70

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

жақсы ұйымдастырылған, біртекті, олардың семантикасын сипаттау. Ал жалпы етістіктің семантикасын қалыптастыратын мағыналық компоненттерді анықтау, синтаксисті жəне семантика арасындағы байланысты зерделеуді жəне тығыз байланысты етістіктерді ерекшелендіретін нəзік мағыналық элементтерді нақтылау зерттеу назарында.Зер ттеудің мақсаты қазақ тіліндегі етістіктерге тəн ерекше белгілерді табу болып табылады. Қазақ тіліндегі етістіктерін зерттеу нəтижесінде, етістіктердің вариативтенуі яғни семантикалық өзгеруі байқалады.

Кілт сөздер: вариативтілік, вариант, семантика, етістіктер, мағына, салыстыру, ауыспалы мағына.

Аннотация: Глагол является основной частью каждого языка. Использование глаголов в различных значениях показывает, что язык имеет лексические аспекты для изучения. Основная практическая подход определения глагольных семантических классификаций состоит в том, чтобы внести вклад в структуру лексики и дать возможность лучше организованного, более однородного описания их семантики. С более формальной точки зрения, основными объектами исследования являются идентификация смысловых компонентов, образующих семантику глаголов, спецификация более тонких смысловых элементов, которые дифференцируют тесно связанные глаголы, и изучение взаимодействиямеждусинтаксисомисемантикой. Цельданнойстатьизаключаетсявтом, чтобынайти характерные отличия глаголов в казахском языке. Исследуя глаголы в казахском языке выявляется вариативность глаголов или семантическое изменение глаголов.

Ключевые слова: вариативность, вариант, семантика, глаголы, значение, сравнить, переносное значение.

Abstract: Vеrb іs а mаjor pаrt of еvеry lаnguаgе. The main practical approach of defining the verb semantic classifications is to contribute to the structure of lexicon and to allow for a better organized, more homogeneous, description of their semantics. From a more formal point of view, the main aims are the identification of meaning components forming the semantics of verbs, the specification of more subtle meaning elements that differentiate closely related verbs and the study of the cooperation between syntax and semantics. Thе purposе of thіs article іs to fіnd sеmаntіс dіffеrеnсеs of vеrbs іn Kаzаkh lаnguаgе. While investigating the verbs we found the variation of the verbs or its semantic change.

Key words: variation, variant, semantics, verbs, meaning, compare.

Адам сəби шағынан тілді, сол арқылы мəдениетті меңгергенде ғана адам болып қалыптасады. Халық мəдениетінің ұшқыр іздері тіл арқылы көрініс табады. Тіл нəзік болғанымен, оның табиғаты күрделі, сондықтан да əлем бейнесі адамзат тілінде əр қилы бейнеленеді.

Ғасыр соңында адамзат қоғамы əлем, дүние, қоршаған орта туралы барлық мағлұмат лингвистикалық каналдар арқылы беріліп, сонда сақталатынына көзін жеткізді. Адам сөз дүниесінде өмір сүреді, орасан зор мағлұматтарды адамзат сөз арқылы меңгеріп, сөз арқылы түсіне алады. Сондықтан да адамның тұлға ретінде жеткізіліп, өсуі оның сөзді қаншалықты дəрежедемеңгеруіне, сөз мəдениеті меншеберлігін қаншалықтыбілетіндігінетікелей тəуелді. Адамның қоғамдағы орны сөз əлемін меңгеру дəрежесіне, тіл құпиясы мен сырын қаншалықты ұғынуымен байланысты.

Сондықтан да тіл құпиясын ашу адамзат сырын танумен барабар. Тіл мəдениетінің қайнар көзі бола тұра, ол тілдің құрамдас бөлігі, сонымен қатар мəдениеттің өмір сүру шарты, тəсілі, мəдени кодтардың қалыптасу факторлары болып табылады.

Əрбір ұлт тілінің өзіне тəн артықшылықтары мен өзгешеліктері болады. Əр тілде өзіндік заңдылықтармен көптеле, жіктеле, антонимдік немесе синонимдік тұрғыдан ұланғайыр əр түрлі мағыналармен көмкеріліп, вариативтенетін етістіктер көптеп кезігеді. Уақыт өте келе олардың (етістіктердің) əр қилы мағыналарда түрленіп ауқымдала қолданыста жүріп жатыр. Əсіресе, ауызекі сөйлеу аясында көптеп сипат алуда.

