70

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

При этом важнейшее условие обучения – это личный опыт участия преподавателя в тренинговых занятиях по интерактиву. Научиться им можно только путем личного участия в игре, «мозговом штурме» или дискуссии.

Всовременном мире процесс компьютеризации можно рассматривать как глобальный и неизбежный этап развития нашей цивилизации [4, 102]. Данный процесс является качественным скачком в развитии человечества. Его можно сравнить с появлением письменности. Это шанс для решения многих проблем современного человечества, и даже проблемы выживания [5, 19].

Проблему компьютерного и информационного развития общества необходимо рассматривать не только как научную или техническую, но и как экономическую для выживания и развития современных стран и городов [6, 125].

Вданном процессе можно выделить следующие направления: [7, 73-74]

–полная автоматизация орудий труда, производственных и интеллектуальных процессов, производство вычислительной техники;

–создание баз данных;

–компьютеризация образования.

ВТолковом словаре Ожегова дается определение понятию «средство» как приёму, способу действия для достижения чего-нибудь [8]. В педагогической науке под средством рассматриваются предметы, действия, явления, весь реальный мир как обстоятельства для формирующейся личности, которые соотносятся с педагогической целью [9, 371-374], а также разнообразная деятельность, в которую включается личность[10, 398].

Средства обучения условно можно разделить на две группы: традиционные и современные (информационные, компьютерные).

Внаш век информационных технологий в школьную практику прочно входят компьютерные технологии (КТ) и компьютерные средства обучения (КСО), понимаемые как программные средства (программные комплексы) или программно-технические комплексы, которые необходимы для разрешения поставленных педагогических задач, которые отличаются предметным содержанием и ориентированы на взаимодействие с обучаемым [8]. Появление нового элемента (компьютера) в педагогической системе во многом меняет ее функции, позволяя достигать нового педагогического эффекта.

По мнению Макаровой Н.В., компьютерные технологии – это процесс, использующий методы и средства получения, передачи и обработки первичной информации для получения информации более качественной о состоянии объекта, явления или какого-либо процесса [11, 130].

Впедагогике наметились некоторые тенденции, направленные на прогнозирование развития этого процесса:

– изменение парадигмы образования в условиях информатизации образования (Ершов А.П., Жданов С.А., Кравцова А.Ю., Лапчик М.П., Роберт И.В. [12, 19-27]);

– информационные технологии в качестве основы развития современной школы (Абумова Г.А., Ермеков Н., Кунанбаева С. [7]);

– роль компьютерных технологий в формировании единой образовательной площадки

(Лейбовский М.А. [13, c. 390]);

– совершенствованиеметодикиобученияспомощьюКСО(АхметоваГ.Б., ГалкинА.Л.

[1]).

Исследованиям проблемы компьютеризации образования посвящено много научных трудов(Дурай-НоваковаК.М., КандыбовичЛ.А., МорозА.Г. [14, 51]). Педагогическиеосновы применения компьютерной техники в образовании исследованы в работах Александрова Г.Н., Гершунекого Б.С. [14] идр.

Психологические вопросы использования компьютеров в обучении представлены в работах Бабаевой Ю.Д., Коломия К.М. [14] и других.

221

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Активно исследуются проблемы создания и совершенствования КСО Петухова Н.В., Гомулина H.H., Брагин B.Е., Касьянов О.А. и методики их применения в учебном процессе Гусева Е.М. [10, 400].

Некоторые аспекты подготовки учащихся к работе с помощью КСО представлены в диссертационных работах Кириловой Г.И. [9, 373], Манторовой И.В. [10, 401].

По представлению Атапиной Т.В., современное обучение трудно представить без технологий мультимедиа (многокомпонентная среда), которые позволяют в интерактивном режиме использовать графику, мультипликацию, видео, расширяя при этом возможности компьютерных средств обучения. Становится возможным использовать также виртуальную реальность – сравнительно новую технологию неконтактного информационного взаимодействия, с помощью которой можно создать эффект присутствия учащегося в «экранном мире» [14, 53].

