БОСЯ САНГАДЖИЕВА

ХАНЛТ

Цөөкн ишкдл хоораи эн хойр көвүнд иим әәмшг үзгдх гпсн санаң төрүц уга билә. Хоюрн хаалһар маңна-

дан байрта маасхлзсн инәдтә йовна.

Холин барац әрә үзгдм һазрт, генткн, хойр чон өндр өөдләд, эднә хаалһинь көндлң керчәд һарв. Эиүг үзсн хойр көвүн, минсд көөгдсн хулһн мет, әәмәд, хойраннь зүркнь хал-хал гиһәд өрчпнь цокв.

Эн чопмудиг давад һарх цагнн хоорнд хойр көвүнә өмннь орчлң хольврсн мет болад одв. Хоюрн дегд әәмссндән кесгтән хоорндан үг келлдҗ эс чадад, тагчг йов-

цхав.

Эн~Эрднь, Баатр хойр көвүн.

Эрднь—арв күрсн наста, хар —улан көвүн. Толһа деернь, хуучавр картуз гиҗг талнь тохата. Элнкәдән орсн «эрлгин арсн» киилгиг шалврин эах дотраһар орулад, нәрхн сур бүсәр бүслчкҗ. Нүцкн көлдән өмссн^резин һоси, гүүхләнь өскәләнь харһад, хав-хав гиһәд йовна. Эн көвүн барун һартан олн зүсн, ахр-ут цецгәс

бәрҗ.

Түүнә арднь—Баатр, оз шар көвүн. Әрә ннс күрсн

насндап бийдән зөв бөк урһцта. Көк цеңкр киилгиннь элквчд «молнип» гилвкж үзгднә. Хар шеемг шалврнь утдад, башмгиинь өскәд күрәд, зөвәр бальчгд будгдҗ. Баатр бас, һарарн дүүргәд цецгәс өрчдән шахад бәрҗ.

...Хаврин түрүн. Көк ноһана шавшлһнд көдә дслгүдән байрта бәәх цаг. Иим эң-зах уга элвг сенр-аһар кенд эс соньн болх. Тер дотр бичкд йир ик байрта болцхана.

«Йир сән цецгәст, маңһдур класс кеерүлҗ чадҗанат, болв иамд ичкевт кемр, багшасн «хойриг» авчкад, толһаһан һудилһәд хажуһартн һархла, йир му. Сурһульд орҗ йир «хойриг» авсан медхшв, болв «давтлһн—номин

165

экнь гидг»-гиҗ Эрднь өдрин өрәлд йовсан санчкад, чеежләһән күүндҗ йовтлнь, тер хойр чон энүнд харшлла. Чон үзчксн хойр көвүп өндр өөдмәс доргшан бууҗ йовад, генткн хаалһас тедүкнд хотхр дотр нег цаһан

баран үзгдсиг Баатр түрүн болҗ оиьһв.

— Хәләлч, Эрднь, Ноха болхий, аль бас чон болхий? — гиҗ генткн чочсн бәәдлтәһәр әәмсглҗ Баатр

келв.

— Альд?

— Тер, тер,—гиһәд, Баатр хурһарн заав.

— Энчн ноха чигн биш ,чон чигн биш...

Тер заагт үзгдҗ бәәсн баран көндрв.

— Үзҗәнч, чикинь, сүүлинь. Энчн, миннһәр болхла,— хен.

—Яһад хөн нег ормдан бәәһәд бәәх билә. Дакад болхла, хөд хәрүллһнд йовналм,—гиҗ Баатр келв.

—Кен медхв, гемсн чигн болх.

—Одий, Эрднь тиигәрән.

—Одий.

—Цецгәсән хамаран кехмб?

—Бийләһән авад йовхмн,— гиж келчкәд, нег-негн

талан хәләлдчкәд, одхдан баттаһар шиидсн бәәдл һарлдад, үзгдҗ бәәсн баран тал һарад йовцхав.

Энүнүр өөрдх дутм, эн хойр улм хурдар гүүлдв. Хот-

хрт шавшсн жөөлн ноһан деер нег ик цаһан хөн хурһан долаһад зогсжаснь үзгдв. Хажудап өөрдсн хойр көвүг

хөн гилс гиһәд хәләчкәд, дакн хурһн талан толһаһан өкәлһәд, долах бәәдл һарһад зогсв.

