70

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

позднего периода – Абая Кунанбаева [5]. Все материалы авторов выбраны в жанре нақыл сөз, и все отрывки составляют собой одинаковые фрагменты текстов полутысячесловного объема.

Назначение нақыл сөз как публичного жанра с целью популяризирования определенных ценностей и традиционной нравственности имеет широкое распространение в казахском обществе. Кроме собственно художественной ценности произведений этого жанра, тематически нақыл сөз предназначены для формирования общности понимания каких-либо норм и устоев, а также для воспитания следующего поколения в рамках принятой общественной морали, и потому как правило адресованы конкретной аудитории слушателей и для определенной ситуации. Часто с подобной проповеднической ролью выступает человек, уже наделенный публичным авторитетом, и обращающийся к более молодым.

Традиционное патерналистское иерархирование казахского социума дает право высказывания наиболее признанным представителям общества, заслужившим авторитет и добившихся уважения, и в тоже время степная демократия не ограничивала свободу публичного высказывания (ср. право «Дат!»), что также требовало умения и владения особенностями публичного выступления. Аудитория таким образом сама формировала свой выбор и наделяла спикера статусом. Это также поддерживалось традиционными формами изустного распространения информации в кочевом сообществе.

Таким образом нақыл сөз в свое время сформировались как устно передаваемые формы высказываний со всеми атрибутами публичной речи и лексическими характеристиками как фольклорного произведения (которые могли быть как зафиксировано авторскими или приписываемые определенному мыслителю). Мыслители и деятели языка определяли нақыл сөз как А. Байтұрсынов – “ділмар сөз”, Ш. Құдайбергенов – “мəнді сөздер” и др. современными терминами.

Тематика этого жанра также достаточно жестко определена характером дидактическиназидательной направленности: отан, ұлт, халық, оқу, білім, ата-ана, ұрпақ, адамгершілік, тб.

В силу своей публичной адресности формат сөз акцентирован на слушающую аудиторию (даже в письменной авторской своей форме), что накладывает на характеристику жанра определенные требования формы, как афористичность, довольно строгий и четкий отбор лексики, традиционную форму подачи высказывания.

Таким образом, параметры и роль жанра фокусируют и акцентируют достаточно жесткую его форму и контент. Следует полагать, что таким образом организованные высказывания несут квинтэссенцию мысли автора и могут таким образом достаточно точно характеризовать его идиолект и интенции, реализованные в устной или в письменной форме (спич, высказывание, характерные выражения).

Подобный жанр в достаточно явной мере характеризует конкретного автора и подходит для целей, избранных в данном исследовании. В свою очередь в силу этих специфических характеристик, будучи обширно используемыми, уже превратившись в қанатты сөз, и потому широко распространенными, часто нақыл сөз (как и присуще ставшему фольклорным авторскому произведению) свойственна вариативность и отсутствие фиксированности при сохранении узнаваемости основной мысли и идеи (аналогично вариативности афоризмов, пословиц и поговорок в изустном употреблении).

Для данной работы были выбраны отрывки из произведений из различных открытых источников, зафиксированных на современном казахском языке или в переводе на современную форму казахского языка. Для чистоты эксперимента были отобраны тексты примерно одинакового объема (около 500 слов по статистике текстового редактора) и одинаковой дидактико-тематической направленности. Все отобранные образцы имеют характеристики жанра нақыл сөз и выбраны из ряда высказываний широко известных мыслителей тюркского мира. Поскольку данная работа ограничена рамками статьи и иллюстративными целями, объем текстового материала и само исследования ограничены именно этими задачами. Подача материала в статье предусматривает диахроническую последовательность иллюстрирования, однако приемлемо и синхроническое рассмотрение данных от авторов одного периода деятельности.

121

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Ожидаемые результаты – согласно первоначальной гипотезе персональные частотные выборки речи должны показать наиболее актуальную для каждого из них лексику и тематику согласно особенностям, характерным для каждого автора. Полученные в результате анализа данные и их сопоставление должны продемонстрировать сецифику авторов, что охарактеризует их приоритеты в той или иной сфере.

Полученные результаты могут быть полезны для различных исследователей творчества каждого из авторов, могут быть разным образом интерпретированы учеными в различных областях филологической науки. Подобные виды анализа могут быть применены для специалистов, работающих в разных сферах речевой коммуникации, PR и спичрайтинга, а также для широкого круга специалистов, имеющих целью эффективное или фокусное применение языка в различных прикладных целях.

Подобные методы анализа применимы также для исследований, определяющих авторство текста или уточнения сомнительных случаев принадлежности текста тому или иному автору, а также для многих других случаев практического применения в сфере языка, например, как анти-плагиаторы или семантический контент-анализ изучаемого текста.

