70

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

expressions) by means of which stylistic equivalence as the main criterion of the translation of art (especially poetic) works is reached.

Key words. comparative stylistics, literary translation, of Slavonic words, archaism, traditional and poetic lexicon, stylistic equivalence.

Сопоставительное изучение русского и казахского языков имеет давнюю традицию. В середине XX столетия появляется большое количество работ, посвященных вопросам сопоставления грамматического строя русского и казахского языков, среди которых основополагающими являются труды И.И. Мещанинова, Д.Т. Турсунова, К. Ищанова, В.А. Исенгалиевой, Х.М. Сайкиева, Г.А. Мейрамова, М.А. Сундетовой, Н.Х. Демисиновой, В.А. Герман и др. Основу сопоставительных исследований русского и казахского языков составляли структурно-системный подход, формально-логическое описание и нормативноописательнаяграмматика. Вместестеммалоизученнымиостаютсявопросысопоставительной стилистики русского и казахского языков в функциональном аспекте. Основополагающим и классическим исследованием в этом направлении признан труд Х.Х Махмудова «Русскоказахские лингвостилистические взаимосвязи (теоретическая стилистика)» [1]. Оригинальный подход автора к решению проблем теоретической стилистики заключался в разработанной им теории художественного творческого контекста как целостной лингвостилистической категории. Основные идеи теоретической стилистики получили дальнейшее развитие в трудах казахстанских ученых-филологов: Б.М. Джилкибаев, В.В. Бадиков, В.Г. Салагаев, Б.Г. Бобылев, К.К. Ахмедьяров и др.

Закономерность формирования сопоставительной стилистики как самостоятельного направления общей стилистики обусловлена переводом литературы, преимущественно, художественной. Именно в художественном тексте, как зеркале духовной культуры народа, сосредоточен историко-культурный и образный потенциал языка, поэтому проблема воссоздания лингвостилистических особенностей оригинального художественного произведения в переводе по-прежнему остается актуальной. Так, одним из стилеобразующих языковых единиц русского языка являются славянизмы – высокие, поэтические слова с торжественно-приподнятой окраской, которые в современном русском языке используются в качестве стилистически маркированных ахаизмов. В русском языке, в отличие от других славянских языков, сложилась особая традиция употребления торжественно-поэтической лексики, связанная с историко-культурными предпосылками формирования русского литературного языка. «Сопоставительный анализ архаизмов обнаружит их большую представленность в русском языке, их специфические структурные особенности, например, использование в них старославянских форм корней и аффиксов и т.п., а также – что стилистически очень важно – различные выполняемые функции в речи. Так, в разных языках лексические архаизмы используются для стилистической архаизации, для создания поэтического стиля, иногда в целях иронии и т.п.» [2, 49].

Ценный материал для сопоставительных исследований дает сравнение лексикостилистической базы различных языков, которое не может проводиться без обращения к переводу. Как правило, перевод славянизмов на другие языки, особенно на неродственные, вызывает большие трудности, связанные не только различием их лексико-стилистической базы, но и национально-обусловленными культурными различиями народов, прошедших разный исторический путь. Обзор казахской переводной литературы показал, что наибольшее количество переводов на казахский язык составляют произведения А.С. Пушкина, которые переводились на протяжении почти целого столетия (XX в.) известными и талантливыми казахскими поэтами и писателями (А. Кунанбаев, И. Жансугуров, К. Шангитбаев, А. Тажибаев, Т. Жароков, К. Бекхожина, М. Даулетбаева и др.)., и это позволяет сравнить их, определить способы передачи славянизмов на казахский язык, описать переводческие трансформации, способствующие достижению стилистической эквивалентности. Так, основные трудности при переводе славянизмов на казахский язык сводятся к следующему: отсутствие в языке перевода функционально-стилистического соответствия, что обусловлено

111

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

необходимостью наряду с номинативным (предметным значением) славянизмов передать их такие стилистические функции, как «торжественность», «возвышенность», «поэтичность»; раскрытие культурно-исторической информации и устойчивой оценочности, заключенных в семантике славянизмов. Именно об аксиологическом аспекте переводимости на смысловом уровне концептуализации мира Т.Б. Радбиль пишет: «Это план принятых в данном языковом сообществеоценок, норм, вкусовetc., закрепленныхзатемилиинымупотреблением, моделью или способом выражения. Возьмем в качестве иллюстрации такую существенную переводческую проблему, как русские поэтизмы-церковнославянизмы на фоне наличия в языке практически полного собственно русского смыслового коррелята (град – город, врата – ворота и пр.). С этой точки зрения трудно достичь высокой степени переводимости такого, например, выражения, как «Красуйся, град Петров…». Здесь именно в ценностном аспекте нельзя обойтись простым номинативным соответствием со значением “город”» [3, 9-10]. Действительно, в семантике слова старославянского происхождения с неполногласием град (город) – «крепость, укрепление, древний город» содержится значение архаичности и некой величественности в отличие от его полногласного коррелята город – «место, где проживают люди, их поселение». Град как стилистически маркированный архаизм употребляется в целях языковой стилизации древнерусской речи, поэтому сохранился в компоненте слов-названий городов, связанных с именами великих людей и исторических деятелей и овеянных ореолом величия: Петроград, Ленинград, Сталинград, Целиноград и др. Рассмотрим варианты переводы архаизма град (город), встречающегося в поэме А.С. Пушкина «Медный всадник»:

Переводчики использовали разные способы перевода стилистически маркированного слова: в первом случае, в переводе, осуществленным Г. Ормановым использован традиционный и весьма распространенный способ перевода славянизмов на казахский язык – стилистическая трансформация, т.е. изменение стилистической окраски переводимого слова вследствие отсутствия в языке перевода функционально-стилистического соответствия. Так, сочетание юный град (юный город) заменяется словарным эквивалентном в номинативном, нейтральном значении балғын қала (юный город), что не позволяет сохранить его семантикостилистическое своеобразие и воссоздать помпезность и величественный ореол древнего города. Во втором варианте перевода использованы такие способы перевода, как транслитерация и подстрочный комментарий, в котором значение слова град раскрывается посредством арабизма шаһар (древний город) и нейтрального в стилистическом отношении казахского слова қала (город). В казахском языке арабизм шаһар (древний город) относится к стилистически маркированной архаической лексике и используется в тех случаях, когда речь идет о древнем, историческом городе, поэтому он может быть стилистическим эквивалентом архаизма град (город) и использоваться в самом контексте перевода. Здесь обращает на себя внимание, что для придания экспрессии и создания высокой риторической окраски всего контекста переводчик мастерски использует один из выразительных эпитетов казахского языка жап-жас т.е. «очень молодой», «молоденький» (в разговорной речи – «молодойпремолодой», «молоденький-премолоденький») как эквивалент прилагательного юный в сочетании со словом град. В казахском языке эта одна из форм превосходной степени прилагательных образуется с помощью прибавления к первому слогу слова буквы п-, например, жап-жасыл (зеленый-презеленый),, жып-жылы (теплый-претеплый), так

112

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

называемый усилительный слог, употребление которого придает высказыванию эмоциональность и экспрессию. Эпитет жап-жас (очень молодой) часто используется при переводе прилагательного с неполногласием младой (молодой) на казахский язык:

Поэтическая традиция употребления слов очи и уста связана с их особым семантикостилистическим «статусом», поскольку «эти слова уникальны в том смысле, что описывают свою, особую, предметную область. Очи – не просто глаза, но выразительные, красивые, производящие впечатление. Уста – не просто губы или рот, но и одновременное их определение» [4, 68]. Частотность употребления этих поэтизмов в различных образнометафорических значениях создает определенные трудности их перевода. Однако, несмотря на то, что в казахском языке нет функционально равнозначного слова, семантикостилистическое своеобразие поэтизмов сохраняется посредством использования в качестве стилистических эквивалентов образных перифрастических выражений, сравнений, синонимов, характеризующихся широким спектром семантического употребления и множествомассоциаций. Так, очипереводитсятакимиобразнымивыражениями, какəдемікөз (прекрасные, выразительныеглаза), нəркескөз(красивые, лучезарныеглаза), қаракөз(черные

В образной системе казахского языка и казахской лингвокультуре прилагательное қара является не только эпитетом цвета, но и выражает национально-культурный образ мышления при описании красоты глаз девушки с помощью таких сравнений, как қара көз (глаза как уголь), қарақат көз (глаза как смородина), бота көз (глаза, как у верблюжонка) и т. п. В казахском языке устойчивые сравнения обладают большим образным потенциалом и имеют множество ассоциативных типов, поэтому широко используются в целях передачи эмоционально-экспрессивных значений в художественном переводе:

Стилистическая окраска поэтизма очи (в данном случае он переведен нейтральным в стилистическом отношении словом көз – глаза, которое передает только его предметное значение) сохраняетсязасчетиспользованиявпереводесравнениякөлдейкөзі(глазакакморе бездонны). В данном случае использован переводческий прием компенсации, что воссоздает стилистические оттенки и позволяет говорить о том, «что переводчик ищет эквивалентность не на уровне одного изолированного элемента (слова), а на уровне всей системы в целом (текста). Его основной прием – комплексное переводческое преобразование текста, в которое вовлекаются различные лексико-грамматические трансформации и стилистические модуляции» [5, 126-127].