Новые возможности компьютеризации образования, появившиеся еще в 90-е годы, – гипертекстовая технология. Гипертекст – сверхтекст – совокупность информации различной направленности, размещающейся на разных компьютерах. Гиперссылки могут быть представлены в виде текста либо графического изображения с возможностью перехода. Современную гипертекстовую учебную среду отличает максимально удобная среда для обучения, в которой можно легко вернуться к уже пройденному материалу, а также быстро найти необходимую информацию.

Таким образом, обучающийся может, следуя ссылкам в тексте, использовать самые разные схемы работы с учебным материалом, что так необходимо для дифференцированного подхода к обучению. Именно благодаря внедрению гипертекстовых технологий создаются электронные приложения к учебникам, энциклопедиям, справочникам, словарям.

По сравнению с традиционной книгой, электронная книга имеет ряд преимуществ:

–яркое и наглядное представление информации;

–большие объемы информации на одном носителе (компакт - диск);

–упрощенный поиск нужной информации;

–электронный учебник может быть дополнен электронными тетрадями [14, 58].

Впоследние годы актуальным становится разработка новейших обучающих программ, расширяющих возможности имеющихся компьютерных технологий.

Впроцессе обучения учащиеся и преподаватели используют электронную почту, сеть Интернет для обмена и передачи данных. Это обеспечивает процессу обучения интерактивность, оперативность, безграничность и дает возможность получать нужную информацию в любой момент из любой точки земного шара [15, 59].

Особенно выделим в решении поставленных в исследовании педагогических задач роль такого компьютерного средства обучения, как интерактивная доска. С интерактивной доской процесс обучения предстаёт более наглядным, что так необходимо учащимся для наиболее полного усвоения учебного материала. Этому способствуют красочные, логично структурированные обучающие программы по всем учебным предметам, которые записываются на диск и идут в комплекте с учебником.

Сегодня в самом общем виде определен обязательный минимум содержания обществоведческого образования учеников школы. Учителям стал известен перечень основных дидактических единиц. Однако по-прежнему учителей и методистов волнует вопрос, как преподавать и обучать, как учить и учиться?

Информатизация современного общества требует от образовательных учреждений повышения эффективности внедрения информационных технологий в образовательный процесс. В настоящее время в Казахстане идет активный процесс модернизации системы образования, ориентированной на вхождение в мировое информационно-образовательное пространство. Этот процесс сопровождается существенными изменениями в педагогической теории и практики учебно-воспитательного процесса, связанными с внесением корректив в содержание технологий обучения, которые должны быть адекватны современным

222

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

техническим возможностям, и способствовать гармоничному вхождению ребенка в информационное общество.

Литература:

1ФокинЮ. Г. Теорияитехнологияобучения: деятельностныйподход: учебноепособие[Текст]

/Ю.Г. Фокин. – М.: Academia, 2006. – 240 с.

2Селевко Г.К. Современные образовательные технологии [Текст] / Г.К. Селевко. – М.: Народное образование, 1998. – 256 с.

3Сухомлинский В.А. О воспитании – М.: Просвещение, 1975г.

4Пидкасистый П.И., Фридман JI.М., Гарунов М.Г. Психолого-дидактический справочник преподавателя высшей школы. [Текст] – М.: Педагогическое общество России, 1999. – 354с.

5Панов М.В. Современный русский язык. Фонетика. – М.: Высшая школа, 1979. – с. 94.

6Белич Д. В. Сменим доску и мел на экран и лазер // Информатика и образование. – 1995. –

Вып.5. – С. 125.

7Киселев Б., Леонова Н. Педагогика сотрудничества и компьютеризация учебного процесса // Информатика и образование. – 1990. №2. – С. 73-74

8Википедия, электронная энциклопедия [Электронный ресурс] https://ru.wikipedia.org/wiki

9Каве Зохре. Модель совместного мультимедийного обучения // Вестник Таджикского национального университета. – 2011. – Вып. 3 (67). – С.371-374. ISSN2074-1847.