В данной статье в первую очередь для иллюстрации предлагается рассмотреть топ лексики в нақыл сөз известных авторов тюркского мира, как Қарақожа ұлы Қорқыт ата (VIIIХI ғғ.), Абу Наср Мухаммад ибн Мухаммад аль-Фараби (872-951), Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни (1017-1075), Махмұт ибн əл Хұсейн ибн Мұхаммед Қашқари ( 1029-1101).

Так, топ вокабуляра текстов нақыл сөз Қорқыт Ата выглядит следующим образом – 498 слов (топ семантически значимых слов, без включения семантически незначимых

служебных единиц):

Здесь приведен иерархически выстроенный список наиболее часто употребленных Қорқыт Ата лексических единиц, показывающих логику и семантику высказываний этого мыслителя. На первой позиции у легендарного мудреца и «қобыз атасы» казахов стоит «ұл» / сын, что подчеркивает значимость для него воспитания следующего поколения. Следующее слово «білу» означает необходимость не только знать, но и уметь это делать (т.е. knowledge & skills, единство знаний и навыков – сөйлей біледі). Знаменательна третья позиция слова «ана», у которой особая роль в воспитании нового поколения – см. «ана тілі» или местоположение рая у казахов. Таким образом можно видеть значимость и весомость каждого слова в логике приведенного автора.

В свою очередь при аналогичной тематике нақыл сөз частотный список лексики альФараби выглядят таким образом – 505 слов, где первую позицию у Великого Учителя и Аристотеля Востока занимает слово «адам», и затем следующее значимое слово – «жақсы». Философ ставит на третью позицию слово «өзі» – сам человек, собственно его самобытность, «адамгершілігі». Великий Учитель имеет на третьей позиции слово «білім» и затем конструкция необходимости – «керек». Закономерно слово «ғылым» в его иерархии и слово «ақыл» также. Интересна позиция слова «əрекет» / действие, что неудивительно, памятуя его не только лингвистические, логические и философские трактаты, но и труды по математике, физике, музыке и многим другим естественнонаучным областям знаний. Синкретизм знаний и его мышления демонстрируется появлением данного слова в топе его высказываний.

122

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

Продемонстрированный здесь лексический словарь аль-Фараби, выстроенный по частотности используемых им слов, дает возможность увидеть приоритеты его выбора, охарактеризовать актуальные для него проблемы и вопросы, о которых он рассуждает.

Топ лексики из назидательных высказываний Юсуфа Баласагуни представляет собой следующуюиерархию– из509 лексическихединицвыделенследующийсписоксемантически полных слов:

где последовательность лексики демонстрируют первую позицию слов «адам» столь важное для автора «Кутадгу Билиг», которое является не только поэтическим, но и этикофилософским трактатом об обустройстве госдарства и социума, о человеке и его «науке быть счастливым». Далее в списке представлены «ақыл» на 7-ой позиции по частотности употребления, что подчеркивает значимость интеллекта для мыслителя, и «сөз» на позиции 12, посколькуавтортакжепоэтиавторхудожественногопроизведения. Такимобразомможно убедиться, что согласно проведенному анализу становится очевиден его список приоритетов и наиболее актуальной проблематики в его текстах.

Тогда как, например, лексическая иерархия частотного списка вокабуляра Махмуда Қашқари выглядит следующим образом – 497 слов, выстраиваемых в подобную последовательность согласно логике, высказываемой данным мыслителем, когда он писал свои назидания. На первой позиции топ лексики данного ученого и автора «Диуани лұғат аттүрк» / Словарятюркскихнаречийнаходитсяслово«білім», азатемужеегоноситель– «адам». Необходимость описания особенностей и специфики характеризуется словом «белгі», что отраженов3-ейпозицииэтогослова. «Ер» какчеловекипредставительсоциумапредставлено на позиции 5, а слово «ақыл», подчеркивающее значимость его для автора, стоит на позиции 8. Интересно появление в списке частотности слова «махаббат», не встречающееся в первом списке приоритетов у других мыслителей – позиция 17. И закономерно употребление слова «тіл» – 19-ая позиция. Дидактически-педагогическая направленность высказываний демонстрируется высокой позицией слова «ұл» в списке частотности этого автора.

123

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Данная последовательность и иерархия лексем достаточно близка к частотному списку Абая (Ибраһим) Құнанбайұлы, где в топ позициях также находятся аналогичные лексические единицы –

«адам» на первой позиции, «ақыл» и «ғылым» – на последующих позициях после этого, «жақсы», «артық» и «керек» – в качестве оценочно-сопоставительных характеристик. «Мал»

– в качестве меры достатка и «бала» – как объект воспитания и обучения. Характерно положениеслова«ар» ввокабуляреАбая, чтотакжеактивнов «Қарасөз» Абая, произведении, которое стоит у истоков возникновения письменной казахской литературы нового времени. Ақын, философ и просветитель Абай стал influence makerом – фигурой, оказывающей значимое влияние на общественное мнение. Обладая особым авторитетом, он оказал занчительное влияние на формирование нравственных устоев многих казахстанских поколений. Будучи фигурой эпохи новых общественно-экономических отношений словарь Абая включает уже как достаточно активные такие единицы, как «еңбек» и «пайда», которые, несомненно были используемые и ранее, но не столь активно и часто.