Ауызекі сөйлеу стилінде етістіктер басқа стильдерге қарағанда варианттар мен синонимдерге бай келеді. Ендігі ойымызды, жоспар бойынша, көтер етістігіне құрықтасақ. Аталмыш етістіктің негізгі мағынасы «бір нəрсені арқаға салу немесе қолмен төменнен жоғарыға көшіру» болып табылса, осы айтылған негізгі нұсқасынан шамалы алшақтайтын

171

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

жəне мүлде керексіз етістік кейпінде қолданылатын варианттары жетерлік [1,420]. Айта кетсек, белгілі бір дерексіз деңгейдегі жоғарыға бағытталған əрекет. Мысалы : дауыс көтеру , яғни айқай салу, етістік өзінің негізгі мағынасына жақын, дегенмен етістік ерексіз қимылға (дыбысқа) бағытталғандықтан, оныбөлексинонимдіквариантретіндеесепке аламыз. Дəл сол сияқтыкөңіл-күйдікөтерутіркесінқолданғанда, қимылдыңадамныңішкіболмысынақатысты айтылғанына күмəніміз болмайды. Əрі қарай, бастама көтеру , яғни «белгілі бір жобаның алғы шарттарын айту, жариялау немесе тың идеамен халықты өзіне қарату». Келтірілген мысалдарды жоғарыдағы талдаудың біріншісіне (негізгі нұсқасынан онша алшактамаған) жатқызамыз. Талдаудың екінші ыныбын (негізгі мағынасына мүлде келмейтін) талдамақ бұрын, екітопқадатұракелмейтін«қалтафонныңтұтқасын көтеру» тіркесін ойлансақ. Əрине бір ойлағаннан айтылған тіркесті негізгі ұғымға есептейсіз, дегенмен олай емес. Сымсыз ялы қалтафондар пайда болмас бұрын, қалтафонның тұтқасын көтере келе, қоңырауды қабылдайтынбыз. Бүгінде заманауи технология ауырымызды жеңілдетіп, өмірімізге ұялы қалтафондар секілді жаңалықтар еніп жатқанымен, сол баяғы қалыптасқан тіркес сол күйі қолданылып жатыр. Орындау мақсаты бір сол қоңырауды қабылдау, бірінде тұтқаны көтеріп қабылдасаңыз, екінде қоңырауды қабылдау тетігін басумен ғана шектелесіз. Сонымен, əрі қарай, талдаудың екінші сыныбына төтеп беру, шыдау, төзу, көну етістіктеріне мағыналас тіркестерді енгіземіз. Олар :

Сөз көтеру Əзіл көтеру Сын көтеру

Қалтафонды көтеру Əйелі көтеру

Алғашқы келтірілген үш мысал өзіндік бірегей тұтастығы бар. Біреудің ауыр не жаман сөзіне шыдау, біреудің болмасыз əңгімесіне не орынсыз əзіліне көну, қандай да бір жоспар немесе талапқа сай жауап беру (белгілі бір талаппен орындалған жұмысқа қатысты) т.с.с. Қалтафоны көтеру – күрделі функциялы бағдар ламалардың(программалардың) жүйесі өзіне сай (төтеп беретін) қалтафонда ғана қолданылатындықтан, қалтафонның функционалдық қуаты сол бағдарламаның жұмысын атқара алатын болғанда қолданылатын тіркес. Əйелі көтеру– күнделіктіқолданыстағытабиғипроцесс. Бұлтіркестекөтеруетістігініңқолданылуы əйелзатыныңөзініңсалмағынанартықжүктіболуы, яғниперзенттіболғалыжатқаныменжəне ол кісі оны көтеріп жүргенімен байланыстырады. Сонымен қатар, көтеру етістігі синонимделіп жөндеу, дамыту, өркендету (Мыс.: «Ауылдың əл-ауқатын көтеру»), лауазым, атақ, дəрежені жоғарылату, арттыру (Мыс.: «Мені жұмыс бабымен көтерді») қызметтерін атқарады. Жəнедекөтерқолыңды«бағын, беріл», көтеріпқойды«алып жіберді, ішіп қойды» дейтіндей белгілі бір іс-əрекетке итермелеу, жұмылдыру мақсатында қолданылады.

