гигәд икәр байрлв. Эн интернатд бәәһәд, Нимә дөрвн жил сурһуль сурв. Сурһулән су.рв чигн шунмһа болна. Көдлмшән кев чигн шунмһа болна. Хот кедг һазрин сав-саңх уһадг болна, Интернатин күүкдт хувцчигн уйдг болна.

Ставкур Улан Цергин салдсмуд орҗ ирәд, интернатин хот иддг һазрт цөөкн хонгт хошлв. Нимә тедид хот кеҗ өглцәд, савинь уһаһад, теднлә күүндәд орлцад йов-

дг билә.

Интернатин орс багшнр Нимәд ик дурта билә. Мария Степановна Садовк кургәд Нимәг сурһульд орулв. Ода күртл Мария Степановна гидг багшиг Нимә мартхш. Садовк деер Нимә комсомолд орв. Хөөнь, комсомолин дөң-

гәр, Нимә Әәдрх орад һарв. Сәәнәр шүуврән өгәд, Хальмг педтехникумин 2-гч класст Нимә орад йовад одв.„

1924 җилин хаврнь хәрү нутгтан ирәд, хальмг куукд улст дөңгән икәр Нимә күргв... Баһ — Дөрвд нутгин цуг

удв. Комсомолин 6-гч җилин өөнлә кесн, балһсна комсомолин хургин тпиидврәр Нимәг партьд өгв. Нег җилә кандидатин болзгтаһар орад, дарук җилднь Нимә боль-

182

ЖИМБИН ЛНДРЕИ

ҮҮРМҮД

. 1942 жил декабрь, 28. мана полк Яшкуль селәнә дота хажуд, дүңгпхд 7-8 дууна дүигә холд зогсҗала.

Өрүн. Иирип босдг цаг. Номһн салькн. Сөөдиь унсн керән мөр дарм цевр, жөөлн цасн һазр, тецгр хойран «ниилдгчд» шиңкн һарад, юн болжана гиж алңтрҗ бәэх

кевтә дүңгнсн улвр өңгтә иарна герлд гилвкнә.

Эн үвлин сәәхн дуурм, адһм угаһар мииь ода серҗәх өрүг бомбин әәһәр бәәтхә, пам чаңһар йовҗ, көрә шарлҗнла көлән ха|рһулҗ, ә һарһҗ эвдх сапан күүнд

орш уга дүңгә харм.

Үвлин ут тогтуи сөөни дуусн цевр аһарт дакҗ машидин, теднә зүсн-зүүл тоосна, үнр шиңгрулх сапаи терүнәс үлү күршгонь ил. Тер дотр дәрин, зср-зевин үнр-дәәнә үнр!

Болв, цаг тиим биш. Кедү хаврнн чигн, үвлин чнгн үлү сәәхн өдрмүд олзлгдл уга, сән, мууһан чнгн медүлл уга давҗ йовх! Арһ уга. Давтха. Хәрү эс ирхий.

*♦ ♦

—Бидн эн селәг эндр авх зөвтәвдн. Белн болх! —

гисн заквр манд өггдв.

Баахн цагин хоорнд цуһарн белн болад одцхав, Эид-

тенд автомашид шүрҗңннә хошаһад мөрд татчксн тергд

уралан һарцхав. Эднә ик зунь түрүн һал, түрүн әәмшг үзж, дәәнә түрүн «нүүртнь оржах улс. Болв Төрскән хар- 'слһнд эврәннь әмәр орхар, «нүдәрн үзхәр,, һарарн бәрхәр» күцл кежәсн улсин ик күцвр аш сүүлдн ирснь эн.

184

Удан болсн уга. Артиллерппск белдвр эклв. Сулдхвр уга һаржах оһтрһуи дууншң эн ниилҗ күрҗңнв. Хур орхин өмп көдлҗ, хүүтә халуп салькнд хүүрә халун элс өргж, һазр теир хойриг хугхад орксншң болад оч. Эң — зах, кемҗәп-кнцә уга орчли ода пим әәмшгтә, болв хувацта. Эн хар цахруспь болси әмтсиг баглҗ авад, зөвтәһннь иләд, зөв угаһннь һанцхн нег шүрүн ташлһарн эврәннь чагчм эрг деерәсн йорал уга тамур уңһаһад оркм дүнгә өнг һарсн болҗ медгдкә.