Таким образом, в статье продемонстрированы примеры применения методов формального анализа для определения характеристик лексикона ряда авторов, являющихся классиками духовной мысли тюркского мира. Приведенные примеры иллюстрируют, что подобные подходы анализа текстов оправданы и могут предоставлять объективно доказательную базу как для собственно частотно обоснованных результатов, так и для дальнейших специализированных видов исследований и других прагматических прикладных задач.

124

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

Литература:

1Қорқыт ата https://goo.gl/sN5tr8 (күні 15.03.2019).

2Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ – Алматы,:Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 800 б.

3Құрышжанұлы Ə. Йүсүп ұлық хас-хаджиb Баласағұни. Құтадғу білік: Құт əкелетін білім. – Түркістан: Тұран баспаханасы, 2004. – 555 б.

4Қазақ даласының ойшылдары ІХ-ХІІ ғғ. – Алматы: Ғылым, 1995. – 160 б. http://nblib.library.kz/elib/Sait/Sovrem-e%20knigi/01-02- 2017/Kazak%20dalasynyn%20oishyly/files/assets/basic-html/page-1.html# (күні 15.03.2019).

5Абай Құнанбайұлы https://abaialemi.kz/post/view?id=977 (күні 15.03.2019).

ОƏЖ: 37:811.512.122

Қазжанов Ғ.Т.

ІІ курс магистранты Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті Тараз қ., Қазақстан gkazzanov@mail.ru

Ғылыми жетекші: Молгаждаров Қ.К.

филол.ғ.д., профессор Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті Тараз қ., Қазақстан

ЕРЕСЕКТЕРГЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ТЫҢДАП ТҮСІНУ АРҚЫЛЫ ҮЙРЕТУДІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Түйіндеме: Аталған мақалада ересектерге қазақ тілін үйретудегі тыңдалымның қызметі туралы сөз қозғалады. Тыңдалым кезінде жүзеге асырылатын тыңдап түсіну процестеріне мəн беріледі. Тыңдалымға қойылатын талаптар туралы айтылады. Оқытушының тыңдалым материалдарымен жұмыс жасағанда қойылатын мақсаттар нақты түсіндіріледі. Сонымен қатар, жаттығу тапсырмаларын орындаудың тиімді бағыттары көрсетіледі.

Кілт сөздер: сөйлеу əрекеті, тыңдалым, есте сақтау, техникалық құралдар, базалық деңгей.

Аннотация: В данной статье речь идет о деятельности слушания в обучении взрослых казахскому языку. Во время прослушивания уделяется внимание к процессам понимания. Говорится о требованияхкслушанию. Четкообъясняютсяцели работыпреподавателяприработесматериаломдля прослушивания. Кроме того, предоставляются эффективные направления выполнения тренировочных заданий.

Ключевые слова: речь, аудирование, запоминание, технические средства, базовый уровень.

Abstract: This article deals with the hearing activity in teaching adults the Kazakh language. While listening, attention is paid to the processes of understanding. It is a matter of hearing requirements. The objectives of the teacher’s work when listening to the material are clearly explained. In addition, it provides effective directions for the implementation of training tasks.

Keywords: speech, listening, memorization, technical means, basic level.

Тілді үйрету барысында сөйлеу əрекетінің түрлері (айтылым, жазылым, оқылым, тыңдалым, сөйлесім) тұтастай қолданылғанда ғана еңбек нəтижесін беретіні белгілі. Қазақ тілін оқыту барысында тыңдалым ерекше орын алады. Тыңдалым ақпараттық-техникалық құралдардың көмегімен жүзеге асырылады. Бұл ретте оқытудың техникалық құралдары: компьютер, теледидар, радио, ұялы телефон тəрізді аудиовизуалды құралдардың көмегі зор. Алайда тыңдалым əрекетін жүзеге асыратын бұл құралдардың қажеттілік деңгейі мен қолданылу жиілігі, оңтайлылығы əртүрлі. Мəселен, теледидар мен радио материалдары тіл үйретуші тұлғаның ыңғайына бағынбайды. Себебі, олар оқытушының күнделікті жұмыс жоспарына сəйкес келе бермейді. Алдын ала теле немесе радиобағдарламалары-мен танысып алғаннан кейін ғана оқытушының əрекеті солай қарай бағытталады.