«1771 жылы Түркістанда үш алашқа хан көтеріледі ...» [2, 95]. Хан көтеру тіркесі та салтымызбен байланысты. Етістіктің қолданылу себебі көнеде ханды ақ киізге көтеру «сайлау» мағынасымен ұштасқан.

Тік етістігі. Негізгімағынасы«жіпсабақтағанинемен киім-кешекті тігіп-тепшу, жамау» [1,843].Ауыспалы мағынасынамысалретінде«киізүйтігу» тіркесіналайық. Несебептен үйді құруға тігу етістігі қолданылады? Киіз үйдің ерекшелігі оның құрылымы мен салыну жүйесінің тоқу, тігу процесіне ұқсағандығы. Тұра осы ұғымда «отау тігу» тіркесі де жүреді. Бұл тіркес көнеден қалыптасқан дəстүрге сай еншісін алып, бөлек киіз үйін тігіп, отау құрғанымен байланысады. Ендігəрі, бəйгеге немесе бəстескен адамдар арасында ақшалай немесе заттай жүлде қоюға қатысты етістікті тіркестер:

Бəс тігу Бар ақшасын ойынға тігу Өмірін тігу

Соңғы келтірілген тіркес адам өмірінің болмысына қарай қолданылғанымен, етістік одан жоғарыдағы ұғымға тұспа-тұс келеді.Енді тігу етістігінің негізгі мағынасымен мүлде алысы жоқ варианттарына жол берсек.Олар:

172

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

Алысқа көз тігу «алысқа мұқият қарап үңілу». Ту тігу «туды ілу, көкке көтеріп желбірету».

Əдеби айналымда «тігерге тұяқ қалмады» дегені ойын ойнап немесе бəстесіп малдан жұрдай болып айырылғанын білдіреді.

Көре алмаған дұспандар, Ілесе алмас шаңыңа, Басыңды тік бəйгеге, Бір халқының ғамына [3, 38]

Осында келтірілген тік етістігі жоғарыда талдап өтілген өмірін қатарге қою іспеттес қолданылған. Халқы үшін басын бəйгеге тігу, демек,өмірін тігу.

Ашетістігі. Негізгімағынасы«жабылған, бекітілгеннəрсеніашыққалыпқа елтіру»[1,75] болады. Аш етістігінің осы негізгі мағынасы оның көптеген ауыспалы мағыналарына шамалы болса да қатысы бар. Айталық, бұл бұрылу семантикалық ауытқу болады. Осы қағидаға сай мысалдар келтірсек:

Сырын ашу «адамның ішкі жан дүниесін, сезімін, болмысын сыртқа шығару, яғни біреуге сырын айту».

Жол ашу «бата беру, жол көрсету, бағдарлау немесе балгерлік тылсыммен жолын оң

ету».

Сөз мəйегін ашу «сөздің мəн-мағынасын анықтап беру, көрсету». Жемістің қабықын ашу «жемісті қабығынан тазарту, тазалау».

Конференция(мəжіліс) ашу«аймақтықжелідедостардыңортақсұхбатынұйымдастыру. Жастардың жаппай қолданысына еніп үлгерген желілік mail.ru агентте бір конференцияға достарды біріктіріп, өзара əңгіме дүкен құру мақсатындағы қимыл əрекет».

Келесі талдау аш етістігінің негізгі семантикасына ұйқасы жоқ варианттарында жүрмек. Толықтыра кетсек:

Ғылым мен саяхатта жаңалық ашу «əлемге беймəлім бір затты (адамзатқа пайдалы затты) ойлап табу, іздеп табу, анықтау жəне географиялық саяхаттау барысында адамзат аяғы баспаған жерлерді зерттеп, əлемге паш ету».

Балашу«болашақтыболжау, жол,бағдаркөрсету,жоғалғанзаттардықұмалақтың немесе картаның көмегімен тауып беруге тырысу, магиялық əрекетке бару».