10Каве Зохре Технология обучения мультимедийного обученния// Вестник Таджикского национального университета. – 2011. – Вып. 5 (69). – С.398-402.

11Пивоварова М.А. Информационные технологии в учебном процессе: возможности и опасности. – Ассоциация гуманитарного знания, 2000., №5. – С. 129-140.

12КавеЗохре. Рольсредствинформационногообеспечениявпроцессеобразованияиобучения // Вестник педагогики: научно-аналитический журнал НИИ развития образования АОТ. Душанбе.- 2012. – Вып. 9 – С. 19-27.

13Каве Зохре. Роль процессов активного и совместного обучения в начальных школах // Вестник Таджикского национального университета. – 2010. – Вып. 4 (60).Ч.1. – С. 390-392.

14Галкин Г., Соболев В., Кулаков В. Microsoft Office 97 // Компьютерный журнал для всех. Hard' n' Soft. 1997. – Вып. 5. – С. 50-63.

15Рыбкина О.С. Инновационные подходы к обучению в начальной школе // Тенденции развития психологии, педагогики и образования: материалы II международной научно-практической конференции. Сборник научных трудов по итогам конференции. (г. Казань, 2015 г.). – Казань: Инновационный центр развития образования и науки, 2015. – 79 с. – С. 59.

УДК 81`1

Ынтымаққызы Ж.

2-курс магистранты Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Алматы қ., Қазақстан e-mail: juldiz_1993@mail.ru

«ҚАРАТПА СӨЗДІҢ» ҚАЗАҚ ТІЛІ ПƏНІНДЕГІ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Түйіндеме: Мақалада қаратпа сөздің қазіргі таңдағы қолданылу жайы, қарым қатынас құралы ретінде аса қажетті сөздік, қазақи қаратпа сөздердің ерекшелігі жəне қоғамдағы үнсіз жатқан сауалдардың жауаптары ретінде қарастырылған біршама сұрақтар баяндалады. Пікірлер, ойлар сарапталады. Түпкі ой ретінде қаратпа сөздердің, оның ішінде қазақи қаратпа сөздердің өз деңгейін жоғалтпауғаатсалысу үшінүндеулержазылды. Мақаламəтінікөбіндеқазақисөздермен, бірсөзекірет қайталанбай жазылды. Сөздік қорымыздың мол екендігін тағы да айшықтай отырып, автордың жеке пікірлер жиі қарастырылды. Сондықтан да термин сөздер немесе өзге қаламгердің жазған мəлімет, мысалдары, айтқан сөздері жəне жекелей авторлық құқығы шектелген қағаз беттерінде жарияланған

223

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

мəтіндер өте сирек қолданыс тапты жəне тағы да бір айта кететін жайт бұл мақаланың басты мақсаттарының бірі ретінде қаратпа сөздің мағынасын жəне қолданылу себебін түсіндіру, қаратпа сөздің басты белгісін таныту, сөйлемдегі орналасу ретіне қарай үтірмен қалай ажыратылатынын меңгерту болып табылады.

Кілт сөздер: тіл, сөз, мəдениет, қазақ мақал-мəтелдері мен нақыл сөздері, т.б..

Аннотация: В статье излагаются некоторые вопросы, рассматриваемые как современное состояние применения обращенного слова, как средства общения, наиболее необходимые словари, особенности казахских слов и ответы на молчаливые вопросы в обществе. Значение слова обратимый говорится среди других национальностей. В качестве коренной мысли были написаны обращения, чтобынепотерятьсвойуровеньвысказываний, втомчислеказахских. Текстстатьивомногомнаписан казахскими словами, одно слово не повторяется дважды. Большой словарь с нашего фонда, что еще раз жители и гости столицы, часто рассматривались личные мнения автора. Поэтому термин или сведения, изложенныедругимписателем, примеры, высказыванияитексты, опубликованныеналистах бумаги с ограниченным авторским правом написано мало и еще раз следует отметить, что одной из главных целей этой статьи является разъяснение смысла и причины применения слова, проявление главного признака слова, усвоение того, как оно отличается запятой в порядке расположения в предложении.

