БАЛАКАН АЛЕКСЕИ

ХААЛҺ

I.

Басң көдлмшәсн нрв. Ик өрәд наадҗ бәәсн Кермәш эикән ирсн ә соңсад, наадһасан хайчкад, гүүҗ одад эц-

кләрн теврлдв.

— Арһулд, арһулд,'баажачн нүр-һаран уһатха! — гиҗ экнь күүкән хөрв.

Баси киртә һарарн күүкән теврж авад, өрчдән шахад, бальчр халхаснь үмсв. Шарка эн хонриг үзәд, зүркнь бульглҗ цокад, байсңһу хәләцәр таалҗ, адһн-шидгн һар уһадг савд бүлән ус кев.

— Наар, Кермәшә, наар, баавдан,— гиж дуудад, Басңгин һарас күүкән авад наадҗасн өрәднь күргчкәд, стол деер ааһ-сав тәвб. Басң, таазд шалвачжах бичкн күүкд мет, ә һарһад. ус энд-тендән цацад, нүр-һаран уһачкад, цаһан кенчрт һаран арчн бәәҗ, нньгүрн өөрдәд, күукнәсн хөргдсн бәәдлтәһәр, Кермәш тал нурһарн зогсчкад, Ша1ркан хойр урлас чаңһар үмсв. Гергнь өмнән

татсн кенчрәрн чиигтә һаран арчкад, хойр һарарн *за

луһан күзүдәд, өргн ик чееҗднь өрчән шахв. Басңгин күңкркәд цокҗах зүркнә күгдллһнд саатулгдҗ, Шаркан махмуд талвав,

—Бааҗа, бааҗа, би чамаг икәр санва,—гисн нәрхн

әсоңсчкад, Шарка күүкән теврҗ авад Баснд өгв. Эцкнь күүкнәннь халхиг селн үмсәд, һурвулн столин ард

суув.

—Нә, яһҗ йовҗ ирвчи?—гиҗ Шарка, сана авсн кевтә ода ирж, сур.в.

—Сән, йир сән йовҗ ирүв. Шин маши авв. Занла әдл чндлтә.

Басң өвр деерән бәәсн күүкән эвтәһәр хаҗудан су-

127

улһчкад, хотан идн бәәҗ, машиг кегддг заводаснь одж яһҗ авсап, хаалһдан ямаран йозҗ ирсәи келв.

— Ю-ю... мартҗкҗв! — гии< босад, Шарка талдан өрәһәс шилтә әрк азч ирәд, залуһиннь өмн тәвб.

— Уга, болшго. Керго. Ахлачнрла харһхла үнр һарх,—гиҗ келәд, Басң шнлиг цааран түлкв.

Шарка өөлсн бәэдлтәһәр, белгән хәрү ормднь тәвб.

—Чи маниг санвчн? —гиҗ, Басңгиг хол хаалһас ирхләнь оньдинд өгдг сурвраи, Шарка сурв.

—Санув, ик гидгәр санув’ — Басң ухран оркчкад,

күүкн гергн хойран хонраһинь сүүвдчкәд, гер дотра-

һарн йовб. Цеңнсн ипәдп, байрта шууган, альх таш.ч-

һн —эднә гериг дүүргз. Сәәхп пи-неги бүл.

II

Автопаркин ахлач Басңгиг бийүрн дуудж авад келс:

шоферч.

Ахлач хавтхасн папирос һарһад Баснд өгәд, бийнь негиг урлдан авб. Шофер эндәснь хустг шатаһад, ахлачин папирост һал өгн, эврән һал кев. «Юн күчр даалһвр болхв?» — гиж тер хоорнд Басң ухалв.

— Хар һаэр тал хот-хол күргх кергтә, хаалһ бальчкта, йир му. Хурһлх хөд тендәс көндрәд, бәәрн-бәәрнүрн һарн гиҗәнә. Хөөчнриг хаалһднь сән хотар теткх кергтә.

Басң ямаран ик күчр даалһвр авчахан медв, болв буру гиҗ нег чигн үг келсн уга. Сурхас сурв:

—Бас кен йовҗана?

—Бәслин Дорҗ...

Үд кецәсн дүңгә цагла, таңһчин потребсоюзин баэас ик ачлһта, хойр машин һарв. Хаалһ күцц хагсад уга. Күчнь тату хаврин парн сәәнәр эклҗ халулад уга, болв тег холас хәләхлә, нилх ноһаһарн нүд байсаҗ, үрглҗ көк кевс болҗ медгднә. Хаврин зәңгч харада, һазр элкдж нисәд, кииссн өрвлһ, иләс, өсрсн хорхас хоңшарарн хавлж цервнә, Уухнд нег цөөкн үкрмүд идшлж йовна. Тер укрмүдин цааһас нег сүрг гөрәсн һарч ирәд, хойр машинә өмнәһур керчҗ һархар, хаалһин ут туршар өсрН тогләд гүүлдв. Өмннь йовх залач оон кев-янз уга ик толһаһан уралан сунһчксн, һазр үнрчлж йовх мет гүҗ-

128

рж гүүҗ йовна. Арднь йовх гөрәсд оонпн эргсн эрглһн, һәрәдсн һәрәдлһн болһнинь давтад йовцхана. Түрүн йовсп Бәслин Дорҗ гөрәсдлә дөрлдҗ, машннәннь. газ

немәд улм чаиһар гүүлгв. Болв гөрәсд наад бәрҗ йовх мет, Дорҗин машниә өмнәһүр, туруһарн улан <шавр

цацлдад, хаалһиг керчәд һарлдад одв.

Басц эн тоотиг үзәд, ирҗәх хаврин күчнд бахтж, чееҗнь байрар дүүрв. Өдрин дуусн маши эалҗ йовх шоферт ямаран болв чпгн олн зүсн тоолвр.муд орна. Басигин чееҗд, арднь үлдсн бүлнь сангдад, хаалһ аль-

даһар баһрҗ новхинь медүлхш. Терүнд зәрмдән машн залҗ йовсн болж медгдхш, гер-бүлдән, Шарка, Кермәш хойрлаһан суусн болҗ ухална, болв му хаалһ харһад машнн даңшад өсрәд одхла, бәрүлән чаңһар атхчкад, машинә йовдлнг, көләрн тормоз дарад, арһлдулад ор-

кна.

«Шарка минь. Кермәшә минь, сәәхн күүкм» — гиҗ эңкрлж давтад, Басң һанцарн бийләһән күүндәд маасхлзад инәһәд йовна.

Улан-Эргиг давад һархла бүрүл болв. Өмн йовсн Бәслин Дорҗ машиһән зогсав, Басңгиг ^уцҗ ирәд зог-

схла үүрнь келв:

— Басң, тәмк татҗ авий. 'Папирос һарһҗ һал кечкәд сурв:

—Маңһдур эс курхий?

—Яһҗ йовлһн медх.

—машинчн сән йовни?

—Сән. Юмнас бичә ә. Сән хаалһ харһхла, чаңһаж

өг.— гиҗ Басн келәд, папиросиннь үлдлиг хайчкад ка-

биндән орв.

Ут хаалһ дакнас эклв. Тәмк татҗ авсн Дорҗ чидл урһсн мет машиһән эрвлзүләд йовна. Арднь шатдг бичкн улан шам нег уэгдәд, нег геедрәд йовна.

Генткн уста хаалһ харһв. «Гашунский» совхоз талас цасна делвәсн уснас улдсн ик цандг, хаалһиг керчәд, ар хаҗуд бәәсн ниднин җилә хадад овалсн устгудин үлдлиг бүслж оркҗ. Өмн йовсн Бәслин Дорҗин машинә харан геедрв.

Басң ма-шинэ йовдлиг арһулдулчкад, кинәнәр болһаж залв. Арһул йовҗ йовсн машин, генткн хойр талан

нәәхлчкәд, дор ормдан чичрв. Ардк хойр төгә доран эргв. Ик-ик шаврмуд өсрәд, цандг дунд шалд гиҗ тусв. машин улм-улм доран оуув. Ардк көшүр һазрт күрәд

шигдәд зогсв. Басң кабинәсн һарад, шаһацаһан бальчкд шигдн йовж, эн бәрәнәс яһҗ һархан ухалв.

һанцхн күүнд түлкдг чигн, машинә төгә яһҗахинь чигн меддг арһ уга. Өмн йовсн Бәслин Дорҗ харан-ба- ран уга.

Басң күрз авад, ардк хойр төгәг хойр таласнь сәәиәр малтад, хату һазрт күргчкәд, кабиндән орад, дакнас машиһән йовулв. Эн кевтән кесгтән ноолдв. Аш сүүлднь машин бәрәнәсн алдрад, ут хаалһдан орв. Көшсн зовсн Басң «толһаһан кецәлһх нег һаэрт күрхлә болх билә» — гиҗ санҗ йовна.

Сөөһин харңһуд хюйр тал урһсн камб шарлҗна хумха йозурмуд ик-ик баг модн болҗ медгднә. Басң Кермәш, Шарка хойран санад, чееҗнь уудсн болад одз, зовсн-көшснь чигн мартгдв.

III

Кесг цаг йовад оркхла, өмн шамин герл үзгдв. машин чидл авсн мет, йовдлнь чаңһрв.

Захас хойрдгч герин һаза, терзәрнь герл үзчкәд, Басң машинәсн буув. Хашан үүд цоксн әәд, герәс күн һарч ирв.