Соғыс ашу«екінемесеодандакөпелдердің өзара кикілжіңдері есебінен араларындағы қарым-қатынастың ұшығуы, бір-біріне соғыс жариялауы».

Екі түрлі нəрсенің арасын ашу «екі нəрсенің арасын, жігін ажыратып, бөлу».

Ұшетістігі. Негізгімағынасы«көккекөтерілу, аспанға шығып қалықтау, əуелеу»[1,863]. Бұл етістіктің біршама ауыспалы семантикалық варианттары жылдамдықпен сабақтаса қолданылады. Себебі əуе кемелері, ғарыштық зымырандар жəне ұшақтар əлемдегі ең жылдам ұшатын техникалық аппараттар. Ұш етістігінің жылдамдыққа қатысты етістікті тіркестері:

Шаңғымен ұшу «шаңғымен сырғанау. Егер шаңғы ұшу аппараты болғанда біз бұл вариантты қарастырмас едік».

Біреудің алдында ұшып-қону «дəйек таппау, əлек болу, жеңілтектену».

Бір жерге асығу, ұшу «қарбалас болу, шапшаң басып жүгіру, тез зымырау».

Ұшетістігінегізгімағынасынигереотырып, семантикалықөзгерісті көрсетеалады, яғни «көккесамғау» ұғымындатұрып, мүлдебасқамағынанытопшылайалады. Оғандəйек ретінде бірнеше мысал келтірсек:

Басынан бақыты ұшу «бақытсыздыққа ұшырау,қайғыға кенелу.Бақыт ойша құсқа теңелгендіктен ұшу етістігі ілесе қолданылады».

Жаны ұшу «қаза болу, жүректің соғуы тоқталып, өмірі таусылу. Адамның жаны тəнін тастап, ұшу сенімімен осындай тіркес қалыптасқан».

Зəресі ұшу «бір нəрседен қатты зəресі қалмау, шошу».

Оққа ұшу «суық қарудан қатты жарақаттану, өмірден озу, қайтыс болу».

Іс-қимылдың жалпы ұғымын білдіретін етістіктер ішінде шығу етістігі де ауқымды ауыспалы қолданылады. Бұл да түсу, көтеру секілді бағытты (жоғарыдан төменге не

173

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

төменнен жоғарыға) білдіретін етістік. Оның қарапайым (негізгі) мағынасы іштен сыртқа қарай бағытталатын қозғалысты білдіреді. Тұра осы ұғымға жанама ұғым ретінде :

жолға шығу «аттану, сапар шегу».

қолы немесе аяғы шығуы «қол-аяқ сүйектерінің орнынан таюы, жылжуы». мақаланың газетте шығуы «баспа бетінде жарық көру, басылу, жариялау».

Одан басқа, шығу етістігі өзге етістіктің мағынасында қолданылады. Мысалы :

көтерілу мағынасында : егіннің басы шығу «өсу, өру, көктеу». белгілі бір жас мөлшеріне

(тұтқиылдан) етістіктерінің мағынасында тербеледі.

“Шығу” етістігінің жанамаланып қолданылатын варианттарынан басқа негізгі мағынасынан мүлде алшақ қолданылатын нұсқалары да баршылық. Айтсақ, олар :

1. Уəдесінен шығу «уəдесін орындау, сөзінде тұру».

2. Быт-шыты шығу «тас-талқан болу, астан-кестең болу, күлпаршасы шығу». 3. Тұрмысқа шығу «күйеуге шығу, отбасын қүру».

4. Аңға шығу «аң аулауға шығу».

Шерт етістігі. «Затты саусақпен тырс-тырс еткізу, түрткілеу» [1,914] негізгі мағынасы болып келеді. Ауыспалы мағынада «домбыра шерту» тіркесі домбырада күй орындау ұғымын түсіндіреді. Дегенмен, сол домбыраны саусағымен шертіп ойнау, тарту емес пе? Иə, əркім-ақ домбыраны шерте алады, бірақ əдемі əуен шығару санаулының қолынан келеді. Сол себепті біз бұл тіркесті ауыспалы мағынадағы вариант деп есептейміз. Келесі кезекте тұспалданатын тіркестер ешбір дəйексіз синонимдік вариант ретінде қолданылады. Олар:

1.Сыр шерту «сырын айту, бар мұң-шерін ақтару».