125

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Тыңдалым материалдарымен жұмыс жасағанда оқытушының алдында тұратын негізгі мақсаттар тым ауқымды болып келеді:

-ақпаратты тыңдау мəдениетін қалыптастыру;

-түрлі ақпаратты қабылдау мəдениетін қалыптастыру;

-есте сақтау дағдысын жетілдіру;

-тыңдаған материалды түсініп, сол бойынша берілген тапсырманы орындау дағдысын қалыптастыру;

-тыңдалым арқылы тілдің орфоэпиялық нормасын дұрыс қолдану дағдысын қалыптастыру;

-тыңдалым арқылы тіл үйренушінің əртүрлі дауыстар мен сөйлеу қарқынын (тез, шапшаң, орташа, баяу, ақырын) түсініп қабылдау дағдысын жетілдіру;

-тіл үйренушінің есту түйсігін қалыптастыру;

-тыңдалымның көмегімен тіл байлығын арттырып, сөйлеу немесе жазбаша тіл мəдениетін қалыптастыру;

-тіл үйренушінің тілдік қарым-қатынас дағдысын жетілдіру;

-тыңдаушының тыңдау, бақылау, қорытындылау дағдысын жетілдіру.

Əрине, осынша жан-жақты мақсатты толықтай жүзеге асыру оңай емес. Ол үшін тыңдалым əрекетінің негізгі мүмкіндігін, ерекшелігін дұрыс бағамдай білу керек. Тыңдалым əрекетініңнегізі– естуболыптабылады. Естудұрысжүзегеасырылса, материалдыестесақтау мүмкіндігі артып, тыңдалым мəтініне байланысты тапсырмалар дұрыс орындалады. А.П. Панфилова «Слышать и слушать не совсем одно и тоже. Слышать обозначает физически воспринимать звук, а слушать – это не просто направлять слух на что-либо, а сосредотачиваться на воспринимаемом, понимать значение принимаемых звуков», - дей келе, тыңдалымға қатысты сөзді түсініп қабылдау жəне ұғыну деген терминдерге тоқталады [2,72]. Осы пікірден кейін аудиомəтіндерді тыңдау үдерісін тілдік қарым-қатынастағы сөзді қарапайым есту құбылысымен алмастырмау керектігін түсінуге болады. Себебі, тыңдау жəне есту екі басқа құбылыс.

Жалпы, тыңдалымды тыңдатуда айқын мақсат бар. Ол – қажетті ақпаратты нақты жəне күшті əсермен жеткізу, тіл үйренушінің тыңдау, бақылау, түсіну дағдыларын қалыптастыру, өз пікірін, ойын тұжырымдап айтуға көмектесу. Ал енді ең басты мақсаты тіл үйрету екені анық. Оған қол жеткізу үшін бірінші кезекте мəтіннің өзіне үлкен талап қойылады. Зерттеуші М.Жолшаева төмендегі талаптардың болуын міндетті санайды:

тыңдайтын мəтіннің (диалог/монолог) шынайылығы;

тыңдалым мəтінінде қамтылған сөздердің тіл деңгейіне, лексикалық минимумға сай

келуі;

тыңдалым мəтіндегі грамматиканың деңгейге сəйкестігінің ескерілуі;

мазмұнның контингентке (тіл үйренушілердің жас ерекшеліктеріне) сай болуы;

сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктерін ескеріп отыру (үнемдеу амалы). Тыңдалым мəтіндерін тыңдауға байланысты пікірлер сан алуан. Бір реттен бастап үш

ретке дейін тыңдау ұсынылады. Алайда, бұл талап əртүрлі бағдарламаға сай əзірленген əдістемелік кешендерде түрліше қойылып отырады. Жаңа ақпаратты меңгертуге арналған мəтіндерді қайталап тыңдату нəтижесін береді. Осы арада мына бір мəліметті келтіре кетейік. Тыңдалымның əдістемесіне сүйенсек, қайталап, яғни, екінші рет тыңдау түсінуді 16,5 %-ға, үшінші рет тыңдату 12,5 %-ға жақсартады, содан кейінгі қайталауларда оң көрсеткіштің болмайтыны байқалған екен [4].

Тыңдалым есту арқылы қалыптасады. Тыңдалым кезінде бірден бірнеше іс-əрекет жүзеге асады. Атап айтқанда, олар есту-қабылдау-түсіну-қорыту-жеткізу болып табылады. Мəтінді дұрыс қабылдау үшін оның ұзақтығын нақтылау да маңызды. Мəселен, ҚР Ұлттық стандарты талаптарына сəйкес, базалық деңгейде тыңдалым үшін шамамен 5-20 сөйлем аралығындағы көлем ұсынылады. Мына мəтінге назар аударайық: «Бүгін сəрсенбі, 21 қыркүйек. Жұмыс сағат тоғызда басталады. Сағат тоғыздан он бес минут кеткенде қабылдау бөліміне бір ақсақал кірді. Оның үстінде қара костюм-шалбар, қолында көк түсті папкасы бар

126

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

екен. Амандасты, папкасынан екі парақ қағазды алып, маған берді. «Оқып болған соң маған хабар етесіз» - деді де визит карточкасын қалдырып кетті. Артынан парақтарына қарасам, елорда туралы мақала жазыпты. Маған ұнады. Дереу редакторға апардым. Оған да ұнады. Сөйтіп, жаңа тілшіміздің мақаласын газетке жарияладық. Содан бері ол кісі аптасына кем дегенде бір мақаласын беретін болды» [2, 72].