—Танад хонҗ болхий? — гиҗ шофер сурв.

—Наснтн баһ болхла — хонтн. Өвгдүд хонулдп угзвдн,— гиҗ күүкд күүнә цеңнсн хөкр-хәрү харңһуд соңсгдв.

—Арвн долата күн яахмб?

— Баһ болх дутман сән. — Күүкд күн хашан үүд секв.

Басң машиһән хаша дунд зогсачкад, адһн герүр орв. Күүкд күүнә келсн үг Басңгиг соньмсав: тер шулун герт орҗ, гергиг уэхәр зүткв.

Зеегтә төгрг хар нудтә, эгцләд хәәчлсн үстә, утулкг цаһан чирәтә күүкн шоферт һаран уһах һаэр заав.

— Нанд үүд сексн та болазгот? — гиҗ өврҗ сурв.

— Э-э... Яһна?

Басң хәрүднь инәчкәд, күүкиг нүднәннь булңгар хәлән бәәж, бүлән усн, күүкнә җөөлн хәләц хойрас махмуднь амрч, нүр-һаран уһав.

Күүкн тер хоорнд бешт һал о-рулад, плита деер бәәсн белн хот халулв.

130

—Та кентә бәәдвт? — гиҗ Басң сурв.

—һанцарн... Яһна?

Күукн цасн цаһан шүдәрн цәс инән, хойр нудәрн шофериг тәвл уга хәләв. Дакад нөвчк бәәҗәһәд келв:

— Эцкм бәәнә. Гничд одла.

Басңгнг столин ард суулһчкад, өмннь хот тәвб. Шо-

фер хот экләд уухлань,. күүкн сурв:

—Халу дүрх болвзгот?

—Уга, бн әрк уудгов.

—мпни өгснг уу.хт.

Куукн гууҗ босад шнлтә әрк авч ирәд, шнрк дуүр-

гәд бнниь кеҗ өгв. Әрк нкәр уудг уга шофер күукнә

седкл тевчәд уучкв. Көшсн, зовсн цогц халу дүрв. Удл уга күүкн дакад кеҗ өгв. Соктсп Басңгиг күукн орн

деер кевтулв.

Өрунднь нк эрт серәд ирхлэ, Басңгнн толһа хамхрад һарад бәәнә. Хаҗуднь гернн эзн куүкн кевтнә. Басн юн болснг ухалхла—төруц юмн у.ханднь орхш. Цуһар зүүдн мет. Генткн уханднь эңкр иньгнь, бнчкн

күукнь ор»в. Басц дегд нчн әәмхләрн адһж босхар седв, болв куүкн хонр һарарн кузунәснь теврчкәд келв:

— Басң, би чинн келсиг цугтнь иткжәнәв.

Басң толһаһан бәрчкәд «ю келсн болхв? Юн гидг юмн энчн болҗахмб? Куүкнә нерн кен болхв?» —гиҗ

зөвурдҗ санв.

IV

Эн йовдлнн хөөн Басңд амрл уга болв. «Одакчн юн куүкн бәәсмб? Хаҗһр һарһсн бәәдлтәв. Шарканнь өмн

ан уурв. Зәрмдән шулун көдлмшән чиләҗ «тер куукәр» дәврж хәрх дурн күрнә.

Хәрх! Герән санадий? Аль куүкиг дакад нег үзхәрий?

Суулин цагин эргцд Шарка Кермәш хопр хая-хая сангдна. Куүкн оньдин уханас һархш. Юн гндг юмб энчн. Дурн болхий? Уга болх зөвтә. Басң, Шаркала

ханьцхларн нег-негән дурлад, угән батлад өрк-бүл бол-

сн бәәнәлмн. Дакад болхла, бичкнәсн авн нег-негән мед-

дг, тигәд чигн хөрәд күрәд уга бәәж хоюрн ханьцсн. Дакж талдан күүнд дурлна гидг Басңд ик берк юмн!

Болв Басңгин зүркиг күүкн даңгин эзлв. Яһҗахнь

медгдхш.

Нег дакж Басң төөрв. Хар һазрт аль—бис һазрас малин хошмуд ирдг болв чигн, һазр дегд у өргн болсн учрар, әмтн бәәдг бәәрн хоор-хоорндан зөвәр уужм. Ташр деернь, теегин хаалһ җаңһрта. Хаалһ йовҗ йовад үзг болһнур сална, альдаһар йовхнь медгдхш. Кедү хаалһ хаҗуһас ирҗ негдәд дакад салҗ одна!

Басң өрәл өдр гүүлгҗ-гүүлгж бензинь чиләд зогсв. Арһан барҗ ядхларн кузов деерән һарчкад ду дуулад суув. Тег дунд, цааранднь юн болхинь медҗ чадад, һанцарн сууна гидг дегд уудьврта, гейүртә йовдл. Нүдн

харх дүңгә һазрт, эргнд шовах баран үзгдхш. Теңгрт

хая-хая хар шовун цервнә.

«Хаалһ, хаалһ! Иим җаңһрта юмн чигн».

Чик хаалһар эс йовхла, тенәд үкхмн болҗана. Чамаг альд үксичн чигн әмтн медш уга.

Басңд уйн, һашута седкл орв. Генткн күүкнә инәсн зүсн-зүркн өмннь ирҗ үзгднә. Басң 'Зөвүрән мартад, кузовас һәрәдҗ бууһад, машиһән эргәд нааран цааран йовб. Тиигҗ бәәтл Басңгин зопссн һаэра-р дәврәд нүүҗ йовсн хөөнә х-ош орж ирв.

V

Шарка Басңд алң болв. Өмннь удан хаалһд йовад

оркхларн, гүүҗ орҗ ирәд күүкән теврҗ авад, гергән үмсдг билә.

Ода—уга. Зовлңгта бәәдлтәһәр орҗ ирәд, хувцан тәәлн, бийән уһал уга о<рн деер одад кевтв.

Шарка өөрдәд сурв:

—Басн, сәәхн иньгм, яһвчи? Бийчн таасго болви?

—Уга. Хол йов бийәсм!

Басңгин амнас әркин үнр цалд гиһәд одв. Гергнь

залуһан иим бәәдлтә ирсинь шиңкән үзҗәнә. Өмннь нег чигн сокту ирдго билә. Нам гергнәннь авсн әрк уудго

билә, тер әркинь бәәһә бәәтл күн харһцҗ ирәд уучкдмн. Шарка дегд әәхләрн, хәрү цухрв. Күүкән теврҗ авчкад, залуһан уухнас хәләһәд зогсв.

132

Басң орн деер кесг дакҗ көлврчкәд, чееҗән шуучҗ хәәкрв;

—Шатҗанав! Әрк, әрк өг!...

—Ус уухмн болвзгоч? Сән болх, җөөлдх... чееҗчнь

уудх.

— Уга, әрк ас гииәв!

Шарка шуукрад саналдчкад, залуһнннь сурсиг а<вч ирв.

Басң ик ширкт дүүргәд кечкәд, чичрҗәсн һарарн әр-

киг авад, хойр оочарн гооҗулн бәәж уув. Удсп уга нүднь цус гүүһәд, чнрәднь хурнясн немгдәд, Басн түншәд, түүрчәд кевтв.

Эн цагас авн Басңгин бүл эвдрв. Көдлмштән һарад йовҗаһад, көдлмшәсн ир-в чигн залу гергнләһән күүнддгән, күүкән таалдган уурв. Шарка эңкр иньгән иигҗ хүврсиг үзәд, үнн халуһар дурлсн зүркнь хордад, түншәд өвдв. Басң өдр болһн сокту ирдг болв. Шарка кесг дакҗ залулаһан седкләрн күүпдхәр седв. Бол® Басң Оньдин өмнәсн һаран саҗчкад, бүтн хәрү өгхш. Шарка доһлң нульмсан асхад, һанцхн күүкән өрчдән шахад,

талдан өрәһүр һарад, кесгтән ууляд су-удмн.

Өдр ирвас Басң Шарка хойрин хоорндк улм-улм холҗад бәәв.

VI

Басң герин һаза ирәд машиһән эогсав. Күүкн терэәр

үзчкәд тосад гүүһәд һарч ирв.

— Яһсн удан ирл уга бәәвчи? — гиҗ келәд, күүкн шоферин чееҗ деер киисв.

Герт орж ирхлә, күүкн адһн-шидгн хот нерв. Шофер күүкиг шинжләд хәләх дутман, зү.ркнь байсад, чееҗнь уудад, сүүлин цагт даңгин хордад өвдәд йовдг седклнь талваһад» орчлң йир сәә.хн болҗ медгдв.

Күүкиг бий талан эргхлә, Басң өмнәснь босад давхцҗ сурв:

— Ноһала, чн нанд дуртавч?

Күүкн үгәр хәрү өгл уга, шоферин күэү теврчкәд, халхаснь чанһар үмсв. <Басң дегд байрлн әәмхләрн яа-

хан медҗ чадад, пинҗәкиннь деерк хорас сәәхн билцг

һарһад Ноһалан һарт атхулв.

133

.Күүкн билцгиг авад дунд хурһндан зүүчкәд. Басц-

гла шахлдҗ сурв:

—Би чини гергмб, эсий?

—Ноһала, би гертәв... күүкн бәәнә...