Особое внимание обращают последние два образных выражения с противоположными эпитетами цвета ақ (белый) и қара (черный), которые доминируют в цветовой палитре казахской культуры. Эпитет ақ (белый) имеет в казахском языке множество значений и

113

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

ассоциируется с чистотой и невинностью, безупречной красотой, честностью, преданностью, а также изобилием национальных продуктов, сделанных из молоко. Кроме того, этот эпитет встречается в названиях персонажей в фольклорных и художественных произведениях, национальных песнях и стихах, названиях местностей и др. Напротив, эпитет қара – это символ печали, горя, отчаяния и ненависти, выраженных в оде «Вольность» А.С. Пушкиным:

В этой оде наиболее ярко выражены вольнолюбивые взгляды поэта и его гражданская позиция и для того, чтобы передать весь спектр чувств, испытываемых поэтом, и пафосность и патетичность произведения, К. Аманжолов в качестве контекстуального эквивалента использует образное сочетание қара бет (букв. черное лицо в значении «ненавистное лицо, переполненное злобой»), имеющее отрицательную эмоциональную окраску.

Таким образом, стилистическая эквивалентность достигается в результате замены экспрессивно-оценочных средств языка контекстуальными эквивалентами, что воссоздает образность переводного текста.

Перевод славянизмов как стилистически маркированных архаизмов вызывает большой теоретический интерес с точки зрения дифференциации смысловых и стилистических функций слов с равнозначным предметным значением в русском и казахском языках.

Литература:

1Махмудов Х.Х. Русско-казахские лингвостилистические взаимосвязи. – Алма-Ата: Наука Каз ССР, 1989. – 234 с.

2Гак В.Г. О сопоставительной стилистике // Методы сопоставительного изучения языков. М.:

Наука, 1988. – С. 48–53.

3Радбиль Т.Б. Переводимость как феномен межъязыкового взаимодействия // Логический анализ языка. Перевод художественных текстов в разные эпохи. М.: Индрик , 2012. – С. 7–18.

6 Русско-казахский словарь: 70 000 слов / Под ред. Н.Т. Сауранбаева, Г.Г. Мусабаева, Ш.Ш. Сарыбаеава. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 1152 с.

114

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

УДК 81`1

Қонқабаева Н.Н.

1-курс PhD докторанты Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Алматы қаласы, Қазақстан haia89@mail.ru

Ғылыми жетекші: Авакова Р.А.

филол.ғ.д., профессор Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Алматы қ., Қазақстан r_avakova@mail.ru

«АТ-ТУХФА...» ҚОЛЖАЗБАСЫНДАҒЫ ҚАРУ-ЖАРАҚ АТАУЛАРЫ

Түйіндеме. Мақалада «Китаб ат-Тухфат-уз-закийя фил-луғат-ит-туркийя» («Түркі тіліндегі бағалы сыйлық») атты ортағасырлық ескерткіштегі берілген қару-жарақ атаулары қарастырылады. Қару-жарақ атауларын синхронды-диахронды салыстыру жасалынады. Алғаш рет өзіндік, авторлық пайымдаулар мен дəлелдер келтіріп, тұжырымдама жасауға талпыныс жасалынады.

Кілт сөздер: қолжазба, қыпшақ тілі, мəмлүк, ортағасырлық ескерткіш, араб əліпбиі.

Резюме: В статье рассматривается названия оружий данные в средневековом памятнике «Китаб ат-Тухфат-уз-закийя фил-лугат-ит-туркийя» («Драгоценный подарок в тюркском языке»). Делается синхронное-диахронное сравнение названий оружия. Впервые, дается личные, авторские рассуждения и доказательства, делается попытка сделать выводы.

Ключевые слова: рукопись, кыпчакский язык, мамлюк, средневековый памятник, арабский алфавит.

Summary: The article deals with the names of weapons that are given in medieval monument "Kitab al-Tuhfat-uz-fil-zakiyya lugat-it-turkiyya" ("The precious gift in Turkic languages"). It is done synchronousdiachronic comparison of the names of weapon. For the first time, it is provided personal, author's arguments and evidence, it is made an attempt to draw conclusions.

Key words: manuscript, Kipchak language, Mamluk, a medieval monument, the Arabic alphabet.

«Ат-Тухфату аз-закийату филлуғатиит-туркийати» қолжазбасы– XV ғасырдаМысырда мəмлүктер билигі кезінде жазылған еңбек. Авторы белгісіз. Ғылымда белгілі жалғыз түпнұсқасы Стамбулдағы (Түркия) сұлтан Баязит мешітіндегі Валиеддин Ефенді кітапханасында№3092 нөміріменсақтаулы. Осытүпнұсқамензертеужұмысыістелінген. «АтТухфа» қолжазбасы үш бөлім: фонетикалық экскурс, арабша-қыпшақша сөздік жəне қыпшақ тілінің грамматикасынан тұрады. Еңбек қыпшақ тілін араб халқына үйрету мақсатында жазылған. Мəмлүктер кезеңінде қыпшақ тілі сарай тілі мəртебесіне көтерілген еді. Сол себептен де, араб халқы жоғарғы тап өкілдерімен қарым-қатынас жасау мақсатында қыпшақ тілін меңгеруге тырысады.

Қолджазбадан тек қана қару-жарақтар атулары ғана жинастырылып, қарастырылды. Себебі араб халқы мəмлүктер мықты əскер ретінде таныған еді. Төменде кеңінен таралып, ортағасырда қолданыста болған қару-жарақ атаулары берілді.