Дән уга, апхун цагт салькн—хурд өдр иим өнг зүүсп болхла күп һаза һардмн бнш. Тпнм салькнд книссн шорад пүдп бийпь әнгддмн. Энд тпим биш. Нүдн әнгдх биш, улм икәр сскгдҗ, өмнкәсп үлү хурцар үзж бәәпә. Нам һазр тенгр хопран «ннплдвр» минь эн өмнм күрч ирәд, орчлц «үүтрҗ» одсн болҗ медгднә.

Уралап, Төрскпәннь төлә! Намаг дахтн! — гиҗ хәәкрсн закпрмуд соисгдв. Аптоматан ясҗ бәрәд, отделенә ахлач старший серҗант Шандронов адһҗ ишкәд, нег баг

■нег мөслҗ аралдҗ йовх улсин әәһәр келгднә. Тпгәд чн-

гн эн гәпл һурзн үг улан цергчнрин цуг махмударнь гүүҗ, цуспиь халулж, зүркппь хатурулҗ йовхпь алдг уга.

Хортпа барун халхас сумн ик нигтәр ирәд бәәнә. Ма* пахн өмнәснь хәрүгинь бас тер метәр өгчэнә.

—һал ирҗ бәәсп үзгүр дегәд икәр бичә оньган өгәд бәәтп, зүн хаҗуһас болх чаңһ дәврлһнд белн болх кергтә,—гнсн батальона ахлачин заквр манд прв.

—Акад юмб? Сумн асхрҗах үзгүр икәр хахм биш, чиг — чимән уга бәәх зүн үзгәс саглхмн — гидгнь юн болҗахмб?—гисн ухан маднд орҗ алңгтрлулв, болв капитан Дворцов эпдүрх гиж манд сангддмн биш.

Нег баахн цаг өңгрв. Хортна зүн хажуһас нк гидг чидл һарв. Зер — зевин сәәһәр бипән акссн, ядхдан нег полк дүңгә церг тустан манур зөрв. Сөрглдх заквр өггдәд уга. Ноолдан дакн күчтә болхнь лавта медгдв. Мадн күртл 300—400 метр дүңгә үлдснә хөөп:

— Дәврсн хортнур һал!—гмсн, командирмүдин дуд соңгсгдв. Манахс зүсн-зүүл әәтә дәәнә келәр келәд-

185

кевшәд оркв. Немшнр цүврлдәд унцхав, болв уралан гүн ишкдләрн, халдн йовҗ өөрдәд ирв.

Бәрж өг! Өөрдул! Бас чигн өөрдүл! Ода ха! — гисн закврмуд соңгсгдад бәәнә. Иим күчтә сөрлцлһ хортн эс

күләҗәсн өңгтә. Цөөрәд одсн барата эди хәрү зулцхав. Нег баахн болв халун ноолдан өңгрв, дәкн эдн

цухрв.

— Яһва! Цухрад бәәвчи! Козлуртн толһаһнтн халчлхший?! — гиҗ Николай миккә агэарлҗ хәәкрв.

Асхн күртл бас иим хойр дәврлдән болад одв, хойраднь чигн өмнк кевтән ик һарутаһар хортн хәрү, урдк нуклҗ авсн ормдан ода дөрвдгч саамдап орҗ кевтв.

Ода харцһутҗ бәәнә, хортн дакҗ босхн уга. Тигәд маңһдуркал зүүдләд унтхла болҗана,— гиҗ келәд, Николай хортиа хажу тал бүриж хәләв. Сүүлин нег халһн» наадксипь маңһдуртан,— гиҗ келәд, автоматиннь чав-

гинь эн дарв.

«Кевтсиг цокдм биш» — гиҗ орсин нег үлгүр бәәдмн. Чи медхшийч? — гиҗ Гоова наадлв.

Эн — тер уга бәәсн Николай гендкн, нег күчр төртә үг келх бәәдләр дүңгнәд зогсжаһад: мини өндр һарсн

өдр. Дигтә арвн нәәмтә болҗанав—гиҗ байрлсн бәәдлтәһәр немж келв.