2.Ой шерту «терең тұңғиыққа батып ойлану».

3.Сөз шерту «өз ойын жүзеге асыру, айту».

4.Естелік шерту «өткенге қайтып оралу, еске алу».

Ауызекі сөйлеу стилінде етістіктер басқа стильдерге қарағанда варианттар мен синонимдерге бай келеді. Ендігі ойымызды, жоспар бойынша, көтер етістігіне құрықтасақ. Аталмыш етістіктің негізгі мағынасы «бір нəрсені арқаға салу немесе қолмен төменнен жоғарыға көшіру»[1,420] болып табылса, осы айтылған негізгі нұсқасынан шамалы алшақтайтынжəнемүлдекерексізетістіккейпіндеқолданылатынварианттарыжетерлік. Айта кетсек, белгілі бір дерексіз деңгейдегі жоғарыға бағытталған əрекет. Мысалы : дауыс көтеру, яғни айқай салу, етістік өзінің негізгі мағынасына жақын, дегенмен етістік дерексіз қимылға (дыбысқа) бағытталғандықтан, оны бөлек синонимдік вариант ретінде есепке аламыз. Дəл сол сияқтыкөңіл-күйдікөтерутіркесінқолданғанда, қимылдыңадамныңішкіболмысынақатысты айтылғанына күмəніміз болмайды. Əрі қарай, бастама көтеру , яғни «белгілі бір жобаның алғышарттарын айту, жариялау немесе тың идеамен халықты өзіне қарату». Келтірілген мысалдарды жоғарыдағы талдаудың біріншісіне (негізгі нұсқасынан онша алшактамаған) жатқызамыз. Талдаудың екінші сыныбын (негізгі мағынасына мүлде келмейтің) талдамақ бұрын, екі топқа да тұра келмейтін «қалтафонның тұтқасын көтеру» тіркесін ойлансақ. Əрине бір ойлағаннан айтылған тіркесті негізгі ұғымға есептейсіз, дегенмен олай емес. Сымсыз ұялы қалтафондар пайда болмас бұрын, қалтафонның тұтқасын көтере келе, қоңырауды қабылдайтынбыз. Бүгінде заманауи технология ауырымызды жеңілдетіп, өмірімізге ұялы

174

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

қалтафондар секілді жаңалықтар еніп жатқанымен, сол баяғы қалыптасқан тіркес сол күйі қолданылып жатыр. Орындау мақсаты бір сол қоңырауды қабылдау, бірінде тұтқаны көтеріп қабылдасаңыз, екінде қоңырауды қабылдау тетігін басумен ғана шектелесіз. Сонымен, əрі қарай, талдаудың екінші сыныбына төтеп беру, шыдау, төзу, көну етістіктеріне мағыналас тіркестерді енгіземіз. Олар :

Сөз көтеру Əзіл көтеру Сын көтеру

Қалтафоны көтеру Əйелі көтеру

Алғашқы келтірілген үш мысал өзіндік бірегей тұтастығы бар. Біреудің ауыр не жаман сөзіне шыдау, біреудің болмасыз əңгімесіне не орынсыз əзіліне көну, қандай да бір жоспар немесе талапқа сай жауап беру ( белгілі бір талаппен орындалған жұмысқа қатысты ) т.с.с. Қалтафоны көтеру – күрделі функциялы бағдарламалардың (программалардың) жүйесі өзіне сай (төтеп беретін) қалтафонда ғана қолданылатындықтан, қалтафонның функционалдық қуаты сол бағдарламаның жұмысын атқара алатын болғанда қолданылатын тіркес. Əйелі көтеру – күнделікті қолданыстағы табиғи процесс. Бұл тіркесте көтеру етістігінің қолданылуы əйелзатыныңөзініңсалмағынанартықжүктіболуы, яғниперзенттіболғалыжатқаныменжəне ол кісі оны көтеріп жүргенімен байланыстырады. Сонымен қатар, көтеру етістігі синонимделіп жөндеу, дамыту, өркендету (Мыс.: «Ауылдың əл-ауқатын көтеру»), лауазым, атақ, дəрежені жоғарылату, арттыру (Мыс.: «Мені жұмыс бабымен көтерді») қызметтерін атқарады. Жəне де көтер қолыңды «бағын, беріл», көтеріп қойды «алып жіберді, ішіп қойды» дейтіндей белгілі бір іс-əрекетке итермелеу, жұмылдыру мақсатында қолданылады.