Қару-жарақ атаулары:

قينجنم– امَروُْب– бӯрмā – баллиста, атқыш қару-жарақ;

سوق– ياَْي– йāй – садақ;

فيس– جلِْق– қилиж – қылыш;

ةقرد– ناَْقلاَْق– қāлқāн – қалқан; ديدح سرتناَْقلاَْق رْماَِت - тāмир қāлқāн - темір қалқан

شاكرت– ناْمَروُْق- қӯрмāн – қорамсақ.

115

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Қару-жарақтың тарихы ерте кезеңнен, яғни тас дəуірінен-ақ басталады. Ежелгі адам қорек табу үшін, жыртқыш жануарлардан қорғану үшін қарапайым қару-жарақтарды ойлап тауып, қолданған. Бастапқыда қару-жарақ өте қарапайым, негізінен тастан ғана жасалса да, уақыт өте келе, темір, күміс, алтынмен əшекейлеген. Қару-жарақтың түрлері қолданысы, жасалынған материалы, көлемі бойынша түркі халықтарында сан алуан. Тіптен, қарудың бірнеше атаулары болуы да мүмкін. Дегенмен, қару-жараққа ортақ құрал сөзі қазіргі түркі тілдерінде аз ғана сақталынған. Мысалы, қырғыз, қазақ, қарақалпақ, ноғай, ұйғыр, татар, башқұрт, өзбек тілдерінде сақталынған. Бастапқы мағынасы өзгеріске ұшырап, шебер деген мағынада қолданылады. Ортақ атаудан гөрі, жекелеген құралдар атаулары қазіргі түркі тілдерінде жиірек кездеседі. Қару-жарақ атауларын қолдағы бар тілдік деректерден ОрхонЕнисей ескерткіштерінен, М. Қашқари сөздігінен жəне т.б. ортағасырлық жазба ескерткіштерінен кездестіруге болады.

Қару-жараққа байланысты құнды деректерді Т. Байжановтың «Қазақ тіліндегі əскери лексика» (1991), Қ. Ахметжановтың «Жараған темір тигендер (батырлардың қару-жарағы, əскери өнері, салт-дəстүрлері)» (1996), А.М. Хазановтың «Очерки военного дела сарматов» (1971), Қ. Ахметжан «Қазақтың дəстүрлі қару-жарағының этнографиясы» (2006) атты еңбектері берсе, орыс ғалымдарынан Г.И. Семенюк, В.П. Курылев, Ю.С. Худяков жəне т.б. ғалымдар зерттеген.

Қазақ қаруын кешенді тұрғыдан алғашқы зерттеушілердің бірі – Шоқан Уəлиханов. Оның еңбектерінде XVIII-XIX ғғ. қазақтың суық жəне от қаруының түрлері, типтері, жасалу технологиясы, қазақтіліндегідəстүрлікəсібиатаулары, олардыңқолданылуы, қазақхалқының қару-жарақпен байланысты салттары, ырымдары туралы мəселелер көтерілді [1, 73].

Садақ (жақ) – ағаштан доғаша иіп немесе иілген іспетті екі бөлікті жалғастырып, екі ұшын қайыспен керіп, сол кермегеоқ (жебе) салып, тартып ататын, өте көне замандардан келе жатқан қару атауы [2, 139]. Дəлелі ретінде З.С. Советова Қобыланды батыр жырынан мысал келтіреді:

Бұлғары садақ, Бұқар жай, Тартылар майдан күн бүгін. Қозы күрең астына мін дейді,

Құрсай садақ беліне ілді дейді [3, 40].

Садақтың бірнеше түрлері бар: жай, жақ, саржа, керіс. Жай – кірмесіне жебе салып тартатын көне дəуір қаруы, садақ. Белгілі қару зерттеушісі М.В. Горелик жақтарды, яғни садақтарды конструкциясына қарай төрт типке бөледі: 1) бір ғана ағаштан тұтастай жасалған қарапайым түрі; 2) негізі тұтастай ағаштан жасалып, əр жерінде қосымша ағашпен, мүйізбен, сүйекпен тарамыспен не басқа материалдармен күшейтілген типі; 3) негізі тұтастай бірнеше ағаштан жəне басқа қатты материалдардан қосылып жасалған күрделі типі; 4) жақтың адырнасы əртүрлі материалдан бірнеше бөліктен құралып жасалған құранды типі [3, 40].

Қазіргі түркі тілдерінде:

қаз. – садақ, жай; хак. – чаа, ох-чаа, чааҷах, ортохчын; тат. – садак; түрк. – яй; өзб. – камон, ёй; қырғ. – жаа; қарақалп. – оқ-жай, сары-жай; ұйғ. – оқия; тува. – ча; ноғ. – яй; башқ. – ян, йəйə; алтай. – саадак; құм. – жая; əзірб. – jаj; түр. – йай; чув. – ухă.