Мəтін 12 сөйлемнен тұрады əрі жоғарыда көрсетілген талапқа толығымен сəйкес келеді. Негізі, стандартқа сəйкес, тыңдалым бойынша базалық деңгейде ұсынылатын мəтін мазмұны келесідей болып келеді: ауызекі сөйлеу тілі негізінде құралған диалогтар; мəдени-тұрмыстық диалогтар; сипаттамалық мəтіндер; баспасөзден бейімделіп алынған сұхбаттар. Аталған мəтіндер бойынша жаттығу тапсырмаларын талапқа сай орындау үшін мəтінді түсіну төрт бағытта қарастырылады:

1)фрагментарлық түсіну;

2)жалпы түсіну;

3)толық түсіну;

4)терең сыни түсіну.

Тыңдалыммазмұнытілүйренушілердіңауызшатілдесімдіигеруіарқылыанықталып, ол тілдік қатынасты ынталандыруға түрткі болады.

Техникалық есту құралдары тіл үйрету кезінде табиғи тілдік ортаны қалыптастыруға да септігін тигізеді. Аудиомəтінді тыңдап-түсінуге байланысты нақтылы талаптар қойылады. Ол мəтін мазмұнының тіл үйренуші деңгейіне сəйкестігі, дыбыстаушы тұлғаның дауыс мəнерінің түсінікті, анық, мəтін көлемінің нормаға сай болуы, орындалатын тапсырманың мəтін мазмұнына сай болуынан көрінеді. Қазтест жүйесінің тыңдалым бөлігін қрастырып зерттеп жүрген М. Жолшаеваның айтуынша, тыңдалым үдерісінің өз мəнінде жүзеге асырылмауының себебі мына факторлардан екен: сөйлеушіге қатысты фактор, тыңдаушыға қатысты фактор, тыңдау материалына қатысты фактор. Əрине, айтылған пікірмен келісуге болады. Жалпы, тыңдау арқылы жаңа сөздерді, сөйлемдерді қабылдау жəне түсінуге болатынын ескерсек, бірінші кезекте тіл үйренушінің сөздік қорына назар аудару керек. Егер сөздік қор деңгейге сəйкес қалыптаспаса, тыңдалымды орындау барысында еш нəтижеге жете алмайтынымыз түсінікті. Сонымен қатар, тыңдалым сөйлеу қызметінің ең қиын түрі екенін де естен шығармаған жөн.

Тыңдалым тіл иесінің сөзін, лекцияны, радио жəне теледидар бағдарламасын тыңдауды жəне түсінуді көрсетеді. Өзге адамдардың сөзін түсіне алу дағдысын дамытпай, тілді меңгеру мүмкінемес. Түсініптыңдаудыүйретудіңжаңаəдістерінқолданукерек. Тыңдалымныңнегізгі мақсаты өзге адамның сөзін жай тыңдау дағдысы ғана емес, сондайақ, дұрыс, толық жəне жеткілікті терең түсіне алу дағдысы болып табылады.

Түсініп тыңдау дағдысын есте сақтау қызметімен өзара тығыз байланыста қарастырылады. Əр адамның есте сақтау қабілеті əртүрлі. Оның себептері де əралуан: адамның жас ерекшелігі, мамандығы, алғырлығы т.б. Зерттеушілер есте сақтаудың ең негізгі түрі ретінде қысқамерзімді жəне ұзақмерзімді түрлерін атап көрсетеді. Естіген мəліметті қабылдау үдерісібарысындаестесақтау қысқамерзімдіестесақтауғажатса, естігенінтұтастай түсініп қабылдау ұзақмерзімді есте сақтауға жатады.

Жалпы, тыңдап түсіну əрекетін жүзеге асыру үшін бірінші кезекте аудиоқұралдар (аудиодиск, ұялы телефон), радио жəне теледидардың хабарлары мен сұхбаттары жазылған үнтаспаларт.б. қолданылады. Жоғарыдатыңдалымəрекетініңнегізгімақсатынатапкеттік. Ал аудиоматериалдардың өзі сабақта мынадай мақсатта қолданылады: біріншіден, қажетті ақпаратты күшті əсерлілікпен жеткізеді; екіншіден, оқушының бақылаушылығы мен талдау дағдыларын жетілдіреді, үшіншіден, өз пікірін, ойын тұжырымдап айтуға үйретеді.