Хурһн көк ноһан деер өмкн хойр көлән җииһәд, наадк хойр көлән бин доран авад кевтнә. Шавсн хойр чикнә үзүрмүднь өлвр чиигтә. Дакад хажуднь нсг хур-

һн экиннь ард зогсчкад, толһаһан көндәһәд, нам наадх авц һарһад бәәнә. Ташр түунә хаҗуднь һүрвдгч хурһнь экәсн салу, гогльх авц һарһад, җогр-жогр гиһәд йовдңнад бәәнә.

Хойр көвүн эдниг үзчкәд, икәр байрлцхав.

—Хәләлч, Баатр, негн биш, хойр чигн биш,—һурвн.

—һурвн... Нед хөөпәс һурвн хурһн һарсиг би үзәд

уга биләв. Хойрнь цаһан, негнь хар—гиҗ Баатр алц болв.

—Кенә хөн болхв?

—Кенә болхв? Эзтә болхл,—гиҗ Эрднь тулад

зогсв.

166

■— Яһсн өкәр хурһдв,~гиһәд хурһдиг бәрн йовҗ

Баатр эңкрлж келв.

— Өкәрнь, өкәр. Болв эдничнь авч хәрдг арһ хәәх кергтә. Эс гиҗ одак чонмуд сөөдән шиңшн йовҗ, үнринь

соцсад, олад авч чигн оркх. Иим зөөр чонд идүлҗ болдв,—гиҗ Эрднь, невчк ах нааһарн тоомсрлҗ келв.

—Альдарн авч одий гижәнч тигәд?

—Герүрн.

—Бидн хойр эдничпь даахий?

—Даав, эс даав—авч хәрх кергтә. Теврәд авад йов-

хмн. Би хойринь авнав чи негинь ав,—гиҗ Эрднь ши-

идвр һарһв.

— Э, э тиигл уга. Би чигн хойриг даахв,—гиҗ Баатр

базглв.

—Чи нанас бичкн бәәнәлммч.

—Кедүхнд би чамас бичкмб? Негхн дүлм,—гиж бас

эн чаиһрв.

—Терлм. Нег дү, негинь ав.

—Уга, би түрүлж үзләв...

—Чи хойриг дааҗ чадш угач, Баатр, шахад алнс

оркхич. Кемр алхар седҗ бәәхәлә, ав. Би негиньәмдавч

ирҗ чадхв, эврән мед...—гиж Эрднь үүртән зөвәр уурлсар келв. Эн хойр хоорпдан зөвәр тигәд туллдв.

■— Не, ав, хойраһннь чигн,—гиҗ һундлта дууһар Баатриг аш сүүлднь келхләнь, Эрднь, Баатр тал хәләч-

кәд, дууһан номһрулад, энүг һундаш угаһар җөөлн ду-

уһар кслв:

— Тиим биш, киилгән тәәл. Би бас тәэлнәв.—гиҗ келчкәд, бийнь толһа деегәрн киилгән үкс тәәләд, Ба-

атрии киилглә ханцн, захииь ниилуләд хальмгар боов. Цуглул нааран хурһдан, Баатр—гиҗ тер хоорндан Эрднь закв. һурви хурһиг эдн кинлгин хормаһар

ораж авад, һарад йовцхав. Эднә ардаснь ик цаһан хөн

бөлвәлж мәәлн, бас дахад һарв.

— Хурһд кедү чигә бичкн болдг болвчн, хойр кө-

вүнд зөвәр күнддәд йовб.

— Одак, манла эс харһсн хөөн, яһад болвчи бидн күрхвдн,— гиҗ Баатр, баатрхҗ йовб.

Тер бийнь эдн цецгәсән мартҗ уга. Шармад бәрсн киилгиннь хормад цуглад, үзүрмүдннь салькнд сергә-

һәд авч йовна.

Эрднь Баатр хойр эн хурһд, хөөдәрн бара кеһәд, нам икәр әәмж чигн йовцхахш. һурвн хурһн бас эднә йов-

1С7

җңнсн әнь эднд соңсгдв.