Садақ сөзі сақта деген етістіктен туындағын, беретін мағынасы садақты сақтайтын бір қап. М. Расанен бұл сөзді монғол сөзі дегенімен, монғол тіліндегі тюркизм болуы да ықтимал. Ортағасырлық «ат-Тухфа» ескерткішінде садақ атауы йāй деп берілген. Қазіргі түркі тілдерінде садақтың жай деген түр атауы қазақ, түрікмен, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, ноғай, башқұрт, құмық, əзірбайжан, түрік тілдерінде сақталған. Қыпшақ, оғыз топтарына кіретін тілдердің бəрінде де фонетикалық өзгерістер болмаса, жалпы ортақ түркілік атау сақталған.

Қылыш – қарудың бір түрі. Қылыш ат үстінде ұрыс жүргізу үшін жеңіл əрі кесіп түсер қару қажеттігінен туындаған. Көшпелі халықтарда VIII ғасырдан бастап семсерлер бір жүзді, қайқы етіп жасалып, қолданысқа енді. Х ғасырда түркілер арқылы Батыс Еуропаға тарады. КейінненХХғасырғадейінқолданған. Қазақтарқылышты5 қарудыңбірінежатқызады. Қазақ

116

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

қылыштары: алдаспан, наркескен, зұлпықар, жатаған қылыш, қайқы қылыш т.б. болып бөлінеді [4, 188].

Көне түркі сөздігінде: Qїlїč қылыш: altun quruγsaqїmїn qїlїčїn kеsip̣ӓn менің ішімді қылышпен жарды (ThS II13) [5, 442].

Қылыш тек кирди қына. Қылыштай қынға кірген (НФ, 35 б 12). Қын – қылыш, пышақ сияқты өткір құралдарды салып қою үшін жасалған қынап. Қос қылыч сығмас. Қос қылыш (бір) қынға сыймас (МҚ І 359) [6,145].

Қазіргі түркі тілдерінде:

қаз. – қылыш; хак. – хылыс, селемей; тат. – кылыч; түрк. – гылыч; өзб. – қилич; қырғ. – кылыч; қарақалп. – қылыш; ұйғ. – қилич; тува. – хылыш; ноғ. – кылыш; башқ. – кылыс; алтай.

– кылыш; құм. – къылыч; əзірб. – гылынч; түр. – кылыч; чув. – хӗҫ.

Ортағасырлық «ат-Тухфа» ескерткішінде қылыш қару атауы қилиж деп берілген. Басқа да ортағасырлық еңбектерде қилич деп көрсетілген. Қазіргі түркі тілдерінде негізінен қилич деп соңғы əрпі «ч» деп қолданылған. Мəселен, татар, түрікмен, өзбек, қырғыз, ұйғыр, құмық, əзірбайжан, түрік тілдерінен көруге болады. Жалпы, қылыш деген ортақ атау ортағасыр кезеңінен біреу сақталған. Алайда «ж~ч», «ж~ш», «ч~с» əріптеріне ауысу үрдісі болған. Қыпшақ, оғыз, қарлұқ топтарындағы тілдерге ортақ тəн құбылыс болып тұр.

Қалқан – қорғануға арналған құрал. Қазба деректеріне сүйенсек, қалқанның алғашқы үлгілері б.з.б. 2000 ж. ассирия халықтарында кездеседі. Дөңгелек, төрт бұрышты, жүрекше, астауша т.б. түрлері бар. Соғысты негізінен ат үстінде жүргізгендіктен көшпелілерде шағын, жеңіл, дөңгелек қалқандар жақсы дамыған екен. Жасалу əдістеріне жəне материалдарына қарай 4 түрге бөлуге болады: 1) талдан өріліп жасалып, терімен қапталған қалқандар өте ертеде пайда болған; 2) жалпақ не жіңішке ағаш тақтайшаларды көлденең ағашпен бекітіп, сыртынан немесе астарынан терімен қапталған қалқандар. Беріктігін арттыру үшін ортасына жəне қолға ұстайтын қайыс баулары бекітілген жерлеріне металл күмбезшілер орнатылған. Бұл қалқандар көбіне дөңгелек түрде жалпақша болып келеді; 3) тұтастай теріден, кейде бірнеше қабат теріден жасалған, беттері металл күмбезшелермен күшейтілген қалқандар. Пішіні дөңес болып келеді, орта ғасырларда кеңінен қолданылған. Қазақ батырлары қалқанның осы түрін қолданғандықтан, еліміздің мұражайларында осы түрі көп кездеседі; 4) тұтастай болат темірден соғылған қалқандар. Пішіні дөңгелек, дөңес келеді. Беті оюланып, алтынмен əшекейленеді, Құран аяттары жазылады. Қолға жұмсақ тию үшін киізбен астарланған [5, 500].