—Нанд йнлһл уга... чини гергтә, гергн уга... Чи

нанд дурта болсн хөөиь.

Басң Ноһалад дурта дур угаһан медҗ бәәхш. Түрүн Хар һазр тал хот-хол ачж йовад хонад һарснас авн кесг сар болв. Терүнә хөөн Басц эн селәһәр дәврхләри

Ноһала тал орл уга һархш. Эн күүкнд йосндаи дурта болхий? Өдрин дуусн маши залдг бәрүлин ард суухла, оньдин Ноһалан 'тускар санад ухалад йовна. Эн дури болхий? Өмннь болхла, зүркпәс кезәд чигн Шарка һардго билә. Ноһалала таньлдснас авн Шарка биш, бичкн эңкр күүкн Кермәшнь хая-хая уханднь орна. Кенднь дурта болжахмб? Шаркадий, аль Ноһаладнй? Күн хойр дакҗ дурлдг болхий?

Түрүләд орчли деер Шаркаһас эикр күн уга гиж сандг бәәсн. Эн худл биш. Ода яһҗахмб? Ноһала юңгад зүрк ээлҗахмб?

Эн тоот тоолвр Басңгин чееҗ эзлнә. машин яһж йовхнь чигн терүнд медгдхш, өмннь нүкн, хотхр харһв чигн машинә йовдлиг арһулдулхш. машин дегд чаңһар

өсрхлә, шофер толһаһарн кабинә ора цокад йовна. Нег дакҗ зөрлцсн машинлә цоклдн алдв...

Дурн хойр дакҗ -күүнд төрх учр уга. Күн нег дурлдг. Басң эн саамлаһан Ноһалад цань уга дурлсан медв. Болв турүн харһсн асхн юн болсиг медхш. Терүнә хөөн күүкн тал кедү дакҗ одҗ бәәнә! Ноһалала харһад, седкләрн күүндәд, терүнә өвәрцү сәәхн хәләц үзәд, тачкнад инәсн инәд соцсад оркхла — зүркнь бульглҗ цокад, нарта делкә улм сәәхн болси болад, орчлн деер энүнәс ик байр керго гиҗ санна. Ноһала болхла,

Басңгиг ирхлә эрвәкә мет сервәд, негт ду дуулад, негт тачкнҗ инәһәд, живртә юмн мет эрвлзәд һариа.

Ода Басңгас ик зовлңгта күн уга болв. VII

Ноһала эркәр өслә. һанц «үүкн гиһәд, эк эцк хойрнь сансарнь бәәлһдмн. Арв күртлнь дегд эрклүлхләрп,

сурһульд өгсн уга. Күүкн доладгч класс чиләчкәд, цааранднь «сурһуль керг уга» гив.

134

— Эн цагт сурһуль тату күн, нег мөч уга мет. Күукм, дасх болвзгоч,— гиҗ эцкнь келв.

— Бәг, чн бидн хойр наснаннь туршарт ном эс дас-

эңгин көвүдип зүрк авлв. Ноһалаһас көлтә үр-иньг бәәсн хотна көвүд хоорндан цүүглддг билә. Теднә кень

болв чигн күүкнүр өөрдхдән әәдг, эмәдг билә.

Ноһала тер тоотиг меддмн. Нег чигн көвүнлә уүрлдмн биш. Күукд дунд чигн ухан-седклән күүндҗ итклтә күн уга бнлә.

Тер хоорнд Ноһала улм цецгарәд, улм сәәхрәд хотна баһчудин келн болв. Күукн күн сәәхнән медхлә — дегд деегүр уха зүүдг зөвтә. Үр күүкдән, таньл көвүдән өөлүлхд терүнд юмн бнш. Дакад болхла, һанцарн өссн

модн зерлг болдг.

Нег дакҗ альдас ирснь медгдсн уга, нертә поэт ирв. Поэт ирсн өдрән Ноһалад күзүцәһән дурлад, хот-

на «көвуд өөрддг уга куүкиг, бийәсн салһл уга сүүвдчкәд, көтләд йовад бәәв. Шатр эрәтә костюм, зусн-зүул зургта көк галстук, зузан улта башмг — поэтин эн хувцн әмтнд келн болв. Терүнә цогцнь чигн өвәрцу өнгтә: уснь уласнь мал идсн устгта өвсн мет бавһр, пудр түрксн чирәнь, зәрм һазрарн алгтрҗ одҗ, көмсгнь нигт

хар. Нуднь, хулһн гетҗ бәәх мисин нудн мет нег ормдан зогсхш.

Удл уга Ноһала поэтлә наснаннь туршд җирһлән

жегдулҗ гисн зәнг һарв. Дакад нег цөөк хонад, поэт йовҗ одв гиҗ шин зәңг сонсгдв. Ноһала гертәсн һардгаң уурв. «Ноха нег будрхләрн —зу бүдрнә» гишң, кү-

үкнә экнь өңгрв.

Поэтәс авч улдсн «белг» — уксн һарв. Почт гигәд итксн кунь әмт меклдг андн болҗ һарв. Энүнә хөөн Ноһалаг хотна нөвуд керглдгән уурв. Ноһала теднд хордхларн, дотран сандг билә: «Бн ашднь хүвән олхв...

Таднас булаһад болв чигн авхув...» Эн цагла Басңгла таньлдв.

135

VIII

Басң сокту ирв. Өмннь залуһан ирхиг күсл кеҗ күләдг Шарка, күүкәи деерән авчкад, әәмсглж, талдан өрәһүр һарв. Басң столин ард суучкад, шилркҗ одсн нүдәрн герин эрст өлгәтә бәәсн Шаркан зургиг кесгтән хәләҗәһәд, шүдән хәврҗ босад, тер зургиг угзрҗ татҗ

авад, шуулж-шуулҗ хайчкв.

Хәрү ормдан суучкад, хавтхасн шилтә әрк һарһҗ авад ширкд кеһәд уув. Хойр-һурв уучкад, түрүләд чееҗән цокад хәәкрҗ-хәәкрҗ, аш сүүлднь араһан зууҗ аксрад, стол цокҗ һалзурҗаһад, толһаһан хойр һар деерән тәвәд унтад одв.

иимч, чи тиимч» гиҗ келдг уга бнлә. Кеэәд чигн хоюрн

хулдҗ авх тоот юман хоорндан күүндҗ зөвшләд, дегд таарта бәәдг билә! Ода тер тоот яһсн болхув? Иньгиннь зүркнд юн -шулм орсн болхув?

Шаркан хойр нүднәс нульмсн заядар һооҗад бәәнә.' Кермәш экиннь халх деегәр һооҗҗ йовсн нульмсна дусалиг өкәр хурһарн арчад а.вчкна.

Нег тиигсн хөөн Басң амрш уга. Кемр өрк-бүлән урдк кевтән күндлдг болхла, иигтлән әрк ууһад, альдялд уга йовхн уга билә.

Эн саамла Шаркад генткн ик му ухан орв. «Кемр Басң маниг хайчкад йовҗ одхла яахв? — Одх һазр уга, орх нүкн уга болҗана. Элгн-садн чигн уга, э<к-эцк чигн уга өнчн домбр бийән яахв» Шаркан зүркн уул өөдлсн мет күгдләд, түңшҗ цокв. Агчмин зуур хойр нүднәннь булңгд хурнясн хурад, оньдинд байр залрсн чирәнь бир-

чиһәд, орчлң деер ор һанцарн бәәсән ода ирҗ медв. ■ «Уга, бидн күүктәһән үкхн угавдн. Йосн алш уга.

Әмтн дөң болх. Басң... Басн яахмн болхув? Иигәд әркд авлгдад үрәд хуурхмн болхув? Басңгм... Басңгм... иньгм, яһснчн энв».

Ша-рка чееҗдән дүүрсн зөвүртән күч күрч чадад, нусн-нульмсан асхад, хойр һаран дерләд үнтсн залу-

һиннь толһа теврәд, яхлад-яалад уульв. Унтҗ кевтсн

Басң Шаркан әәһәс серҗ ирәд, күзүһинь теарсн гергнәннь һариг угзрҗ сулдхад, чеежәрнь чанһар түлкв.

136

Экиннь өвр деер суусн Кермәш өсрҗ бууһад, эцкиннь хойр көлиг теврәд уульв. Басң шилрксн хойр нүдәрн күүкән эс таньсн бәәдлтәһәр кесгтән хәләжәһәд, шилин йоралд үлдсн әркнг ширкд кеһәд уучкад, ормасн босад, чаңһ-чацһар тулҗ ишкәд гертәсн һарв.

татҗ бәәсн папиросан столин ирмәгт тәвчкәд, Басңгиг толһаһаснь авн көл күртлнь шинҗлҗ хәләв. «Күүнә келсиг меддг күн биш кевтә, энчн. Өмннь иим биш билә, әмтиә нүүрт йовдмн, шофермүдт үлгүр болдмн. Ода яһснь эн болхув? Бидн күүг бүдрхлә чиклх зөвтәвдн. Күүг унҗ йовх нүкнәснь цаглань татж авх эөвтәвдн. Бидн тигәд Басңгла өмннь күүндсн уга билү? Куундлә. Күүндлхләрн, ямр кевәр күүндлә бидн, Болшго болхий? Тиим юмн альд бәәх билә... Юунас авн иигҗ үрҗ бәәдг болхув. Күн учр угаһар үрх зөв уга... Күндллһнә доскд орулад, хург болһнд сән шофер гиһәд мактад бәәтл ик сана эүүһәд, караглад иигҗ бәәдг болхин? Күн макт-

лһнас чигн үрҗ оддмн.