Жоғарыда келтірілген мысалдардан көріп отырғанымыздай, бір сөздің бірнеше мағыналас варианттары болуы мүмкін. Араб тілінен енген «мағына» сөзінің қазақ тілінде «мəн», «мазмұн», «маңыз» дегенлексика-семантикалықварианттарыбар. Белгілібірсөзөзінің тура номинативті мағынасында да, екінші бір тіркестерде, сөйлем ішінде ауыспалы мағынада да қолданылуы мүмкін. Сол сияқты етістіктердің де бірнеше варианттары болатыны байқап отырмыз [4,144]. Сөздің қандай мағынада қолданылып тұрғанын дəл айқындайтын ол контекст (сөз тіркестері, сөйлем ішіндегі білдіріп тұрған мағынасы). Сондықтан тілдің қазіргі жағдайын алып қарастырғанда, сөз мағыналарын екі түрге топтастыруға болады: тура мағына жəне келтірінді (немесе ауыспалы, ауыс) мағына.

Əдебиеттер:

1.Wеbstеr's Nеw World, Сollеgе Dісtіonаry Fourth Еdіtіon, Books Worldwіdе Іnс.. Сlеvеlаnd, Ohіo, 2000. – 1714 p.

2.Мұхтар Мағауин. Қобыз сарыны. Алматы: Мектеп, 2000. − 184 б.

3.Міржақып Дулатов. Оян, қазақ. Алматы: Тұлға, 2001. – 72б.

4.Syntасtіс Vаrіаtіon аnd Gеnrе / еdіtеd by Hеіdrun Dorgеloh, Аnjа Wаnnеr, Dе Gruytеr Mouton, Prіntеd іn Gеrmаny, 2010. − 689 p.

5.Қазақ əдебиеті. Энциклопедиялық анықтама кітабы. Алматы: Аруна Ltd.., 2010. – 122 б

175

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

УДК 372.8:8

Sabirdinova S.A.

UNESCO Associated School at Kazakh-American University School Principal, English language teacher Almaty c., Kazakhstan e-mail: Bektas-s.83@mail.ru

Nurpeisova N.T.

Non-commercial joint-stock company National Physics and Mathematics School English language teacher Kazakhstan, Almaty City e-mail: nazirakz@mail.ru

THE CONTENT OF THE CLIL METHODOLOGY

Түйіндеме: Бұл мақалада шетел тілінде пəндерді оқытудың жаңа бағдары ретінде CLIL – əдісініне түсініктеме беріліп, оның маңыздылығы, арттықшылығы қарастырылған. Мақалада CLIL əдісінің шығу тарихы туралы да қысқаша мəлімет берілген. Осы əдісті қолдана отырып, оқыту үрдісін жаңарту жəне жақсарту қажеттілігі айтылады.

Abstract: This article is devoted to the main directions of teaching disciplines in a foreign language. It is also said about the need to update and improve the learning process using this method.

Key words: CLIL, methodology, Integrated learning, competent, multilingual, communicative skills, foreign language.

Резюме: В данной статье дается разъяснение метода CLIL-как новой ориентации преподавания дисциплин на иностранном языке, рассматривается его значимость и приоритетность. В статье также представленакраткаяинформация обистории возникновения метода CLIL. С использованием данного метода рассматривается необходимость обновления и улучшения процесса обучения.

Today, the desire of an independent country is an educated generation. Head Of State N. A. Nazarbayev said, "The future of our country is in the hands of today's young generation, and the fate of the younger generation is in the hands of teachers».

Tasks before modern teachers: formation of the competent personality possessing deep knowledge, abilities and abilities capable to work on the basis of the world standards corresponding to the level of development of science and technology[2]. In order to work in accordance with such requirements, the teacher must be a professional in continuous search.