Көне түркі сөздігінде: Qalqan, qalqaŋ қалқан: qїqrїp atїγ kе̣mšӓlim / qalqan süŋün čumšalїm

айғайлап жауларға аттанамыз, / қалқандар мен найзаларға соқтығысамыз (МК І 441) [5, 413]. Қазіргі түркі тілдерінде:

қаз. – қалқан; хак. – хаалха, кÿÿ, пÿÿ; тат. – калкан; түрк. – галкан; өзб. – қалқон; қырғ. – калкан; қарақалп. – қалқан; ұйғ. – қалқан; тува. – щит; ноғ. – калкан; башқ. – калкан; алтай. – куйак; құм. – къалкъан; əзірб. – галхан; түр. – калкан; чув. – вăрҫă хатӗрӗ.

Ортағасырлық зерттеу нысаны болып табылатын қолжазбада қалқан сөзі қāлқāн деп берілген. М. Қашқаридің сөздігінде қалқан, қалқаң деп көрсетілген. Қазіргі түркі тілдерде жалпы атау қалқан сақталған. Тек тува тілінде орысша атау щит қолданылса, алтай тілінде куйак, ал чуваш тілінде вăрҫă хатӗрӗ деген мүлдем қалқан сөзіне ұқсамайтын, фонетикалық өзгерістер болмаған, басқаша атаулардыкездестіреміз. Түрікмен, əзірбайжан тілдерінде «к~г» əрпінің ауысуы байқалса, хакас тілінде «к~х» əрпіне ауысуы болған.

Қару атауы қалқанды жоғарыда атап кеткенде, қалқанның 4 түрі болады, оның біреуі темір болаттан жасалтын түрі бар деп атап кетілді. Міне, осы түрі ортағасырлық «ат-Тухфа» ескерткішінде жеке қару атауы ретінде көрсетілген. Бұл өз кезегінде осы қалқанның осы төртінші түрі ортағасыр яғни шамамен XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың басында түркі халықтарында кең қолданыста болғандығын дəлелдейді. Қалқанның ең дамыған, соңғы үлгісі, өзге қалқан түрлерінен қолайлысы темір қалқан болған.

Көне түркі сөздігінде: Temür qalqan темір қалқан (QBN 3067) [5, 413]. Қазіргі түркі тілдерінде:

117

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

қаз. – темір қалқан; хак. – тимір хаалха; тат. – тимер калкан; түрк. – демир галкан; өзб.

– темир қалқон; қырғ. – темир калкан; қарақалп. – темир қалқан; ұйғ. – төмүр қалқан; тува. – демир щит; ноғ. – темир калкан; башқ. – тимер калкан; алтай. – темир куйак; құм. – темир къалкъан; əзірб. – дəмир галхан; түр. – демир калкан; чув. – тимӗр вăрҫă хатӗрӗ.

«Ат-Тухфа» ескерткішінде темір қалқан тāмир қāлқāн деп көрсетілген. Ортағасырлық басқадақолжазбалардатемүрқалқандепберілген. Қазіргітүркітілдеріндеқыпшақтобындағы тілдердетемірқалқандегенортақатаусақталған. Текфонетикалықөзгерістерғанабайқалады. Алайда оғыз тобындағы тілдерде түрікмен, əзірбайжан, түрік тілдерінде «т~д» ауысу үрдісі болған.

Енисей ескерткішінде қорамсақ сөзі кешür сөзі арқылы берген. Мысалы: Altunlüy kesig belimkӓ bӓntim – Алтын қорамсақты беліме байлап алдым. Қазақ эпосында тағы басқа синонимдермен беріледі: қылшан (Қылшанымды сары жүн оққа толтырып), қорамсақ (Қорамсаққа қол салды, Қозы жауырын оқ алды); оқшантай (Оқшантайын байланып). Алғашқы екі сөз қазақ тілінде ұмыт қалып, сөздікте берілмейді, үшінші сөз архаизм қатарына жатқызады, төртінші сөз эпостарда кездескенмен, қару-жарақтың соңғы кезде пайда болған кейінгі атаулардың бірі болып есептеледі [7, 36-37].

Қорамсақ, қылшан – садақ оғының қабы. «Оқ қабы» мағынасында ілгеріректе қылшан

Халықаралық Алтаистика конференциясының 1972 жылы Вена қаласында өткен ХV сессиясында қазақ тіліндегі қару-жарақ, сауыт-сайман атаулары жөнінде арнайы баяндама жасап, қорамсақ сөзінің құрамындағы сақ элементі – бір сөз түбірінің йа/йақ/жа/жақ, са/сақ сияқты варианттарының бірі дейді, ал қылшан сөзі қыл (аттың құйрығы не жалынның қылы) сөзіне «ыдыс, қап» мағынасындағы шан сөзі немесе –шан (-шін, -шін) жұрнағы қосылып жасалған сөз болу керек дейді [2, 129].