Уга, уга... зуг мактлһнас биш. Үнүнд талдан нег учр бәәнә...»

Автоларкин ахлач Басңгиг шинҗлн бәәҗ, эн тоолвр туңһав.

—Нә, көдлмшәсчн һарһсв. Альда.ран одх күмбч?

—мини альдаран одсн танд юн кергтә’ —Басң ахлачур өөрдәд, бахлуринь авхар бәәх мет, хонр һаран

өмәрән суңһв.

— Юн? Юн гивчи?... һәргтә домбр? Чамаг көвүһән, һарһсн үрән гиҗ сандг биләв. Кемр йо-вхар седҗәхлә— уга бол! Дакҗ нүдндм бичә үзгд!

— Би тана нүднд үэгдхәр чигн седҗәхшв,— Басңгин амнас әркин үнр цалд гиһәд одв.

Автопаркин ахлач өмнән зогсҗасн, урднь оньдин күндтә бәәсн, үрнләнь әдл күн ода яһҗ дор орҗахинь,

тер чик хаалһасн ямр кевәр хаҗиҗәхннь цаарандан

137

тесҗ хәләҗ чадш уга болад, өрч зүркн хойрнь өвчкүрлҗ, барун һарарн хәврһән бәрәд, сүүлин герәсән келв:

— Басң, кукм, чамла өмннь чигн седкләрн хойрнег күүндләв. Кемр чамд мини толһан үснә буурл, үнн

бедклин үгмүд керг уга болхла, би чамаг күчәр бәрҗ чадш угав.

— Та, күчәр бәрх зөв угат’ Ахлач Басңгин авч ирсн, өмнән бәәсн, эрлһнә зүн

деед өнцгтнь нег цөөкн үг бичәд, һартнь бәрүлв.

— Кемр хаалһчн' күчр болад бәәхлә — ир, чамаг хә-/ рү авхув. Ода йо<в, нүдндм иим бәәдлтәһәр бичә үзгд,— гиҗ келәд, «би чамла дакҗ күүндш угав» гнсн бәәдлтәһәр, телефона трубк авад;

— Алло, алло!... гив.

X

Басңгин үүрмүд, хамдан көдлҗәх шофермүд, эврәннь үүрән көдлмшәс һарчана гисиг соңсчкад, автопаркин хашан үүдн хоорнд зеллҗ зогсҗацхана.

— Эй, Басң, арһулд! —гиҗ Бәслин Дорҗ, хойр көлән темтрн ишкҗ йовх Басңгиг ардаснь көөҗ күцв.

Басң генткн хәрү эргәд, бийүрн өөрдҗ ирсн Доржур, мөрглдх бухин бәәдл һарч, киитн нүдәр хәләж, хойр көлән тулҗ зогсв. Дорҗин ардас наадк шофермүд күцҗ ирцхәв.

— Су, күүндий!— гиҗ закрҗ Бәслнн Дорҗ келв.

— Нанд таднла (күүнддг үг уга,— гиҗ келәд, Басң һаран саҗчкад, цааран йовхар седлхлә, Дорҗ ээмәснь угзрҗ татад, ормднь зогсав.

Үүрмүднь Басңгиг эргҗ зогсад, седкл-ухаһан келлдәд, хәрү көдлмштән үлдҗ, чик хаалһасн бичә хаҗи, «сүргәсн салсн гөрәсн әмд үлддмн биш», «һанц модн һалд өр болдмн биш», коллективәсн бичә сал гнҗ, олн зүсн сүв-селвг өгцхәв.

Басңгин толһад эн тоот үнн седкләрн заасн заавр, халун зүркәрн келсн үгмүд күнд ацан болҗ медтдв, үүрмүднь бийинь наад бәрсн болҗ тоолгдв.

— Би, тадн уга һанцари чигн үкхн угав. Бичә хаалһ

деерм зогстн! — гиҗ игзәрлҗ келәд, Дорҗнг чееҗәрнь түлкәд, өмнәсн иигән һарһчкад, темтрн ишкәд йовҗ одв.

138

XI

Барун һартан чемода бәрсн, зүн һартан плащ сүүв-

дсн Басң гертәсн һарв. Ардаснь, Шарка Кермәшән сүүв-

дсн һарч ирәд, үүдн хоорнд зогсад, улм-улм уудҗ йовх залуһиниь а-рдас хәләһәд, һашун нульмсан асхрулад, чееҗнь нег шахгдад, нег өрггдәд, басгдсн зүркнь дакндакн хорсад кесгтән зогсв. Аш сүүлднь, сүулнн чидлән хураж, Шарка хәәкрв:

— Басц, сәәхн нньгм ,хәрү эргхмн болвзгоч. Күүкнчнь уульҗана...

Кермәш экиннь күзүг чаңһар теврчкәд, дакҗ сулдхш уга-в гисн бәәдлтәһәр халхднь халхаи шахҗ, экән дахн уульв.

Басц нам хәрү эргж хәләсн чнгн уга. Йовж одв.

бәәсн 1ШИЛТӘ әркнг, бөгләһинь цокҗ өсргәд, амнурн кеһәд, өрәлинь нег кииһәр уучкв. Үлдсн әркән хәләҗәһәд «болхла, болг» гисн бәәдлтәһәр сул зүн һарарн саҗчкад, цугтнь уучкад, хахад-цахад бәәв.

Басңгиг әркән уухиг күләжәсн мет, балһсн талас нег машин һарад ирв. Терүнд сууҗ авад цааран һарв.

Ноһалан бәәсн селән үэгдәд ирхлә, Баснд машин арһул йовсн болҗ медгдв.

— Чаңһа, чаңһаҗ өг! — гиҗ хажудан йовсн шофериг тер адһа®.

—Тигәд чиги часдан тәвн дууна кеҗйрвпавдн. Энүнәс үлү болшго.

—Бн эврән шоферв, болхмн, чаңһа, чаңһа!

■Ноһалан гер күртл күргүлҗ прәд, кабинәс һәрәдҗ бууһад, герүр гүүхәрн гишң орв. Урднь даңгин өмнәснь тосҗ һарч ирдг күүкн эн саамд һарч ирсн уга. «Гертән уга болхий» гисн тоолвр Басңгин толһаг зүп

хатхсн мет шаав.

Адһн^шидгн үүдиг татад оркхла...

Басңгин нүдн будңһтрад, ухань харңһурад одв. Уга,

уга! Зуудн... зүүдн... худл, худл. Басң агчмин зуур турд гиһәд эркн деер зогсв. Кесг цагас авн олн-әмтнүр өшәрҗ, чеежднь хоршсн уур, эн күүкнүр хадһлҗ йовсн дурнла негдәд, өрчднь һалв салькн догдлад, догшн аюл көдлсн мет, цооргт унсн күүнлә әдл шуднь шүдн деерән

хар-һл уга хавҗңнв.

139

эрәтә костюмтә, уутьхн шалврта, хойр хурһн зузан ул-

та башмг өмссн күүнә өвр деер суучксн, 1күзүнәснь чаңһар теврчксн, үмслдҗәҗ.

Басң түрүләд залу күүнә чирәг үзсн уга, болв ода, теврсн 'һаран авхлань, Ноһалаи цаад хаҗуһас җиртхлзсн хойр бичкн нүдтә, английск сахлта, бавһр устгта өвсн мет үстә күн Басңгиг үзн бийәрн, хавхнтг хар мет толһаһан хойр ээмдән хүмчкв.

Басң уралан ишкәд тер күүг хойр ээмәснь авад үүдәр шивхәр седчкәд, энүнд юн болҗахинь медәд, серл орж, чаңһар нульмчкн, эк хараһад һарад одв. Ноһала ардаснь гүүхәр седв.

Басң чаңһ-чаңһар ишкәд һартан йовх чемодаг бәәх угаһинь медл уга, «эднәс холд, холд одх кергтә» гиҗэн селәнәс зулв.

Кедү цагт <Басң йовсан медхш. Аш сүүлднь чндлнь чиләд, арһнь тасрад һазр деер унв. Толһаһан хойр һарарн халхлчкад, нам теңгр тал хәләхдән ичсн бәәдлтәһәр, зөвәртән кевтв.

Аш сүүлднь кевтсн һаэрасн өндәһәд суув. Ода ирҗ ямр ик хаҗһр һарһснь медгдв. Шарка, Кермәш, авто-

паркин ахлач, Бәслин Дорҗ, цуг шофермүд нүднәннь

өмн, кинод үзгдҗәхшң үзгдв, тиигхд теднә келсн үг ода өөрнь келҗәхшң соңсгдв.

«Яһсн сән болх? Альдаран одхв?... Нанла адл күн үксн деер... Үкл — үлдсн негхн хаалһ...»

Күүнә өмн олн зүсн хаалһ бәәдмн: чик, хаҗһр, дундин. Олн зүсн: күнд, гиигн, җаңһрта.

Нег күүнд нег хаалһ бәәх зөвтә. Чик, һо, үнн.

Эн саамла Басңгин зүркн кирд гиһәд одв, тер шарл-

җнас татад босхар седв, болҗ өгсн >уга: чииәнь тасрад,

хәрү суув.