— мини һарсн өдр мадниг Тинакд — училищд бәәтл болҗ одла. һарсн өдрән хөөннь, дән чилхлә хамдан тем-

дглхм, гиҗ Гоова немв.

♦ ♦ ♦

Көгшд, бичкдүд, күүкд улс энд-тендәс һарч ирж, негнегән үзлцҗ, әмд үлдсндән байрлҗ йовх дуд һарлдна. Хотна дунд алднд нег гер эрсәрн өрәлдҗ тасрад, зөвәр деегшән өрггдчкәд хәрү шард гигәд унад одв.

— Эн гермүдиг дәкн тосхкм болжана, кедү балһсд хамхрҗахв? — гиҗ Шандронов цуглрсн улан цергчнр тал хәләҗ келв.

Ода Сталинградт юн болҗах! — гиҗ Гоова келн, негл эндәс Сталинградин уульнцд болжах догшн дәи үэгдҗәх кевтә, тигәрән хәләһәд кесгтән зогсв. Тер үэгүр цуһар хәләҗ чиңнцхәв.

— Нег амрсн баахн цагтан уульнц дунд салдснр гармонь татлдад, бииллдәд чиги авцхав. Хальмг государственн драматическ театрт артист бәәсн, дакад

186

кесг ду. шүлг бичсн Җимбин Бадм «Войска идут на Дальний Запад» гидг эврәпнь бичҗәх поэминнь тасрха умшв. Бадмин шин «Нүүдлә» чигн жиңгнәд дүүрәп бо-

лад одв.

Арвн хоигт нөр, амрлһн угаһар үзгдсн эовли әмсхлин хоорнд әмтпә байрт даргдад одв...

Дакн уралан йовх болвдн.

тер цагт авад бәәхч,—гиҗ Нпколан хәрү өгв. Бидн салцхаввдн.

♦ * *

Манас өршәцһү угаһар цокгдсн немшнр, Элстд күрәд, тенд баәси цергләһән нииләд, шавтсн һалзу аңг мет

дакнас чидлән хурав.

«Урһҗах шин 1943 җиллә Хальмг Автономн Советск Социалистическ республикин хотл Элст балһсиг сулдхх!»— гисн эаквр Деерәс өггдв.

Эн закзр соңгссн манд. тер дотр хальмг көвүдт, зүркән дарж йир болхш.

— Эврәннь төрскн балһс өшәтнәс эврән сулдхна гисн ямаран ик хөв! — гиҗ келәд, Бадм, наадк көвүдүрн байрта хәләцәр гилс хәләв.

— Бидн, хальмг көвүд эврәннь хотл балһсан, эврәннь төрскән харслһнд, эврә келнә нег отделень болҗ, улан цергчнрин түрүн нүүрт әмән әрвлл^уга ноолднав-

дн — гиж. мана бичсн эрлһн штабур бас йовад одв. Бидц арвн хойр хальмг курсант биләвдн. мадн дот-

рас медәтәнь Шандронов, Җимбин Бадм хойр бәәсмн. Элст ямаран болхв? Икв аль баһв, сәмб аль мув —

гисн ухан орад, үзәд уга манд күцл болад бәәнә.

—Эх, көвүд, удл уга Элстән авхвдн. Би танд цуг уульнцинь, сәәхн-сэәхн гермүдинь үзүлхв. Хальмг драмтеатр үзхт... мини көдлдг,—гиж, мана санҗаснг медҗ,

тедүкнд бәәсн Җим-бин Бадм келҗәнә.

—Минь эн өөдм деер һархла үзгдәд бәәхм... хотхр

һазрт бәәнә, ода бидн Элстин һазад бийднь эргәд һарч ирсн бәәнәвдн,— гиҗ келәд, өмнән бәәсн өөдмпн ораһур,

деернь зогсж Элстүр хәләх орман күцл кеҗ темдглҗәх бәәдләр хәләв.

Бадмин келсн үгмүд цуһар соңгсгдхасн урд, энүнә

187

урлиннь көдллһәр, өвәрц хәләцәр медгдсн болж намд

ода сангдна.