—Эн альдас йовҗ йовх тергн болхв? мана ардас аашх көлгн биш, акад юмн,—гиҗ Эрднь келв.

—маниг күцдд, манла хамдап йовхла, сән болх билә. Баран болх, дакад болхла, гер күртл күндтх бэ- әдлтә,—гиҗ Баатр үнән һарһҗ келв.

—Не, хойриг-хойриг гиҗ келҗәлч? Хойриг теврсн

болхла, одак чонмудин амнд орчксн, «амрлһнд» бәәх биләч—гиҗ Эрднь үүрән шоглҗ иаадлв. Баатр энүнднь хәрү өгсн уга, чирәнь улакчрад, гемәи медсн кевтә, тагчг.

Эн хойраг күүндә йовтл мөрн тергтә күн хаҗудан нег ик барг ноха дахулсн, эдниг күцәд, хәврһднь туслдчкад, мөрнә жолаг татад зогсав.

—Көвүд, мендвт.

—Альдас йовнат?

—Теегәс.

—Яһад одлат?

—Цецгәс цуглулхар.

—Нернтн кемб?

—Эрднь Баатр хойр.

—Эн хөн, хурһтаһан кенәһинь медҗ бәәнт?

—Уга.

—Эднтн мини. Ора шидр хөд герүрн туухин алднд

эн хөөг хурһлх бәәдл һархлань, нег хөөнә төлә хош хөд бәршгон кергт, ирҗ авхар би хотхр дотр үлдәләв.

— Нс, бичкн бийстн ямаран хурц нүдтәт, йоста хөөч улсин садн—салань болх бәәдлтәт,—гиҗ хойр көвүнд

ирсн залу бахтв.

— Нааран өгтп. Бийстн тсргн деер һарад суух автн,—гнҗ келчкәд залу хурһдиг тергн деер ачад, ки-

илгүдии боодһаһинь тәәләд, өмстн гиҗ һарһҗ өгв.

— Көөркс, көөркс, даархан чигн мартад, киилгән тәәллдәд, сахньлдад йовдг эднә седкл—серлнь сәи,— гиж дотран санчкад, бийиннь бичкндк цагтан, бас иим

бичкн хурһдиг кесг дакҗ өвр деерән авч теврҗ, ки-

168

ньд бәрүлчкәд, бийнь тергнә ардас цаһан хөөнлә зер* гләд, нурһан үүрч авад, тергнә ардас һарад йовб.

—Альдаран оч йовиат?—гнҗ Баатр сурв.

—Би таниг хош тал авч йовнав,—гиҗ эн хәрү өгв,

—Үүнәс нк хол биш. Тср шамнн герл.

Тендәс тадннг, маиа совхозин ахлачин машинд суулһад хәрүлчкиәв—гив.

— Не, ковүд, таньл болхмн. Мини нерн—һәрә. Эндр

би һанцарн хөөнд һарлав. Ах хөөчм совхозин кергәр үлдлә. Тигәд эн хөөг би һанцардад теегт үлдәләв. Эн «цаһанти» мапа совхозд сән тохмта болн ноосн, махарн үлү гпдг олз өгдг хөн гиж хонр көвүнд цәәлһҗ Өгв.

— Йир икәр әәж йовлав. Та хонр ик гндгәр нанд дөнгән күргвт,— гиҗ ксләд, хойр көвүнәс хөөнлә яһҗ, харһсинь бас сурҗ медв. Эн шин таиьлмүд соньмсл- дад.ю—бис күүндлдә новҗ, хошин өөр эс медгдсәр курч ирцхәв.

— Не, көвүд, гсрт ортн. Эдпитн ә—бәәһинь эврән олхвдн.—гиҗ һәрә келәд, хошд бәәсн герин үүд көвүдт

секҗ өгв.

Гср дотр һурвн—дөрвн залу улс зөвин^төртә күүндвр куүндҗәсндән, арһул үүд секҗ орсн хойр көвүг онь-

һсн уга.

Көвуд эн залус дотрас совхозин директор Саиҗиг орн бипәрн тапьихав. Зуг һатц суусн күүкд күн шамнн герлд, һарарн гердәд хәләчкәд, хойр көвүг үзв.