Олн зүсн тоолвр Басңгиг наад бәрж бәәх -мет, толһаһарнь алхдад бәәнә: Басң, меднчи, нег дакж Хар һазрт йовҗ йовад олн хаалһла харһад, төөрәд, өдрин дуусн машиһәрн гүүлгҗ-гүүлгҗ, бенэинчн чиләд эҗго теегт суусан? мартҗ орквчи? Кемр әмтн эс ирсн болхла, тиигхәрә әгр нәәмн чимгнчнь хар шовуд үзг-үзг бол-

һнур тасчад авад әрлх билә. мартҗ ■орквчи? Хаалһ кедү олн болв чигн — негхн хаалһ шүүҗ авх кергтә. Тер ха- алһ—олн әмтн йовж йовх ик зам улан хаалһ, иргч ха-

140

КӨГЛТИИ ДАВА

КОНЦЕРТ

Келвр

1

Хальмг ду—би үзүлх, йоста артистнр эндр Элстәс ирхмҗ гисн эәңг, негт җивртә мет, өдрин бийд, кеер тәрә хадҗах, хө хәрүлжәх, гермуд бәрҗәх, Ленинә нертә колхозин колхозникүдт цуһараднь күрч соңгсгдад нисв.

— Эндр маанриг невчк эртәр герурмдн тәвтн,—гиҗ баһчудин нернәс, колхозин комсомолин комитетд бәәх, җиңнсн сәәхн дуута, шудрмг ,кенд чигн үг өгшго келтә— амта, арвн долата Дорҗин Наадя, тәв күрси наста, минцхр шар махта чиртә, зөвәр модьрун, болв эврәннь бригадас ку кенәр чигн өөлүлшго, бригадир Хабурас сурв.

— Таанриг улм сэәпэр көдлтхә гиһәд артистнр наа-

ран илгәжәнә. Деерк теңгрән үзҗәнч: эндр чилгр болвчн, маңгдур юн болхинь кен меднә?—гиҗ, көдлмшәс тәвх эс тәвхән медүллго, һарарн теңгр зааж, Хабур, Наадяд хәрҮ өгв.

— Тигәд, танаһар болхла, маанр эндрт мууһар көд- лҗәнү?—гиҗ Наадя, нүдән бүрилһҗ, һундсн бәәдлтә-

һәр, Хабурас сурв.

«Ода эн хойр яһна гилчи?»—гисн бәәдлтәһәр, Хабурин өөр зогсчасн, туүнә үүрин эалу, колхозин парторг

Нәдвдә Нәәмн ду һарлго такчг соңгсв». Эн үг өгшго күүкнлә чи күүндхнчн»— гисн бәәдлтәһәр Нәәмнүр цәс гиҗ

хәлән Хабур:

— Таанриг мууһар көдлҗәнә гиҗ би келсн үгав. Болв улм сәәнәр көдлхлә һару һархн уга билә,—гиҗ Наадяд

келв.

— Эн тана өгсн селвгиг танд бийдтн хәврһәс күн егсн болхла —һару биш нам ик олз билә,— гиҗ Надя,

142

көләснь авп толһа күртлнь, Хабуриг, уурта хәләцәр шатаҗ келв.

—Наадя, бпйәсн ах күүнлә иигж күүндмң биш,— гиҗ, Наадян хол наһцх болдг Нәәмн уха зааҗ келв.

—Әмтнд кпмо чнгн үэүлхш, делкәд юн болҗахинь чигн цәәлһхш, ода Элстәс шишлңг маанур илгәсн артистнр чигн үзүлхәр седҗәхш,—гиҗ Наадя, бригаднрин чирәд, дотр хурсн һупдлан, уульн алдад, шудтнь һарһад

келв.

Эн Ыаадян келсн үгд зөвәр нк һашута унн бнлә. Зуг, эн хамг дутун гемпь буклдән брпгаднр Хабурт бпш, нам, колхозин парторг Нәәмнд чигн бпш бплә, Юңгад гихлә, Нәәмн кесг дакж эн төрмүдәр районд одад, культурин халхар ахлҗасп күүнәс давад, рапкомин сегләтрт курлә. Түүнәс авн хопр долан хонгт, бригад болһнд, неҗәһәд дакж кино үзүлдг болв. Тер бпннь әмтн, не ханжанавди гихин ормд. улм үлү сурад, өдр болһн гилтә кино үзүлтхә гнлдв. Тинм арһ альдас авхв? Дарук жнлд, шин унәр буудә шацгд хүлдад, сәәнәр ноос авад, эврән кинота болх санан Нәәмн болн колхозин ахлач хойрт билә.

Хабур, Наадпн келснг соцгсад, дор ормдан нүүхлзәд, нег Наадяһүр, нег Нәәмнүр хәләһәд, келх дигтә үг олҗ чадлго, арһан бархларн, толһадан орсн түрүн уха:

— Ода эн халун, көдлмш пк цагла көдлмшнн тускар ухалхмн,—гиҗкелнолдсн үгдән байрлҗ,—көдлмш, күүг көдлмш кесьгн, көдлмшин төлә күн җирһдмн,—гиҗ нема.

— Танаһар болхла күн көдлмшнн төлә төрсм яһсм? Революцин өмн чигн, хаана цагт, көдлмш гисн юмн дала

бәәсмн. Зуг, тер көдлмш күүнә җирһлин хортн бәәсмн.

Ода болхла көдлмштн күүнә җирһл банрта кех йоста. Күн көдлмшин төлә бпш, көдлмш күүнә төлә бәәдмн!—

гиҗ Наадя халучрхад, толһаннь экнд эврән орад хадгдсн

тууҗин багшин үг Хабурт келв.

— Наадян келсн чик. Көдлмш күүнд байр өк зөвтә ~ гиҗ күүкнә келсиг батлж. парторг уха тунад зогсв. Тннгҗәтл хотн талас аашсн колхознн ахлачнн «Победа» машина тоосн үзгдв.

— Ахлач эврән бийнь аашна, ахлачла күүнд,—гиж Хабур Наадяд келәд, «ода нег үүл өрчәсм унад одз»—- гнсн бәәдлтәһәр марзаһад инәв.

Жөөләр келхд, зөвәр мах бәрон, төгәлңгдән тегшрсн

143

цогцта, дундин нурһта, колхозин ахлач Сидоренк, машинәсн бууҗ:

—Не, юн болжана?—гнҗ Нәәмн Хабур хойрас сурв.

—МТС-ӘС машид эврәһән кеҗ авсмдн йир сән болҗ зуг буудә зөөдг машид дутҗана,—гиҗ келәд, Нәәмн,

альд, юн болҗахинь цәәлһв.

—Чи яһад һурнивч?—гиҗ Сидоренк, тедүхнд һарад тәрәнә толһа альхндан имрәд зогсчасн Наадяһас нүдәрн инәһәд сурв.

—Элстәс ирҗ йовх артистнр соңгсҗ хәләхәр баһчуд

көдлмшәс нег час эртәр тәвтхә гиҗ сурҗана—гиҗ, Наа-

дян ормд Нәәмн хәрү өгв.

—Концерт энд, бригадин хош деер болхмн, Нәәмн часла. Чи, Наадя, энд бәәсн әмтнд, хоңх мет җиңгнәд, концертин тускар зарлад келчк,—гиҗ ахлач келв.

—Зарлнав, эарлнав!—гиҗ альхан ташад, Наадя,

ирмги-н ца күржннж йовон комбайн талагшан хурдлад һарв.

— Би таанрла селвцхәр ирв,—гиҗ Сидоре^нк, Хабур Нәәмн хойрт келв,—-мана хотл балһснас ирҗ йовх нертә

гиичнриг сәәнәр тосх кергтә.

—Тиим боллго,—гиҗ Нәәмн толһаһан гекв.

—Таамрас биш, парвлянә наадк чледүдлә, би күид-

чкүв. Нег хө алад, халун цуста дотр кеһәд, хальмгин йосар тоохмн.

— Района толһачнр керлдхн угай?—гиҗ Хабур сурв.

— Арвн сай олзта колхозин парвлян нег хөэнә туск

шиидвр эс һарһҗ чадхла, ямаран парвлян болхв тер? Гиичнриг мууһар тосхла района толһачнр керлдхий?—

гиҗ Сидоренк инәж, хэрү Хабурас сурв.

Сидоренк, түрүн үзсн күүнд, шогч, наадч, эндрин бәәдләр бәәдг, хол тоолвр уга күн болж мегддг билә. Болв үүнә көдлмшлэнь нев.чк гүүнәр таньлдад, хурцар бийинь шинҗлхлә—түрүн хәләц төрүц сольгдҗ, ухата, гесндән гер шүдтә, хол тоолврта болчкад, нам хатуч эзн

гиҗ келҗ болхмн билә. Колхозин деншгиг ахрхн, бөдүи һартан чаңһар атхчкад, айстан биш, кергтә цаглань чигн нудрман тәвлго, зәрмдән шоодврла харһдг билә. Колхоэиннь эдл—аһуд килмҗтә болсн учрас, колхозин чледүд цуһар «мана күн—йоста эзн»—гиж. Сидоренкиг таа-

сҗ, жиләс җил болһн парвлянд шиидәд» хөрн тавн җил

сольгдл уга көдлжәхнь эн.