Бидп нег —негән байртаһар хәләдҗ, удл уга Элстән үзәд бәәхвдн гисн санаид диилгдж, дакн эврә — эврәннь

бәәрән эзлҗ амрцхаввдн.

Эн кевәр давулсн нег баахн цаг манд бүкл өдр болсн болж тоолгдв. Давҗ бәәх цаг нир өвәрц болтлаи, акад юмн әәмшгтә. Болх үүлдвр келвр уга медгдҗ бәәиә. Цаг йир удан болсн болад бәәнә.

Бидп эндр Элст сулдхҗ чадхийвдн? — Бадмин келҗәсн уульнцс, драмтеатр үзҗ чадхийвдн?—Деерәс өггдсн заквр күцл уга бәәхм болвза? — гиҗ саглсн ухан орад бәәв.

Цаг зуурии таг — чиг аш сүүлднь эвдгдв... манд күләвр аанан Ура соңгсгдв.

— Уралан! Уралан! Элстин төлә! — гнсн, мана отде-

дар герлтж, Элстүр орх хаалһ зааҗ бәәх өөдм хәләһәд

һарөдн.

Товин, минометин, автоматин дуудт ә-чимән уга тег

дүүрәд, агчмин зуур цагт тенгр хар утаһар бүркгдәд, бурн-будн болад одв. маниг тер өөдм деер һарад ирхлә

Җимбин Бадм мана өмп күрч ирсн, йир төвшүн дууһар: Элст гидгтн эн, мана һол балһсн,— гиҗ келәд, үзгдҗ бәәсн балһснур заав.

Бадмин тер бәәдл негл Элстин драмтеатрт наадна нег һол геройиг наач бәәх болж агчмд мини уханд сангдв.

Танкс, танкс! — гиҗ хәәкрсп дуд эн ик аюлин сүрлә ниилҗ соңгсгдад бәәнә.

ПТР белн бол! — гисн закврин дун мана ард һарад

одв.

Барун ар үзгт бәәсн өидр сер талас тавн танк һарад аашна. Тер танкс деер суусн, арднь дахлдсн йовһн салдснр манур тасрха уга хаж йовна.

— манахс, танк деер ачата хавгуд аашна! — гиҗ, танкс деер суусн болн әмән хальчлҗ арднь хорһдсн немшнрин төмр махлас зерглдәд, дарцад одсиг үзчкәд, үкллә нүдәрн сөрлцсн бийиь, Гоова хөкрлҗ келв.

’_ Эх, элмрд тусад одв!—гисн, байрта дуд соңгсгдв. Турүн йовсн танк нег цев деерән эргәд, хар утаһар

188

хагдад шатҗахпь үзгдв. Шатҗах танкас һалар орагдсн

һурви күн һарч гүүһәд, хо.тд одл уга унцхав.

Танкин ард новсн салдснр дарук танкмудиннь ард

дакн хувагдҗ орцхав.

— Эндчпь үкх санан уга чигн!—гнж Бадм агзарлсн авцтаһар ксләд, дакн 5—6 ншкмд гүүһәд дакн кеэтв.

Үлдсн дөрвп танкнь уралан йовад, зөвәр өөрдәд оркцхав. Тапкнн деер йовсн улсас цүврәд уплдад йовсн

улспь сәәхи төвәр үзгддг болад ирв.

— Җирһл, үкл хойраи негн! Уралан! — гиҗ хәәкрәд

Бадм босв.

— Эн яһж йовх хальмгв! Негл команднрнн йосар хәәкрнә. Игдгнь хаҗһр — гиҗ келсн күүнә дун соңгсгдв.

Упад — босад, унад — босад йовтн! — гпсн, командирмүдпн өгсп заквр энд — теидәс соңгсгдад йовна.

Мапа зүн өмн хаҗуһар дәврсн өшәтн, шннәс чидлән хураж эөрв. Эднә танкмуд мадн дунд гишн орад күрч ирвцхәв.

Танкур! — гисн заквр өггдв. ПТР — н дуп даралдв. Гранатмуд хаһрцхав, өрәл — өрәл шилмүд танкмудла харһҗ хамхрлдад,— дотрк «идәһим» эдлнт,— гнҗ. келәд үзг — үэгәдәп өсрлдҗәх ә һарлдна.