Ключевые слова: язык, слова, культура, казахские пословицы и поговорки и т.д..

Abstract: The article presents some issues considered as the current state of the use of the reversed word, as a means of communication, the most necessary dictionaries, features of the Kazakh words and answers to silent questions in society. The meaning of the word reversible is spoken among other nationalities. As a radical thought appeals were written not to lose the level of statements, including Kazakh. The text of the article is largely written in Kazakh words, one word is not repeated twice. A large dictionary from our Foundation that once again residents and guests of the capital, often considered the personal opinions of the author. Therefore, the term or information provided by another writer, examples, statements and texts published on sheets of paper with limited copyright and once again it should be noted that one of the main purposes of this article is to explain the meaning and the reason for the use of the word, the manifestation of the main feature of the word, the assimilation of how it differs comma in the order of the sentence.

Keywords: language, words, culture, Kazakh proverbs and sayings, etc.

Мектепқабырғасындаөзімоқушыболыпоқыпжүргенкезімдеегізқозыдайболғанқазақ тілі мен қазақ əдебиетінің екеусінде оңайырағы қазақ тілі деп білетінмін... Алайда, заман өзгергесін бе, əлде мен сол кездерде олар жөнінде білмегенмін бе қазіргі таңда қазақ тілі саласында ашылып жатқан, ашылуын күтіп жатқан, зерттеліп жатқан я болмаса əлі де болса бірталай зерттеулерді керек ететін жақтары жоқ емес екенін оқырман қауым да, оқырманға оқытатынқауымдааңғарыпотырдепойлаймын... Сөзімдіжандандыратүсуүшінайтакетейін, қазақ тілі ғылымы бір ғана ережеден тұрмайтынын бəріміз білеміз, ол тұнып тұрған біршама дүниенің атасы да, анасы да екені даусыз! Ал менің негізгі тақырыбым осы бір үлкен ғылымның, білімнің ішіндегі ережелердің ешқайсысымен грамматикалық та, синтаксистік те ешқандай байланысқа түспейтін оқшау сөздер, соның ішіндегі қаратпасы...

Алендіқаратпасөзжайындаайтпасбұрыноныңтүпкітөркінінебіршолужасапкөрейін. Жалпы қаратпа сөз не үшін қолданылады, маңызы мен мазмұны қандай жəне неліктен ешбір байланысқа түспейді, міне осы бір басты сұрақтарға азын-аулақ жауап іздеу барысында осы бір мақаланы жазуды жөн көрдім.

Оқшау сөздер – сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік байланысқа түспей, дауыс ырғағы арқылы ерекшеленетін сөздер мен сөз тіркестері. Оқшау сөздердің мағыналық белгілері оқиға желісінің кімге, неге арналғандығын, айтушының оған деген көзқарасын, көңіл-күй, сезім толқынысын білдіру мақсатында қолданылады. Оқшау сөздер мағыналық белгілері мен жасалу жолдарына қарай одағай, қаратпа, қыстырма сөздерге жіктеледі. Оқшау сөздер сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейтіндігі себепті олардан үтір немесе леп, сұрау белгілерімен дараланып тұрады. Оқшау сөздер сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді дегенде оның (оқшау сөздердің) сөйлем

224

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

құрамындағы өзге сөздермен не қабыса, не матаса, не меңгеріле, не қиыса байланыспайтындығы ескеріледі. Сондықтан да олар сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайды, сөйлемдегі өзге мүшелерден оқшауланып тұрады. Оқшау сөздер арқылы сөйлемнің мағынасы нақтыланады, автордың көзқарасы аңғарылады. Ал енді өз тақырыбыма көшейін...