144

2

Ленпнә колхознн ах хөөч, усн әдл хальмг келтә, җирн тав күрсн, гражданск дәәнә улан партизан, Харченко өвгн, хальмг артпстнр ирж. новна гнсн эәңг сонсчкад, хойр төгәтә, уста бочк деернь бәәх, хозлг тергн дор, үдин цунцг халун нарнас бултад, эврәннь хуучн бор өрмгән делгәд, тохпәд кевтв.

— Та асхн күртл амртн, асхндан намаг сольтн, ней? Би маңһдур өдрнн дуусн та-на ормд хө хәрүлнәв,—гиҗ одахн арпн калсс чпләснәннь хөөн эврәннь дурар хөенд

орсн хальмг көвүн Йисн сурв.

— Чи шинхн арвн йис орвч. Җирһлдән одачн кесг концерт узхч,—гиҗ Харченко зөвән өглго буру хәләһәд

эргв.

Харченк өвгнлә дун угаһар күүндәд авчкв гнж йовсн йнсн ормаһад, «ода юн болҗ одв?»—гиҗ санад, такчг, Харченк өвгиг хәләһәд зогсв. Түрүн авгтан нам итклго:

— Аяртан та күрәд иртн, зуг невчк эртәр иртн,— гиҗ Йнсн дак-н нег сурв.

— Би эврән артистнр хәләх санатав. Бичә сур,— гиҗ наадп угаһар Харченк өвгн келсән батлв.

Нидп Элстд бүрдсн хальмг ансамблин артистнр әврә сәәнәр дуулж, бииллдҗ, кезәнә нер һарсн хальмг республикин тоомсрта артистк Лиҗнн Улан *«Төгрәшиг дуулад оркхлань, соңссн әмтн уйдад, альчурарн нүдән арчдиҗ гисн зәңг йисн олн үүрмүдәон сонсла. Кезә би тер артистнриг үзхв?—гиҗ кесг дакж кеер хө хәрүлҗ йовад, седкләрн т^дниг нүднәәннь өмн үзж, санла. йиснә ухаһар болхла артистнр йирин улс бнш» соньн эрдмтә, эңгин эгл эмтнәс йилһмҗтә, талдан болҗ медгддг билә. Сиврт йовад, арвн класс нег хол селәнд чиләһәд. артистнриг һанихн кпнод үзәд, йосн, әмд артнстнр үзхнь гиҗ сандмн. Урд өңгрсн экнь: «Кезәнә, дәәнә өмн,— гиҗ экләд, яһҗ. «Җанһрин нәәрт Элстүр одсан, яһҗ хальмг театрт «Чүүчәг» үэсән, яһҗ хальмг ансамблин би хәләҗ, дууһинь соңссан киитн ут үвлин сөөһәр һаза шуурсн шуурһна айст уйдж, негт ут тууль мет Йисндэн келәд, «чи бас, кукн, үзхч, цаг ирх, лавта ирх, үзхч»—гиҗ халхарнь һоожсн нульмс ханцарн арчдг билә.

— Аав, буйн болтха, намаг эндр тәвит, Дакж кезәчн сурхшнв!—гиҗ Йисн эрәд сурв.

— Би чини ормд хө хәрүлхшив,—гиҗ келсән давтад, Харченк өвгн тергн дорас мөлкәд һарч, гирлгән түшәд өн-

Йисн кошар талагшан хурдлв.

Харченк өвгн, туһл әдл барг нохаһан дахулад, тедүхнд идшлҗ йовсн хөн талагшан темцәд һарв. «Эндр хувц-хунран уһажах мини эмгн ода нааран ирәд намаг әмдәр бәрәд идчкх»—гиҗ, кеер йовад бийләрн күүнддг хөөчин авъясар, бийдән келҗ, Харченк өвгн һош-һош инәв. Харченк бийнь эн теегт төрәд, хальмг харчудин үрдлә хамдан баячудин хө хәрүлҗ, зовлңг түрүг дегцднь эдлҗ, күн болад, гражданск дәәнә цагт хальмг полкд цаһачудин өмнәс босҗ, цус—махан әрвлго ноолдад, хальмг күүнә седкл, авъяс, бәрц-бәәдлиг цугтнь бийдән шиңгәҗ хальмг өвгн кевтә, хойр—һурэн өдр агта улан цә эс уухларн, маңсиһәд» киизәдәд, учр угаһар эмгнүрн хәәкрәд, «толһам өвчәнә»—гиҗ түңгшәд

толһаһан, нүр арчдг альчур норһҗ ораһад кевтдг билә. Бичкнәсн авн үзҗ, соңсҗ йовсн хальмг ду биид йир дурта билә. Тигәд чигн, Элстәс артистнр ирҗ йовна гисн зәңг соңсчкад, соньмсҗ байрлад, эврән оч тедниг лавта уэхәр шиидәд, Йисн яһад сурвчн зөв өглго генүләд бәәснь тер. Болв көвүн дегд сурад бәәхләнь, арһнь чиләд, элкнь урсад, эмгән наар гигүлснь тер.

Ода Харченк өвгн баһ насндан үзҗ йовсн кесг хальмг хүрм, нәр санад, хальмг ут ду ишкрәд, өңгрсн хол цагин үүрмүдән санв. Кесгнь теднәс ода үга, кесгәснь зәңг-зә уга, кесгнь бас бийләрнь әдл буурл аавнр болад,

евдг деерән ачнран саатулҗ, ут тууль келдг болв. «Цаг- цаг»—гиҗ шуукрад, теегт тарад идшлҗ йовх хө, өвгн, нег захаснь наадк зах күртлнь, һаран өргж нарнас нүдндән керс бәрәд ташрлҗ, төгәлңгдән шилтҗ харвв.

3

Нарн сууҗ йовх кемлә, асхн хотан уухар, әмтн колхозин бригадин хошт цуглрад, хойр бахн деер өргн харһа хадад кесн стол төгәлҗ сууһад, һал деерк хәәснәс шинхн тарелксәр кеон, ур һарсн, махта халун шөл адһҗ сорад, көвкр цаһан өдмг хуһлҗ идәд, артистнр

ирхиг күләҗ:

_ Ода күртл яһад эс ирҗәхмби?—гиж нег-негнәсн сурв.

146

медәтә әмтн бас нег талагшан багарн цуглрад, төгә-

ләд, дундан артистнр эрдмән үзүлх орм һарһад сууц-

хав. Харченк өвгн, баһчуд хойр талагшан шахлдҗ зә һарһж өгсн ормд суулго, машинә живр тохалдж түшәд,

хуучн хар һанзд тәмк тәвәд һал кеҗ, нигт һашун ута

пүргүләд, концерт эклхиг күләһәд зогсв. Көлднь, нохан насар кемжәлхлә эзнләрн цацу дүңгә, туһл әдл ик барг, өмәрән татсн хойр көл деерән толһаһан тәвәд, чикән һазрт күргж унжулад, үргләд кевтв. Сидоренк Нәәмн хойр орм уга үлдсиг үзәд, Надя йисн хойр босад тедниг ормдан суулһв.

Болв эн хойрин чирәһәр шинҗлхлә, орм уга үлдсндән һундсн бәәдл уга. Әмтнәс салад хоюрн зогссндан нам дотран байрлсн бәәдл һарв.

Артистнр, кезәңк хуучн хальмг хувцта көвүд күүкд, цовад машинәс бууһад, төгәлҗ суусн әмтнә дунд ирәд хойр дараһар зогсв. Өмнк даранднь, ээм-ээмән түшәд, зергләд, ценкр, ноһан, шар торһн бишмүдтә. негт апрель сарла теегт урһҗ шавшсн олн—зүсн өнгтә цецдәс мет, баахн күүкд зогсв, арднь, дердәҗ цохд наалдсн хар хүрсх махлата, залус зогсв. Әмтн дакнас альхан

ташв. Артистнр толһалҗ йовсн залу энд цуглрсн әмтнд цуһараннь нернәс халун менд келҗ концерт эклв.

Түрүн болҗ хальмг шүлгч Инҗин Лижии бичсн, «Бумбин ор-н» гидг ду дуулцхав. Бөдүн, чаңг, аһар чичрүлсн, идр, наста эалусин болн, нәрхн, эрк, цеңнҗ геглзәд җиңнсн күукдин дун ниилҗ күцкнәд, такчгрсн сөөһин көндә аһар дуүргҗ асхрад, дүүрән болад тарв. Дун! Кезәни кезәнәс авн күмн эврәннь седклән, күцсн күцлән, хүвән болн зовлңган дотрасн асхрсн дуундан орулад, наласн теегиннь зах-за уга аһуд өрчән аадрулҗ уйдн дуулад, байр ирсн цагла бахтж байрлад, зовлңг ирсн кемлә, һашута хар нульмсан халхарн һооҗулҗ, гейүрәд утар татдг дун оньдин дөрвн цагт хальмг күүнә

иньг—үр билә. Болв хальмг улс жирһлдән байрас эсгон '

икәр зовлңг үздг бәәж. Юңгад гихлә «жирн нәәмн жирһлин айс, зун нәәмн зовлңгин айс» бәәдмн гиҗ хуучн хальмг үг келнә. Ода эн, эндр теегт күңкнҗах, артистнрин дуулжах өргмжтә, омгта, бөкнрин чидлтә динлһни дун, әмтнә һол зүркнд күрәд, өрч байрар өвклзүлҗ, чидл немәд, җирһлин бәәх сәәг, ирх сәәг, делгрүлҗ тодрха сәәхнәр үзүлсн болв. Зовлңг элвг эврәннь тууҗдан, эндрә түру—зүдүг дарад, олн-олн җилмүдин тур-

148

шт, хаврин кпитн сальк өрүләд хө тууҗ йовад, эҗго эрм цаһан көдәд аду көөҗ йовад, көк теңгсин дунд заһс бәрҗ йовад, седклдән өсксн Бумбин орн өдгә цагт бәәхд төрж, хүвән эдлжәх хальмгудт, артистнрин дуулсн дун ик гидгәр таасгдҗ: «Дакнас, дакнас, давтад дуултн!» гиҗ хәәкрлдҗ сурцхав.