Тіл үйренудегі тыңдау сөйлеумен тығыз байланысты. Тыңдалған мəтінге байланысты тапсырмалар дұрыс орындалса, тыңдалым əрекетінің жүзеге асқаны деп ұғыну керек. Ал енді тапсырмалар орындалмай қалған жағдайда тіл үйрету үдерісінің іске қосылмағаны көрінеді. Бұл дегеніңіз – тіл үйретуге қажетті бір мүміндікті жіберіп алды деген сөз.

127

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Тыңдалымды меңгерту де, бақылау мен бағалау да арнайы жазылған аудио, видеоқұрылығылар, радио, ғаламторжəнеэлектрондыоқуқұралдарыменжұмысістеудіқажет етеді. Бұл – өз алдына үлкен тақырып. Жоғарыда аталған техникалық жəне электрондық құралдармен жұмыс істеу тыңдалым əрекетін меңгертуде тиімділігімен қатар, тіл үйренушілердің қызығушылығы мен ынтасын, белсенділіктерін арттырады. Олармен жұмысты тек тыңдалымды ғана емес, сөйлесім əрекетінің барлық түрлерін меңгертуде, қазақ тілі сабақтарының барлық кезеңдерінде жəне барлық аудиторияларда жүргізуге болады. Əрбір оқытушы оны өз тарапынан қажетіне, өз əдістемесіне қарай қолданады.

Сонымен, тыңдау дегеніміз – адам баласының тілдік қарым-қатынасқа түсу кезіндегі басты құралдардың бірі. Тыңдалымды жаңа материалды меңгертуде жəне тіл үйренушінің білімінбақылау, бағалаудажүйеліқолданукерек. Тілүйренушітыңдауарқылықоршағанорта, ондағы болып жатқан оқиғалар туралы ақпараттарды ала отырып, дүниетанымын, тілдік қорын байытады. Қабылданған ақпаратқа талдау жасап, өз пікірін білдіре алады. Сол себепті де тіл үйренушіге тыңдау арқылы тіл үйрету жолы тиімді болып табылады.

Əдебиеттер:

1.ҚР СТ 1928-2015 «Қазақ тілін меңгерудің коммуникативтік тілдік құзыреттіліктері. Базалық

деңгей

2.Панфилова А. П. Теория и практика общения: учеб, пособие для студ. сред, учеб, заведений /

–Москва: Издательский центр «Академия», 2007. – 288 с.

3.Қазақ тілі. Базалық деңгей / Авторлары: Досмамбетова Г., Балабеков А., Бозбаева-Хунг А., Хазимова Ə., Салыхова Б. Астана: 2016. – 320 б.

4.Федотова, Н. Л. Методика преподавания русского языка как иностранного (практический курс). – СПб. : Златоуст, 2013. – 192 с.

5.Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам. Москва: «Академия», 2008, C.161-186.

ƏОЖ 37.034

Құлабекова Г.Қ.

2-курс докторанты М. Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Шымкент қ., Қазақстан e-mail: gulshat.gulshat.11@mail.ru

Ғылыми жетекші: Қозыбаев Е.Ш.

педагогика ғылымдарының докторы, профессор М. Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Шымкент, Қазақстан

ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ ҰЛ БАЛА ТƏРБИЕСІНІҢ КЕЙБІР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Түйіндеме: Аталғанмақалақазақотбасындағыбалалартəрбиесімəселелерінеарналады. Бүгінде халық педагогикасы адами жəне өмірлік тəжірибе ретінде бала тəрбиесінің ажырамас құралы бола алады жəне болуға тиіс. Əр халық өзіне тəн ерекше ұлттық педагогикалық мəдениетке ие. Мақалада ұл бала тұлғасының дамуына дəстүрлі жəне бүгінгі қазақ отбасының ықпалы қарастырылады.

Қазақтың ұлттық тəрбие жүйесінің жəне қазақ отбасының негізі, сонымен бірге қазақ этнопедагогикасындағыеразаматүлгісісипатталады. Отбасықазақтыңұлттықтəрбиежүйесініңбасты звеносы ретінде көрсетіледі. Сонымен қатар қазақ отбасындағы қарым-қатынастың этикалық нормалары ұсынылады. Мақалада «ұл бала-ер жігіт тəрбиесі» ұғымына мəн беріледі.

Кілт сөздер: халық педагогикасы, отбасы, қазақ отбасындағы тəрбие, ұл бала-ер жігіт тəрбиесі.

128

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

Аннотация: Даннаястатьяпосвященапроблемамвоспитаниядетейвказахскойсемье. Народная педагогика как человеческий и жизненный опыт сегодня может и должна стать неотъемлемым средством воспитания детей.Каждый народ имеет свою оригинальную национальную педагогическую культуру.