Қаратпа сөздер сөйлем мүшесі бола алмайды, ондағы басқа сөздермен грамматикалық байланысқатүспейді, сөйлеушітыңдаушыныңназарынөзінеаударуүшінқолданады. Қаратпа сөздер құрамы жағынан дара немесе өзін анықтайтын басқа сөздердің қатысуымен күрделі болады. Əдетте, қаратпа сөздер адамға байланысты айтылады. Қаратпа сөздер көбінесе кісі аттарынан жасалады. Мысалы: «Уа, Құлманбет, сөз тыңда! Ғажап іс екен, Хасеке, бұларыңыз!» Адамғабайланыстықолданылатынжалпыесімдер: балалар, жігіттер, жолдастар, достар, азаматтар, əке, шеше, қызым, қарындасым, қарағым шырағым т. б. Мысалы: «Мереке құтты болсын, достар!»

Көркем əдебиетте жануарлар мен басқа зат, құбылыс атаулары келтірінді мағынада бейнеленіп, қаратпа сөз болады. Мысалы: «Өлеңім, ай-күнімнің толға жырын!» Қаратпа сөз адамға байланысты немесе кейде көркемдік үшін адам мəніндегі жанды-жансыз ұғым атауларыдаболыпкеледі. Мысалы: Тыңда, дала, Жамбылды. Сөйлемде«дала» сөзі— қаратпа сөз, мағыналы сөз болса да, сөйлем мүшесі бола алмайды, өйткені бірде-бір сөзбен грамматикалық байланысқа түспеген. «Дала Жамбылды» деген сөздердің арасында грамматикалық байланыс жоқ екені белгілі. «Тыңда, дала,» дегенде де грамматикалық байланыс жоқ: «дала» 3-жақтағы зат есім, «тыңда» - бұйрық райдың 2-жағында айтылған етістік, «тыңда» дегеннің грамматикалық байланысы «сен тыңда» жəне «Жамбылды тыңда» болып тұр. Міне, бұл сөздердің арасына үтір қою арқылы біз бұл сөйлемнен қаратпа сөздің бар екенін аңғара аламыз.

Қаратпа сөз сөйлемнің басында келсе, одан кейін үтір қойылады, ортасында келсе екі жағынан, соңында келсе, алдына үтір қойылады. Қаратпа сөз ерекше қарқынмен, көтеріңкі дауыспен айтылса, одан кейін леп белгісі қойылады жəне басқа сөйлем мүшелерінен үтір арқылы ажыратылады. Мысалы, «Балалар, сабақтарыңды оқыңдар немесе Сабақтарыңды, балалар, оқыңдар яки Сабақтарыңды оқыңдар, балалар!»

Қаратпа сөз - сөйлемде айтылған ойдың кімге арналғанын білдіру не оған басқаның назарын аудару мақсатында жұмсалатын сөз немесе сөз тіркесі. Қаратпа сөз сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспей, ерекше əуенмен айтылады, сөйлеушінің көңіл күйін, моральдықты білдіреді. Негізінде, қаратпа сөз болатындар: жалқы есімдер, туыстық атаулар, эмоционалдық мəнді сөздер, көркем əдебиетте жан-жануар, жер-су атаулары т.б. ҚаратпасөздердіА. Байтұрсынұлы"Тіл– құралында" бұратанасөздердіңқатарынажатқызған. Сөйлегенде біреудің назарын өзіне аудару үшін айтылатын сөздер болады. Міне осындай сөздер қаратпа сөздер деп аталады.