«Бумбин орна» дару нежәдәр, хошадар, кезәңк болн өдгә цага ду, көвүд күүкд дуулцхав. Надя, Йисн хойрт цуг эн дуд өврмжтә сән болж, «Ой, мана хальмгуд иим сәәхн дуута, эрдмтә бәәҗ»—гиҗ эн хойр байрлҗ хоорндан күүндв. Ииснә күләжәсн нертә артистк Лиҗин Улан ирсмн уга невчк шалтгта болад курортд йовж. Болв, баахн шар—улан чирәтә, уйн сәәхн цогцта күүкн «Төгрәшиг».

«Аршан болгсн нульмснг Аакнь юңгад асхулдв, Арвн долата төгрәшән Аакнь юңгад һарһсмб»—

гиһәд уйдлһта айсар утар татад дуулад оркхлань, көгшн эмгд, медәтә гергд биш, нам Надян нүднәс чигн

цалд гиһәд нульмсн асхрад одв. Күүнә нульсм һанцхн зовлң учрахшл. Эн хуучн кесг миңһн кишг уга хальмг

берәд кезәнә, заячдан һундҗ, уульн дуулҗ йовсн дун, өдгә цага, сәәхн цаһан саната, баахн күүкн Наадян зүрк көндәҗ, уйдлһта айсиннь герләр харм төрүлҗ, чееҗинь хорсаһад, элкинь урсхад, төгрг ик хар нүднә-

снь цевр, өрүни чиг мет, нульмс дусав. Болв, харалта

өңгрсн цагас үлдсн, күчр, зовлңгар үүдәлһсн дун, өдгә, цагин бәәдл, хүвтә байрта цагт, ханлт буульмж өргсн

болв. Негт нөөртән харт даргдҗаһад серсн әмтн мет, эмгд, медәтә гергд, «Төгрәшиг» соңсчкад, байрлад одцхав. мана цагт тиим кишгтә күүкд уга. йисн. бат зүрктә залу бәәдлән үзүлхәр, инәҗ:

—Яһҗахмбчи?—гиҗ Наадяһас сурв.

—Яһжахан нам эврән медҗәхшив,—гиҗ нульмсан

арчн бәәҗ бас мишәһәд Надя хәрү өгв.

Харченк өвгн, такчгар, һанзиннь сурул амнасн авлго,

батхас шарлсн хомха хурһарн һал дарҗ, артистнрин ду соңсж, өңгрсн хаана цагт үзж йовсн кесг Төгрәш әдл кишгтә таньдг берәд яһҗ эн ду дуулдгинь санв. Баахн артистк ода «Төгрәшиг» йир сәәнәр дуулвчн болв йосн Төгрәшин дунь, кезәнә, эсгон уйдлһта, гейүрлһтә болдг

14&

билә. Тедн, олна өмн наадад биш, шишлңг эврәннь

җирһлән, зовлңган экрн уульҗ эгзңнәд чашкурдн эн дууна айст орулдг билә. «Төгрәш»—Харченк өвгнә дурта гион дун болдмн. Хальмгудиг уга цагла, эн, у зах уга көдәд, хая бишд:

«Хормаһарн сарсана»—гисн Хуучн ут дууһин хальмг үг соңгссн күн «Соньн йов-

длв?»—гиҗ, чикән хушлҗ, алңг болад зогсҗ, тедүхнд бәәх толһан ца идшлж йовх хөөнә өөр гирлгән түшсн.

Харченк өвг үзх билә. Тер цагла, Харченк өвгн, дотран, «ода кезә би теегин салькн мет татлдсн, чилгч уга бәәдлтә хальмг ду сонгсхв? Соңгсгдхм болхву?»— гиҗ бийәсн сурад, учр—утхинь эврәннь хар ухаһар тоолж, негт хәврһдән бәәх күүнлә зүткҗәх мет: «Лавта сонгсхв, лавта»—гиҗ ,сурсн сурвртан хәрү өгч, халучрхад келдмн.

Концертин хойрдгч әңгднь артистнр хальмг би үэүлв. Тууҗин холд геедрсн җилмүдт, ики кезәни, Алтай уулин беләс, олн җилин туршарт гертә—малтаһан нүүһәд, кесг миңгн дууна һазр һатлҗ Ижл һолур күрләд ирсн хальмгуд, зууран, олн—келн әмтнлә харһҗ, нәр—наа-

динь, эрдм—медрлинь үзҗ сәәнинь бийдән шиңгәж авсинь хальмг би илткҗ батлв.

Хальмг көвүд күүкд, домбр һармуль хойрин айс

дахад негт әрә үләсн салькнд туугдсн көвкр цаһан күүкн үүлн мет һаңхҗ дошад, негт, һаңгта цупцг өдрәр

генткн хурлзҗ ээрсн хү салькн метәр торлзад, оньган өгч һәәхсн колхозникүдин өмн, эрдмән үзүлҗ биилв.

— Ишкмдг!—гиж артистнриг ахлҗ йовсн залу зар-

шеемг бишмүдтә, түрәнь шаһа күртлнь хурнаслсн гилвксн хар боокс һоста, шовһр, утулңг, хо цаһан чирәтә залу, махлаһан батлҗ бәрәд, сөвәһән түшәд, сальк өрҗ йовх күн мет, өрчән өмәрән уңгаҗ өкәһәд, җиңннсн гармулин ә, толһаһан хойр талагшан нәәхлүлж соңгсад зогсв. Көлнь өвдгәрн уйдад, эзән соңгслго алдрн гисн өңг һарад, залу цогцан әрә бәрсн болҗ медгдв. Тиигжәһәд, генткн, ормасн хагдҗ өсрәд, һәрәдәд әмтн төгәлж суусн полин тал дундар гүүҗ ирәд, ормдан тулгдҗ тавшад, эм—далан чичрүлҗ, хормаһан делскҗ, зүн һаран ээмцәһән кеҗ өргәд тохаһарнь нуһлҗ, һариннь хур-

^50

һнә үзүрәр зүн күңкргдән күрч .барун һаран хәврһшән һоорулҗ татад, нүдәрн цәс—цәс гиҗ иигән—тиигән

«би яһҗ бинлжәнәв?»—гисн бәәдлтәһәр хәләҗ, өскәһәрн йовад, һоснаннь хоңгшарар дошад, муурхан

мартж ээрв.

Кииһән авлго, биид авлгдҗ хәләжәсн әмтн: «О.дәцк тус болтн, иигҗ биилдг күн бас бәәджлм!»—гиҗ шивршивр гиҗ хоорндан шимлдв.

Наадян өөр зогсжасн йнсн такчгар, үг келлго, Надян тоха атхкла—күүкн ду һарлго, төртән авлго, биилҗәсн көвү хәләв. йисн биилҗәх залу байрлҗ гәәхвчн, толһаннь нег булңгд «Хух, бн нигж биилдг болхинь»— гион ухан орад, җнлвтж, бийнь бийән, тер биич залула дүңгцүлхлә, мел юмн биш болж медгдв. Йисн, биилжәсн залуһас хәләцан Наадя тал кеж. күүкнә һал ассн нүд үзәд, дотрас чирә герлтрүлсн байр темдгләд, атив. Сндорснк, Хабур Нәәмн ахта, артистнрлә хамдан ниилж, сүрәлкҗ альхан ташад, гармулин айс дахад:

«Бара цокад! Багц цокад!

Баажан герин эм цокад! Хәрслә! Дэрслә!

гиж маасхлэҗ хәәкрлдв. Бнилжәсн залу үлм халучрхад, һазрас алдрад нисн гисп болв. Көл дораснь тоосн, негтолн мөртә аду көөси мет, цоонград деегшән һарв.

— Дакнас! ДЛкнас!—гиҗ, көвүд, күүкд залу бииһән чиләҗ маасхлзад әмтнд толһаһан гекләнь, шуугҗ хәә-

крлдв.

—Дакнас!—гнҗ җнңнсн Наадян дун олна дуунас йилһрҗ Йнснә чикнд соңсгдв.

—Юңгад эс альхан ташнач? Таасгдон угай—гиҗ

эврән альхан таша бәәҗ Йиснүр хәләҗ Наадя сурв.

— Арһулдтн, арһулдтн,—гиҗ һаран өргҗ, ноха дее-

гур алхҗ Харченк өвгн өмәрән һархла. эрг—дург гиҗәсн ноха чочн өсрәд босад эзән дахв.

—Җили!—гиҗ өвгн нохаһан көләрн түлкҗ хәрү көөхлә, әмтн элкән авад ннәлдв.