В статье рассматривается влияние традиционной и современной казахской семьи на развитие личности мальчиков. Описаны составляющие национальной воспитательной системы казахов, детально охарактеризована казахская семья, а также идеал мужчины в этнопедагогике казахов. Семья обозначена как главное звено национальной воспитательной системы казахов. А также представлены основные принципы и нормы казахского этикета семейных отношений. В статье делается акцент на понятие «воспитание мальчика-юноши».

Ключевые слова: народная педагогика, семья, воспитание в казахской семье, воспитание мальчика-юноши.

Abstract: The article is devoted to the problems of children upbringing in the Kazakh family. National pedagogy as a person and a life experience can be and have to be the integral mean of children

upbringing today. Each nation has its own unique national pedagogical culture.

The article deals with the impact of traditional and modern Kazakh family on boys’ personality development. The composition of the national nurturing system of Kazakhs, the Kazakh family is described in details, as well as the ideal man in the ethnopedagogy of the Kazakhs. As well as the basic principles and standards of Kazakh etiquette of family relationships. The particular qualities, methods and means in traditional and modern Kazakh family are compared. In particular, emphasis in this article is made on the «boy-adolescent upbringing» concept.

Keywords: folk pedagogy, family, upbringing in Kazakh family, boy-adolescent upbringing.

Жекетұлғаныңбойындағыар-ұят, адамгершілік, парасаттылықпенмəдениеттіліксынды қасиеттерді тəрбиелеудің алғашқы баспалдағы – отбасы. Ұлтымыздың ұрпақ тəрбиесі туралы ғасырлар бойы жинақтаған тəлімдік-танымдық іс-əрекеті мен тəжірибесі, баға жетпес құнды қағидалары мен пайымдары, тұжырымдары қазақ отбасында қалыптасқандығы белгілі. Атадан балаға мұра болып берілген қазақ отбасында қалыптасқан игі дəстүрлер – жеке тұлғаның жан-жақты дамуына септігін тигізетін қасиетті бойтұмар.

Қазақотбасындағыбалатəрбиелеуүрдісіне, қазақтыңхалықпедагогикасынақайтаоралу бұл – қоғамдық өмір талабынан туындап отырған қажеттілік. Отбасында қалыптасқан дəстүрлер арқылы бүгінгі ұрпақ өз ұлтының дүниетанымы мен мəдениеті бойынша білімін жетілдіреді, оны күнделікті өмірде қолданып, ұлтына тəн бірегей мінез-құлықты меңгереді. Отбасылық тəрбие – бұл ұлтымыздың қарым-қатынастарынан берік орын алған тəлімтəрбиенің ерекше маңызды түрі.

«Үйелмен ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан адам баласының əлеуметтік ортасы. Халықтың салт-дəстүрлері мен əдет-құрыптарының сақтаушысы. Сондықтан, үйелмен тəрбиесі халықтың ой-арманымен, əр түрлі іс-əрекетімен, мол тəжірибесімен жəне ұлттық дəстүрімен байланысты дамып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып жеткен тарихи мұра»[1, ББ.334335].

Отбасықоғамныңмаңыздыбірбөлігіболғандықтан, олсөзсізқоғамныңықпалындажəне ондағы өзгерістер жалпы қоғамдағы өзгерістермен бағыттас. Демек, қоғамдағы түрлі өзгерістер мен оқиғалар отбасы өмірінде көрініс тауып отырады. Қазақ отбасында балалар ерте жастан үлкендерді сыйлауға, тəртіптілік пен жауапкершілікке, тіл алғыштыққа, отбасы мүшелеріне құрмет көрсете білуге үйретілген. Бұл отбасы құрылымының балаларды адамгершілік нормаларына тəрбиелеудегі ерекше маңызын көрсетеді. Отбасы барлық ізгі қатынастардың орталығы болуы керек деп білеміз.

Бұл ойымызды А.Г.Харчевтің «отбасы – бұл жұбайлар арасындағы, ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік жəне туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің, жауапкершіліктің, қоғам қажеттіліктеріне негізделген əлеуметтік тəуелділіктің сипаты» деген тұжырымы толықтырады [2, 5].

129

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Қазақ отбасындағы тəрбиенің өзіндік ерекшеліктері: ұл бала мен қыз тəрбиесінің жеке қарастырылатындығында. Белгілі ғалым, этнопедагог Сақыпжамал Ұзақбаева «Қазақ халық педагогикасы» атты кітабында «халық педагогикасының ұл мен қызды тəрбиелеудегі өзіндік ерекшеліктері, ереже-қағидалары мен тілектері айрықша мəнге ие» екендігін айта келіп, адамгершілік-жыныстық тəрбиесіне ерекше тоқталады [3, 5-6]. Қазақ отбасындағы ерекше құбылыс дүниеге ұл баланың келуі. Ұл баланың əлеуметтік роліне байланысты атқаратын миссиясы да ерекше. Ұл бала:

-қара шаңырақтың иесі, мұрагер;

-ұрпақ жалғастырушы, отбасының тірегі;

-ел қорғайтын ер азамат;

-іскер, өз ісінің маманы;

-əділ шешім шығара алатын парасат иесі;

-көшбасшы.