Үүд — түүд күрсн уга. Нег танкнь һал авлцв. Дарунь

хойрдгчнь шатв.

Үлдсп хопр танкнь маднас давад һарв. Болв удан йовҗ чадсп уга.

Аш сүүлднь хортн экләд цухрв. Диг — даран уга, үзг-үзгәдән, зер-зев күртлән хапн зулж йовх эднә ардаснь ю коҗ хахв, нам урмтг чигн уга, сахндакла әдләр, тигәд бәрлдхлә болжана,—гнж нанур өөрдҗ нрсн I о-

ова келв.

Уралан!—гиси заквр дакн өггдв.

Эн догшн дәәнә эальд һал мет падрж новх Җнмбин Бадм: Элст! Элст! — гиһәд хәәкрәд йовна.

Балһсна һазад хаҗуд бәәсн сер деер һарад ирхлә, будн болсн утан һатцас, эрсмүднь борлсн өндр-өндр гермүдтә, баахн балһсн үзгдв.

— Бүтн, бүтн! Элстин гермүд бүтн! — гпҗ хәәкрәд, Бадм кевтсн нүкнәсп босад, уралан гүүхәр седхләнь, от-

деленә команднр заквр өгәд, хәрү кевтүлв.

Эн саамла гендкн һазр хаһрад, һалар хахжах мет, ик улан һал падрад одв. Элст өткн хар утаһар дарунь бүркгдв.

189

— мипи әмн тадна һарт! Харсҗ автн,— гиҗ теңгсд цәәлзж эрж, дөңг сурҗ бәәх күүнә дүрәр Элст, нег үз-

гдж, нег геедрж, торлзв.

— Анднр шатачкв’ Анднр...— гиж, араһап зууҗ кел-

сн улсин дуд соңгсгдна.

Уралан! Уралан! — гисн заквр соңгсгдад одв.

Нег чигн хортн Элстәс әмдәр һарх зөв уга! — гисн, Советин Союзин дегәд һашудсн кесг сай улсин пүлмсн

цусн хойран-заквр манд өггдв.

♦ ♦ *

Элстәс зулж һарад уга хортд бат бүсәр бүслгдсән аш сүүлднь медв.

«Ямаран чигн арһар балһснас һархмн. Бийән дааж һарч чадшго улсан щатачкх кергтә. Орсип һарт әмдәр

нег чигн кү бичә үлдәтн!» — гисн заквр немшин штабас өггдв.

Гемтә, шавта улс бәәсн эмнлһнә герүр 7—8 офицер толһата зу шаху немш салдсмуд ирцхәв. Бензитә автоцистерн герин өөр бас ирчкв.

Бензин цацгдв, гер экләд шатв.

Эн күчр догшн заквриг болн урһсн шин 1943 җилд йир һанцхн өцр әмд бәәхән эс медҗ бәәсн, әмд бийснь зовлң-зөвүрдән туңгшҗ кевтсн немш салдснр сүрдж,

һалзурҗ, һаэа һархар гүүлдв. Хадата үүд хамхлхар седсн, көл, һар уга улс үүдн хоорнд гер-малан, эм-үрән^

эк-эцкән, орн-нутган дуудлдснь ниилҗ яргиа. Эднә дууг немшин штабин приказ күцәҗ шатаҗ бәәх улс эуг соңсҗана. Нег салдс өрәсн зүн һарарн терз хамхлад, терүнә дав деернь торлзж бәәһәд, эк-эах уга кссг үг келж хәәкрн һазаргшан унв. Эдүкнд зогсжасн өндр нурһта, эццн, улан чирәтә немш офицер белкүсндән бәәсн браунинг татҗ авад, хаһад оркв.

Эднә һарһҗ бәәх күмии күмнд үзгдәд уга зерлң үүлдвр бәәрн улсиг сүрдәнә.

— Дәркм, эднчнь яһҗ бәәхмб! Әмдәр кү шатана гисн басл... мана улс эдн дунд уга биз’—гилдсн дуд

энд — тенд соңгсгдна.

Уга. манахс иим үкллә харһх учр уга.тигәдчигнэдн

дотр мана нег чигн салдс уга.

Удл уга эн ик өндр, сәәхн гер һалар орагдв мана ул-

190