Сөйлемстилінтүрлендірудеқаратпасөздердіңдеқызметіерекше. Оларсөйлемдегібасқа сөздермен синтаксистік байланыста айтылмағанымен, мағыналық байланыста жұмсалып, ойды тартымды, əсерлі, дəл түсіндіруге үлкен қызмет атқарады. Қаратпа сөз əсіресе шешендік сөзде, үндеуде, диалогты сөйлемде, кім үшін, кімге қарап, неге арналғанын жəне сөйлеушінің ішкі сезімін аңғарту үшін жұмсалады. Мысалы, «Шырағым, сен ағаңның тілін ал» деген сөйлемді кім айтса да, жылы шыраймен айтылып отырғаны бірден анғарылады, оның орнына «Сен, көргенсіз, ағаңның тілін ал!» десек, біреудің екінші біреуді жек көріп айтқаны аңғарылады. Бұл мағыналық, эмоциялық айырмашылықтың болуы, бір жағынан, сөйлемнін, айтылу əуенімен байланысты болса, екінші жағынан, ең бастысы сөйлемде қолданылған қаратпа сөздердің мағынасымен байланысты.

Егер де сөйлемдердің эмоциялық мағыналарын құбылта түскіңіз келсе, қаратпа сөздердің құрамына модальді шылау сөздер -ай, -ау-ды қосуға болады. Біреуді жақын көріп, ұлықсанапнееркелепсөйлегенде, кісіатынқысқартып«Ақа, Сəке, Жəке» депнемесе«інішек, қарындас, апа, апеке, ағатай, жеңеше» деп, «пəленше аға, пəленше апа» деп, немесе орысшаның ізімен «кісінің аты мен əкесінің атын» қоса айту бұлар да қаратпа сөздерге кіреді. Əдетте қаратпа сөздер адамды нысанаға алып айтылатын сөз болса, көркем əдебиетте

225

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

сөйлемге ерекше эмоциялы əр енгізу үшін жансыз затты жанды, адам тəрізді қаратпа етіп те жұмсайды.

Адамдармен қарым – қатынас жасауда, оны қалай атау керектігі, жалпы əр халықтың өзінің ұстанған əдеп нормалары бар. Ең бір ұлттық нақышы айқын танылатын əдеп орамдары əр халықтың қаратпа сөздерді қалай қолдануынан көрінеді. Қаратпа сөздер қатарына адамның аты (Сəбит, Аманжол, Сəкен), туыстық қатынасты білдіретін атаулар (жезде, əпке, нағашы), əлеуметтік мəртебені білдіретін атаулар (жастар, студенттер, көрермендер), қызмет атаулары (Президент, директор, хатшы), көпшілік қауымға арналған (халайық, жұртым, əріптестер, ханымдар мен мырзалар) жатады. Қазақ жасы кішілерге балам, шырағым, қарағым, айналайын, қалқам, бауырым, қарындас деп сөйлесе, жасы үлкендерге ағай, апай, ата, əже, жеңгей, тəте, аға деп тілдеседі.

Ресми қарым – қатынаста жасы үлкендерге я жасы кіші болғанмен, лауазымы үлкен болса, оған құрметінбілдірудіңбелгісі ретінде Ореке, Бəке, Сəке, Əбеке сөздері, Асқар мырза, Перизат ханым, Əйгерім сіңлім секілді сөздерді пайдалануға болады. Ал тым ресми немесе бейтаныс жағдайларда бүгінгі заман ағымына қарай Айдар Тұрарбекұлы, Қайрат Серікұлы, Сəуле Базарқызы секілді күрделі атаулар пайдаланылып жүр.

Адамдардың бір - бірімен қарым - қатынас жасағанда жəне ресми ортада қолданатын сөз орамдары жоғарыдағыдай.