—Арһулдтн!—гиҗ дакнас һаран өргҗ Харченк

евгн әмтн тал хәләҗ зогсв.

— Нәәмн,, Хабур, ичкәвт, би танд ю келләәв!—гиҗ Сидоренк парторг бригадир хойрас шүрүтәһәр сурад. Харченк өвгнүр му нүдәр хәләв.

151

— Концертин өмн цөл эрүл бнлә. Би Харченкиг хальңгар нам үзәд угав,—гиҗ Нәәмн келв. Хабур алңгтрсн бәәдлтәһәр хойр ээмән өргв.

Такчгрсн әмтн бнйән әрә бәрҗ, энд—тенд пиш хаһ-

рад инәҗ, ода эн ю келнә гиж күләв.

Биич залу яахан медлго, маасхлзҗ ардгшан цухрв.

— Та арһулдтн,—гиҗ тер залуд Харченк келәд

зогсав.

— Би танас негл үг сурхар нааран һарвв,—гиҗ ар-

тистәс өвгн сурв.

— Суртн, суртн,— гиҗ өмнәснь һольшгар биич залу

келв.

— Би таанрас чигн өвгд болн эмгд сурҗанав,,—гиҗ әмтнә чирә дакнас эргҗ хәләж, хәләиәрн Сидоренкин хәләцлә харһҗ, «гем уга, әәх—ичх юмн уга»—гисн бәәдлтәһәр нүдәрн келҗ,—таанрт эн залун би тасгдву?— гиж сурв.

—Таасгдв, таасгдв’—гиҗ, нурһлҗ баһчуд хәәкрв.

—Нанд чигн эн би таасгдв. Болв миниһәр болхла эн би хальмг би биш,—гиҗ биич залуһур шуд хәләж Харченк өвгн келв,—кезәнә эн «ишкмндг» бииһитн иигҗ

биилдго билә.

— Энтн кезәңк хальмг «Ишкмндг» биш, шин, ясру-

лсн хальмг би гиҗ,— артист өвднд хәрү өгв.

—А-а, тиим гиһит! «Төгрәшиг» яһад эс яссмб?

—«Төгрәштн» шишлңг эврәннь айста кезәңк дун,— гиҗ түд гилго биич залу хәрү өгв. ''

—Тииклә болҗана,—гиж өвгн инәмсҗ, гармуль тачасн көвүнд, альков «Ишкмндгин» айс цоклчн. Көгшн

донк би биилҗ үзсүв,—гихләнь әмтн ннәлдж,

—Биилтн, биилтн,—гиҗ хәәкрлдв.

—Харченк, яһҗахмт?—гиҗ өмәрән һарад, толһаһан

зәәлҗ Хабур келв.

— Биилтхә, биилтхә—гиҗ артистнр толһалҗасн залу альхан ташхла, цуг артистнр бас альхан ташлдв. Хабур хәрү ормдан һарад суув. «Ичкевт, ичкевт»—гиҗ Наадя Йиснә чикнд шимлдв.

—Гармуль «Ишкмндгин» айс экләд татв.

—Дегд түргәр бичә тат. Биичн җирн зурһа орҗа- нав,—гиж келн Харченк айс чиңнәд зогсҗаһад,—ай,

чадшго кевтәв. Көгшрәд бәәҗв,—гив.

— Биилтн, биилтн,—гиҗ артистнрин толһач дакнас сурв.

152

— Би танд иим үг келх саната бнләв.—гиҗ өвгн, һарарн заңһад гармульчиг зогсаһад, артистнрт келв,— Би эн «Ишкмндгиг» кеээнә үзҗ йовлав. Хальмг бииг дурарн, миниһәр болхла «шинрулҗ», ясҗ болшго, Уй, эн би ямр сәәхнинь таанр үзҗ йовсн болхла, нам ясх, шинрүлх ухан орхн уга билә. Хәләһит, альков, цоклчн,— өвгн гармульчур эаксн бәәдлтәһәр һаран заңһв. Гармульч дакнас арһул «Ишкмкдг» эклв.

— Эн өвгдт биич артист нег һаран өрч деерән бәрж, наадк һаран хоорагшан кенә. Ю келҗәхм, түүгә|рн? — гиҗ Харченк һанхад доран нег эргн өмәрән җисәд, хойр һаран дегц арһул өргв,—үзҗәнт, хойр һар негт теегин һәрдип җивр мет өргдх зөвтә. Бнилжәх күн эн өвдгәрн «Би теегин һәрдв»—гиҗ келҗәнә. Хальмгкүүнә эөрг үзүлҗәнә. Миңһн йисн зун арвн ийсдгч җил..—гиҗ экләд Харченк өвгн тулгдад зогсв.

— Келтн, аав, келтн,—гиҗ артистнр, колхозникүд

цуһар Харченкиг 'сурв.

— Ахрар келхд, 1919 жил би хальмг полкд йовад, пег дакҗ, мана командир Ока Ивановнч Городовико-

виг биилҗәснь үзләв.

»Чичрдг«, «Ишкмндг» хойр би бииллә. Андһарлсв, һанцхн тер бииллһәрнь баатр, герой күүһинь лавта медләв. Би гисн юмнтн, бас дун мет, эврәннь утх ухага, анста, нимлһтә. Хальмг улсин биитн> уулин улсин, орс бииһәс, йилһмҗтә, шишлң бийинь, теегин өрч сергәсн

ууһас, акт адуна довтлһнас, туужин утд ухалҗ күцҗ йовон күцләс авсн бәрц авьяста. Тер учрас, миниһәр болхла, бииг ясхар седхлә, бииһин утх—үндсинь көндәлго, улм гүүдүлҗ, ясхмн. Ода олн таа-нр мини гемим тәвит,—гиҗ Харченк өвгн, мел йосндан гем һарһсн бәәдлтәһәр хәрү цухрад, машинә җиврин өөр кевтсн барг •ноханнь өөр одад зогсж ,маңңаһасн көлсән арчн һан-

зан тач авад һал кеһәд, татв.

— Наадм—го, Өвгнә келсн мел чик,— гиҗ хоорндан көгшд күүндв. Баһчуд чигн бас өвгнлә зөв болсн бәәдл һарв.

Артистнриг ахлҗ йовсн залу өмәрән һарад:

— Үр Харченк, хальмг аснамблин нернәс танд ик гидг ханлт келҗәнәв. Тана өгсн селвгтн манд сән дөңг

болх. Та, мини ол дакҗ давтад баһчудт келсн ухаһим батлвт. Цуг колхоз-никүдт, оньгтаһар. хәләж сонгсснтн, ханҗанавдн—гиҗ альхан ташв. Артистнр колхоэникүд

153-

артистнрт ханҗ цуһар ормасн босҗ эогсад альхан

ташлдв.

— Не, өвгнә келсн үг танд ямаран болҗ медгдв,—

гиҗ Нәәмн Сидоренкәс сурв.

— миниһәр болхла чик,—гиҗ Сидоренк маасхлзҗ

келв.

Концертин хөөн артистнриг тоохар толһачнр бригадин хош талагшан цуһлрад һарв.

Баһчуд һармуль татулад невчк биилхәр үлдв.

— Харченк өвгиг наар гигүлхмн,—гиҗ Сидоренк Хабурт келв. Болв Хабур өвгиг олсн уга. Әмтнхәрҗ одв гивв.

Баһчудин нәр хәлдҗ сууон көгшд, байрта, седкл сарул—сәәхн хоорндан, эврәннь баһ насан санад күүндцхәв.

—Эврә ду би гисн юмнтн күчр юмн бәәжл,—гиж нег көгшн эмгн келв.

—Ай, мини бәәсн Алтайд идх—уух, эдлх йир элвг. Болв герүрн хәрхмн гисн зәңг соңгсчкад бн тесч чадад,

бәәсәи хулдчкад нааран ирләв,—гиҗмедәтәхальмгзалу

келв,—учрнь юмб гихлә, һанцхн эн—эврә келн, ду би, эврә төрсн һаэр. Идх уух тснд чигн элвг билә,—гиҗ залу, уха тунад, дакад нег давтв.

— мел чик, эврә ду, би, келн гисн юмнастн эңкр юмн уга,—гиҗ, экиннь кесг давтҗасн үг, эднә өөр зогсад би хәләжәсн Иисн келв.

Сөөнь өрәллә артистнриг хәрү Элстүр һарһҗаһад

колхозникүд:

—Ода кезә ирнәт? Иртн, иртн гиҗ хәәкрлдв.

—Харченкд маанрас дакн давтҗ ханлт келтн,—гиҗ машинд сууҗаһад артистнриг ахлҗ йовсн залу келв.

машинә мотор күржңгнлһнлә, әмтн эаагас өмәрән

адһҗ әәмсхәд, генткн, альдас иронь медгдлго. Харченк өвгн һарч ирәд, бүтү машинә эрс нудрмарн цокв. Әмтн дакнас алңг болад хәләв. машинә үүд секәд артистнриг ахлҗ йовсн залу өкәһәд:

— Ю мартвдн,—гиҗ сурв.

Бәртн, белг,—кенчрәр оралһата нег дегтр Хар-

ченк өвгн өргәд өгв,— арвн нәәмн жил авдрин йоралд хадһллав,—гиҗ келәд, өвгн артистнриг толһалҗ йовсн

күүнә һар атхв.

154