— Эн, цаг бнш цагин көвүд, альдас йовлат? Уралан һартп. Кергән келтн,—гиҗ келв. Эннь—һәрән гергн Но-

һала.

Энүг соцссн залус ормалдад, эдн тал хәләлдв. Сурсн сурвртнь көвүд хәрү өгтл һазаһас һәрә орад күрч ирв.

— Тадн ода чигп намаг күләһәнт?—гпҗ эалус тал хәләчкәд, яһад эн көзүдиг уралан эс һарһнат? Одак күнл ксҗәсн «ик цаһанантн» әмнд эн хойр көвүп орҗ гичкәд, хойр көвүпд стул өгәд суулһв.

— Не, эн тср уга мендий?—гиҗ цаһан хөөнә тускар Санҗ, дарунь һәрәһәс сурв.

һәрә залусин дунд зогсчкад, дегд адһҗ келнәв гихләрн, махлаһан һартан авчкад, көвүд тал нег хәләһәд, һариннь һурвн хурһан үзүләд, эөвәр тулҗаһад, генткн

сана авсн кевәр:

—- Ой, һурвиг, һурвиг һарһҗ, һурвулн эн—тер уга

16%

тогльлдад бәәнә гив. Дарунь көвүдин тускар келҗ өгв. Энүгинь залус соңсад бас икәр байрлцхав.

Тер дотрас нег өндр нурһта көгшәэр шар залу: «Залус гидг эн», «күн болх баһасн, күлг болх уцһнасн»— гиж келдг, йоста коммунизмин тосхачнр болҗ чадх улс

энлм гиҗ келчкәд, хойр көвүнә толһаһинь шүрүн адрута альхарн илҗ таалв. Эн хошин ах хөөч Балдн өвгн.

Балднас чигн мсдәтәвр өвгн күн герии шуһуиас: цаһан мөңгн сармта һанзиг барун оочасн һарһҗ авац: «Коммунизмин болл уга, коммунизмин... Коммунизм гидгтн ода экләд бәәвш. мана бийсмбдн коммунизм үзх саната бидн. Тииклә эдн йоста коммунизмиг эзлх

үрднь болхгов...»

— Э, кедү иим «цаһан хөд», манла әдл мал өскж дассн саарл сахлта кедү өвгдин нсрн коммунизмин ту-

уҗд келгднә болһнат.

— мартгдш уга юмн, мартгдш уга. Кесн ач кезә чигн мөңк иас зүүдмн—гиҗ өвгн келчкәд, дакн һанзан авад, утар татад, утаһинь киилв.

Тер хоорнд эдн хурһдан хәләх болад, шууглдад һаза һарцхав.

Совхозин директор Санҗ, Эрднь Баатр хойр тал өөрдәд,—совхозин нерн деерәс ик гидг ханлт өргҗ бэәнәв. Эн ханлтан школдтн илгәх бидн. Эи метәр сурһульдан шунмһа болтн,—гиҗ хойр көвүг күндлв. Эрднь Баатр хойр Санҗиг иигҗ келхләнь, өмнәснь барун Һаран толһа деерән өрглдәд, «өньдин белнмдн» гиҗ са-

лют хәрүднь өгцхәв.

Эн хоорнд һаза машинә өөр бәәсн Санҗин—шофер, машин белн болв гиҗ келсн дунь эднд соңсгдв. Терүгинь цуһар соңсад, машин тал һарцхав..

Эрднь Баатр хойр эн хоорнд одак цецгәсән авч одад

һурвн хурһна өөр түшүләд тәвчкәд хоюрн дакн-дакн ардан хурһдан хәлән йовн бас хашаһас һарлдв.

Энүг үзсн Ноһала ,хойр көвүнә ардас:

— Яа, хәәмнь, цецгәсән яһад үлдәвтә? Үүнә төлә өдрин өрәлд йовсн улс гиһәд санань зовҗ, көвүдиг дуудж

келв.

— Гем уга бидн маңһдур бас...—гичкәд, машин тал

көвүд одцхав.

— Не, ханҗанавдн... менд, байрта хәртн,—гиҗ Ноһала хәрүднь хурһдин өөрәс эн хойрт күрм дууһар ар-

даснь мендән келв.

170