Көне түркі сөздігінде: Qurman қорамсақ (МК І 444) [5, 468]. Қазіргі түркі тілдерінде:

қаз. – қорамсақ; хак. – хуурлух; тат. – ук савыты, ук кынысы; түрк. – окдан; қырғ. – саадак; қарақалп. – қоламсақ; ұйғ. – оқсалғуч; тува. – согунсаадаа; ноғ. – оккабы, окдорбасы; башқ. – һазак; алтай. – jанчык; құм. – садакъ; əзірб. – ох габы; түр. – ок кылыфы; чув. – йӗнӗ.

Зерттеу нысаны болып табылатын қолжазбада қорамсақ сөзі қӯрмāн деп берілген. М. Қашқаридің сөздігінде де құрман деп көрсетілген. Қазіргі түркі тілдерінде бұл атаудың синонимдері қорамсақ, оқ сауыты не қабы, қырғыз тілінде саадак деп берілген. Ортағасырлық атау қазіргі түркі тілдерінде сақталмаған. Бұл өз кезегінде қару-жарақтың атаулары көптеген тілдерде архаизм, историзм болып кету себебінен болуы да ықтимал.

Қару-жарақ атауларын қорытындылайтын болсақ, жалпы қолжазбада 6 қару-жарақ атаулары көрсетілсе, оның біреуі бӯрмā, яғни баллиста деген түрінің қазіргі түркі тілдерінде баламасы табылмады. Ортағасырлық басқа да қолжазбаларда кездеспеді. Сол себептен бұл қару атауы қолжазба жазылған елде, яғни Мысыр, Сирия елдерінде ғана пайдаланылған қару атауыболуыдаықтимал. Қару-жарақатауларықазіргітүркітілдеріндеортағасырлықкезеңнен қатты өзгеріске ұшырамаған. Фонетикалық өзгерістер негізінен орын алған. Тек қорамсақ атауы мүлдем ортағасырлық атауынан өзгеріске ұшыраған. Жалпы, ортағасырлық «ат-Тухфа» қолжазбасындағы қару-жарақ атаулары қыпшақ-оғыз топтарының тілдеріне ортақ деген пайымдама жасалынады.

Əдебиеттер:

1.Əмірова Г.О. Қару-жарақ атауларына қатысты терминдердің лексика-семантикалық сипаты.

–ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының хабарлары. Тіл, əдебиет сериясы. 1 (167), Алматы, қаңтар 2008 – 73-75 б.

118

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

2.Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылу тарихынан). Көптомдық шығармалар жинағы. – Алматы: «Ел-шежіре», 2014. – 410 б.

3.Советова З.С. Қару-жарақ атауларының этнолингвистикалық сипаты («Қобыланды батыр»

жыры негізінде). – ҚР Ұлттық Ғылыми Академиясының хабарлары. Тіл, əдебиет сериясы. Алматы,

қаңтар-ақпан 2009. – 38-42 б.

4.Қазақстан Ұлттық Энциклопедия/ Бас. ред. Б. Аяған. 6 том. Қ-Н– Алматы: «Қазақ Энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2004. – 696 б.

5.Древнетюркский словарь. – Ленинград, 1969. – 676 с.

6.Қазақ тілінің шығу тарихы. Том I.Бірінші кітап. – Алматы: «Алдоңғар» мəдениетті дамыту

қоры, 2013. – 236 б.

7. Қайдар Ə. Қазақ тілінің өзекті мəселелері: Актуальные вопросы казахского языка. – Алматы:

Ана тілі, 1998. – 304 б.

УДК 81’23 81-139

Курышжан А.

к.филол.н., профессор Департамент Средней Азии, Университет иностранных языков Ханкук (Сеул, Корея) aliya.kuryshzhan@gmail.com

О МЕТОДАХ ФОРМАЛИЗОВАННОГО АНАЛИЗА НА ПРИМЕРАХ КЛАССИЧЕСКИХ ТЕКСТОВ НАҚЫЛ СӨЗ

Резюме: В статье рассматриваются примеры использования методов формализованного анализа текста применительно к материалу классических высказываний мыслителей тюркского мира - «нақыл сөз». Для иллюстрации были выбраны выдержки из текстов пяти авторов, широко известных в казахской литературе и философии. В качестве исходного материала были выбраны тексты объемом примерно 500 слов с одинаковой направленностью и одном жанре дидактических высказываний. Первоначальной гипотезой предполагалось, что формальный и частотный анализ активной лексики каждого из авторов покажет его собственные акценты, приоритеты и цели, адресность выбранной им аудитории, в его высказываниях. В статье представлены данные, полученные для каждого из пяти авторов, и эти примеры подтверждают исходное предположение в проведенном исследовании. При общем направлении тематики и схожих дидактических целях, используя очень схожий словарный запас, каждый из проанализированных авторов продемонстрировал свою собственную специфику и особенности подходов в своих высказываний. Таким образом, можно утверждать обоснованность использованияметодовформальногоанализакразличнымтипамтекстовыхматериаловдляполучения необходимых данных для последующих исследований.