Қаратпа сөздерді эмоция –экспрессиялық əсерге бай екен деп сөздерді талғаусыз кезкелген жерде қолдана беруге тағы болмайды. Екі бүктетіліп отырмаса да, кей ерлі – зайыптылар бірін-бірі шал, кемпір деп отырады. «Шалың келді ме? Кемпірің қайда?» тəрізділерді əзілі жарасқан құрбылардың айтып отырғанын да ара-тұра естіп қаласыз. Мұндай сөздерді қолдану кейбіреуге тіпті тұрпайы көрінеді. Ал бейтаныс ортада, үлкен-кіші аралас отырыста, қоғамдық орындарда əлгідей іштарта айтылған сөзді араластырып сөйлеу жағымсыз эмоция тудырады. Ондайда үлкенді сыйламағандық, кішіні елемегендік деп түсінеді. Осы тəрізді бір алуан этикет сөздер ортамен есептесіп, санасып отыруды талап етеді.Оқушылар, студенттер қадірмен ұстаздарына қарап ағай, апай деген сөздерді көп қолданады. Бұлар аты-жөнін білмеген кісіге айтылатын ресми қаратпа сөз сияқтанып кетті. Халқымызда тағы сондай құрмет нышандары ретінде ер аттарының басқы буындарын қысқартып алып, оғанеке, ақа сөзін қосатынымыз бар: Əлеке, Жұмеке, Есеке, Мəке, Кəке, Жəке, Сəке сияқтықаратпаларды, əдеттетонныңішкібауындайжақын, жасыүлкенадамдарға айтамыз.

Ал енді іскерлік қарым-қатынастағы қаратпа сөз əдебіне тоқталып өтсем. Іскерлік қарым-қатынас деп адамдардың кəсібі, мамандығымен байланысты жұмыс немесе қызмет орындарында, мəдени көпшілік мекемелерде жүзеге асатын қарым-қатынас түрін айтамыз. Бұл қарым-қатынас əдебін ауызша жəне жазбаша деп екі топқа бөлуге болады.

Бір адамның атақ дəрежесін кісі фамилиясымен қоса айту, мысалы, профессор Қасымов, доктор Дарханов т.б. Бұлар ауызша түріне жатады, ал жазбаша түрінде мекеменің, жеке адамның атымен жазылған қатынас хаттарда, өтініш, сұраныс хаттарда мырза, ханым, бике тəріздіэтикеттіктаңбаларнемесеадресаттыңаты-жөнімен, атақ-дəрежесіменқосажұмсалады. Мысалы, Бас редактор ... мырзаға, Бірлестік төрайымы... ханымға т.б.

Негізінде айтылатын сөздер мағыналық, эмоциялық айырмашылықтың болуы, бір жағынан, сөйлемнің айтылу əуенімен байланысты болса, екінші жағынан, ең бастысы сөйлемде қолданылған қаратпа сөздердің мағынасымен байланысты. Қаратпа сөздердің түрлері де, сөйлемдерге енгізетін мағыналық өзгерістері де аса елеулі, олардың топшалау түрі мыналар: Əй, ей – қаратпа сөздері бар сөйлемдер дөрекілікті білдіреді. Ақиқатына келгенде, қаратпа сөз əдебі əр түрлі жолмен қолданылғанымен, мақсаты айқын. Сондықтан, бұл сөздер қай жерде қалай қолданылса да, өз дəрежесін еш жоғалтпақ емес.

Қаратпа сөздердің негізгі белгілеріне қарап түсінік беру, тыныс белгісіне тоқталу, сөйлем ішінде орналасу орнын анықтау, білім алушының өзіне талдату жолымен өздігінен қорытынды шығарту, деңгейлік тапсырмалармен жұмыс жүргізу, тақырыпты саналы

226

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

меңгерту, ауызша, жазбаша сөйлеуде қолдана білуге ұштау, ой - өрісін, сөз байлығын дамыту

– бұл қай заманның болмасын басты талаптарының бірегейіне айналуы тиіс деп білемін. Айтқым келген ойдың бастылары осы. Алып – қосарларыңыз болса, «сын түзелмей мін

түзелмейді» деген ұғымды ұлық көрген ұлы халықтың ұрпағымыз, əрдайым ел болашағы болған жас қауым өкілдеріне жаңа бағыт үйрету үшін үйренуден, оқудан жалықпаймыз!

Əдебиеттер:

Бектұров Ш.К. Қазақ тілі: лексика, фонетика, морфология, синтаксис: Оқуға түсуші талапкерлерге, студенттерге жəне оқытушы-мұғалімдерге арналған. – Алматы: Атамұра, 2006. – 336 б.

227

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

230