Осындай қабілеттерді игеру үшін ұл балаға дүниеге келген сəтінен бастап ер жігіт атанғанға дейін өмірдің бар қыр-сыры мен тұрмыс қарекетінің түрлі жолдары үйретілген.

Ата-ана ер жігітті ел қорғауға даяр болғанда, ой-өрісі мен ақыл-парасаты толысқан азамат ретінде шаңырақ құруға əзірлеп, «қара шаңырақтан» еншісін бөліп, жеке отау етіп шығарған. Ата мен əже, əке мен ана, ағайын-туыс пен жекжаттар, қала берді ауыл адамдарының тəрбиесі арқылы жас жеткіншек ұлттық тəрбиенің мəн-мазмұнымен танысып, үлкенді сыйлау, кісілік, əдеп сақтау, шыншылдық, имандылық, қайырымдылық, салауаттылық, кешірімді болу, ата дəстүрін ардақтау сынды қасиеттерді бойына сіңіреді. Осындай қасиеттерді меңгерген ұл бала кескін-келбеті мен қадір-қасиеті келіскен «сегіз қырлы бір сырлы» жігіттің сұлтанына айналады.

Алайда, қазіргі таңда қазақ қоғамындағы отбасы мəдениеті мен тəлім-тəрбие жағдайы, ондағы ұл балаларға беріліп отырған тəрбие мəселесі ойлантарлық.

Бүгінде батыста отбасын құру өз маңызын жоюда. Дамыған елдерде азаматтардың көпшілігі отбасында баланың туылуының міндетті еместігін, ер азаматтардың шамадан тыс əйел кейпіне жақындауын, тіптен бір жынысты некелердің болуын заңдастыру мəселесін көтеруде. Отбасы алдындағы жауапкершіліктен бас тарту, азаматтық некелерді қолдау сынды жағымсыз, дініміз бен ділімізге жат үрдіс қазақ қоғамына да сызат түсірген.

Қазақ қоғамына жат бұл мəселе дəстүрлі отбасылық тəрбиеге қайта мойынсынудың қажеттігін көрсетеді. Ұлы даланың ғұлама ойшылдарының бірі Жүсіп Баласағұни өзінің «Құтты білік» дастанында «ақ маңдайлы ұл-қыз туса, үйіңде өсір, бөтен жерде қалдырма» деп келер ұрпаққа өсиет айта отырып, балаға тəрбиені отбасында берудің маңызын, жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке баулу арқылы саналы, парасатты ұрпақты тəрбиелеуге болатындығын атап көрсеткен.

Белгілітүрколог-ғалымНематКелімбетовтыңХХғасырдағықазақəкесініңұлынаайтуға тиіс өсиет-намасын «Ұлыма хат» түрінде жеткізуі ұл бала тəрбиелеуде жіберген олқылықтардың қауіпті екендігін көрсетеді. Ұлт жанашыры мəселені былайша көтереді: «Бəрімізжабылыпзамандыкінəлаймыз. Оғанкүшімізжетеді. Бірақсеніңалдыңдаөзімдіақтап алуға дəрменсіз секілдіміз. Ал өз əкесінің алдында қасиетті парызын өтей алмаған АДАМ өз баласына өсиет айтуға құқы бар ма? Міне, осы тұрғыда алып қарағанда сан ғасырлар бойы ұрпақтарарасындажалғасыпкележатқандəстүрлібайланыстыңбірбуынышіріп, үзіліп түсіп қалған секілді. Бұл буын – аталар мұрасын немерелеріне жеткізе алмай қалған қасіретті буын. Олар өзге халықты ұлы деп санап, өз ұлтын тобыр деп білді. Өзге тілдерге тəңірдей табынып, өз ана тілінде сөйлеуге ұялып келді. Демек, жарық дүниеге алып келген анасының ұлы болуға ұялды, намыстанды.

«Дала данышпандары» деп саналған қазақ жырауларының емес, өзгелердің ақынсымақтарының шығарған, рухы бізге жат өлеңсымақтарын жаттап өстік. Өзіміздің рушежіремізді емес, өзгелердің жалған тарихын танып-білу зерделіліктің өлшеміне айналды. Бұл – көз жұмып қарауға болмайтын шындық. Сол дерт əкеден балаға ауысып, жалғаса бермеуі үшін ащы шындықты айтуға мəжбүрміз.

130