Ключевые слова: формальный анализ текста, частотная лексика, высказывания тюркских мыслителей

Түйіндеме: Мақаладатүркіəлемініңойшылдарының«нақылсөз» дегенклассикалықүлгілерінің материалына қолданылған формалды мəтінді талдау əдістерін қолдану мысалдары қарастырылады. Зерттеу үшін қазақ əдебиетінде жəне философиясында кеңінен танымал бес автордың мəтіндерінен үзінділері іріктелінді - зерттелетін материал ретінде бір бағыттағы жəне дидактикалық бір жанрына жататын, көлемі 500-ге жуық сөзден тұратын мəтіндер алынды. Бастапқы гипотеза бойынша авторлардың белсенді сөздік қорына формалды мен жиіліктік талдау жасап шыққанда əр автордың өз құндылықтары мен басымдылықтарына сəйкес қолданған лексика көрінуі тиіс. Арналған аудиториясына бағыттап сөйлегенде автор ой ерекшілігі мен мақсаттарына сəйкес арнайы лексиканы қолданатыны анықталады. Мақалада бес автордың əрқайсысы үшін жасалған талдау нəтижелері

119

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

көрсетіледі жəне бұл мысалдар зерттеудің бастапқы болжамын растайды. Қаралған мысалдарда ойшылдарортақбағыттасөйлегенімен, олардаұқсасдидактикалықмақсаттарыболғанымен, өтежақын сөздік қорын қолданғанымен, əрбір автор өз сөз қоры мен өз мəнері бойынша сөйлегені дəлелденеді. Əрбір автор өзерекшілігінеқарай өзойын өзінше жеткізеді. Осылайша, түрлі жасалатын зерттеулерде қажетті жиілік сипаттамаларды көру үшін мəтіндерге формалды талдау əдістерін қолданудың мүмкіндігін растауға болады.

Кілт сөздер: мəтінді формалды талдау, жиілік лексика, түркі ойшылдарының нақыл сөздері

Absrtact: The article discusses examples of using the methods of formalized text analysis applied to the material of the classical utterances of the thinkers of the Turkic world — "nakyl soz". For illustration, excerpts from the texts of five authors, widely known in Kazakh literature and philosophy, were chosen. Texts of about 500 words were selected as source material, with the same focus and in the same genre of didactic statements. The proposed hypothesis suggested that the formal and frequency analysis of the vocabulary of each of the authors would show his own values, addressing for his chosen audience, focus and goals of his statements. The article presents the data obtained for each of the five authors, and these examples confirm the initial assumption of this research. With the general direction of discussion and similar didactic purpose, using very similar vocabulary, each of the analyzed authors demonstrated their own specifics and features of emphacising in his statements. Thus, it is possible to assert the validity of the use of formal analysis methods to various types of text materials to obtain the necessary data for subsequent researches.

Key words: formal text analysis, frequency vocabulary, statements of Turkic thinkers

Методы формализованной обработки текстов широко используются в различных областяхлингвистикидляполучениядостоверныхданныхвнаучно-исследовательскихцелях. С активным распространением информационных технологий все более доступными для исследователей становятся различные методы формализованной обработки материала изучаемого текста, что дает достаточно объективную основу для получения необходимых результатов в поставленных практических исследовательских задачах.

Целью данной работы является попытка изучить наиболее аутентичную лексику мыслителей тюркского мира для выведения их топ активных частотных лексических характеристик их идиолекта. Для определения данных свойств их лексики были избраны их высказывания в классическом казахском жанре назиданий, которые зафиксировались в форме нақыл сөз / қанатты сөз / крылатые выражения / пословицы, поскольку этот формат требует особенно глубокой и концентрированной формы предложения с достаточно жесткими требования клексике, часторифмованнойили ритмизированнойвустномиспользовании. Это в свою очередь и привело их к обширному распространению как крылатых слов в казахской речипрактическикихраспространениюисуществованиювклассическомвиде: практически уже как фольклорным формам речи.

Методология – в работе использовались ряд подходов прикладной лингвистики и методы формальной обработки текста с помощью алгоритмов частотного анализа текстового материала. Получаемые в ходе обработки частотные и другие характеристики были использованыдлярезюмированиявыводово лексике, наиболеесвойственнойкаждому автору и далее – для определения акцентов и целей автора при написании данных текстов.

Поскольку эта статья ограничивается демонстрационным характером методов исследования, то исходным материалом для изучения были выбраны отрывки текстов размером около 500 слов от каждого автора, что в данном случае является достаточным для поставленных целей. Подобное исследование при необходимости может быть масштабировано и проведена отдельная работа по творчеству каждого автора с получением более обширных данных для полного описания творчества и идиолекта конкретно избранного автора.

В данной работе вниманию предлагаются результаты, полученные в результате обработки зафиксированных текстовых материалов таких классических мыслителей тюркского мира, как Коркыт Ата [1, 2], Аль-Фараби [4], Жусип Баласагуни [3, 4], Махмуд Кашкари [4] и далее в целях сопоставления предлагаются данные из текстов автора более

120