The results of innovative learning should facilitate the acquisition of knowledge by students through independent activities. A key role in expanding horizons, improving worldview and cognitive activity of the student, the development of creative abilities through research activities, the desire for qualification, i.e. in the implementation of the comprehensive development of the individual plays the introduction of innovative technologies in the educational process, gives a positive result. Therefore, for the education of the educated generation it is necessary to apply various methods in the educational process. One of them is the CLIL method, which has now started to use roots.

The term CLIL was first invented by David Marsham in 1994. "CLIL" can be considered as Content and Language Integrated Learning in English or integrated subject and language learning methodology, second or third /Kazakh, Russian or English/ language of instruction. In subsequent studies, the following definition is given: "CLIL is a didactic method that allows students to form linguistic and communicative skills in a foreign language " [1]. Basics CLIL involves 2 goals, that is, the study of the subject through a foreign language and mastering a foreign language through the studied subject.

176

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

CLIL is divided into 2: hard CLIL and soft CLIL. Hard CLIL means that any school subject is taught in English (only the student's English level must be L2) [4]. In the process of such training, students can study geography, literature, biology, physics and even physical discipline through a foreign language. The English language teachers use the method of soft CLIL, whose task is the study of a foreign language with the use of the other disciplines.

CLIL is used in various education systems, can be conducted from kindergarten preparatory group to higher education institutions. The main aspects of 4"C" (DoCoyle, 2008) in European countries are considered in the application of this technique [3], [5]. They are the following:

Content - the content of the subject. Development of knowledge and skills in the field of the subject.

Communication. Large - scale use of a foreign language in the learning process. Cognition-thinking. The development of thinking abilities and knowledge.

Culture. Understanding of interdisciplinary communication, understanding of the subject culture.

Thus, conducting in English by the CLIL method provides metaphysical connections and allows to achieve practical results in the development of the principles of new educational standards, in particular, develops cultural awareness, internationalization, language competence, not only readiness to learn, but also the ability to apply new knowledge in life and, accordingly, to increase life evidence, to focus on success, ultimately, to achieve the main goal. – contributes to the formation of professional competence of future graduates, increase their mobility and ability to adapt to rapidly changing life situations.

Studying the scientific and methodological position of teachers-methodologists and the effectiveness of innovative educational practice niches in all educational schools of Kazakhstan, it should be noted the following features.

The aims of CLIL:

Introduce students to new concepts and ideas related to the subject. Ensuring that students learn subjects and languages in parallel. Improving the reliability of students ' speech in the second language. Insert the content of the subject in the lesson in the previous line. Planning for second language lessons according to the curriculum. Give tasks that promote different thinking of students.

Support students in the process of simultaneous learning of language and discipline. Principles:

CLIL includes, first, General education, not multilingual. Therefore, it is a distinctive feature of additional training.

Training is based on aspect 4 "C".

Requires psychological balance during the lesson.

When explaining the topic the teacher facial expression, gestures, different pictures, voices, etc. Advantages:

Page enhances the ability of learners to communicate with each other in a foreign language. Intercultural knowledge of students increases.

Theme: "Development of thinking and creative abilities of students." Reliability and increases motivation of students.

The form increases interest in learning a foreign language and increases the importance of its application in various situations.

Summing up, for the full assimilation of knowledge, it is necessary to develop students ' mental abilities, to teach them to speak freely, to express their thoughts openly and fully, to broaden their horizons-this is the main goal of training, and to teach each student in such a way that he acquired knowledge and skills. To achieve this goal, depending on the updated learning process, "CLIL" is an effective way to implement a trilingualism program."

Literature:

177

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

1.General Marsh, D (Ed) (2002) Content and Language Integrated Learning (CLIL). development trajectory.

2.Turganbekov B.A. "Development of creative potential of teachers in terms of professional development: theory and practice". –Almaty, 2005.

3.Kudaibergenova A. "Competence-criterion of personality in qualitative development " (materials of scientific-practical conference). – Almaty, 2008.

4.Tanner, Liz Dale and Rosie. CLIL service. February 22, 2012.

5.Kelly, China. Macmillan Vocabulary Practice Series: Science. b.mmm.: Macmillan ELT, 31 Jan 2008.

УДК 001(063)

Семикина A.А.

магистрант 1-го курса Казахский государственный женский педагогический университет e-mail: anna.semikina.96@mail.ru

научный руководитель: Аргингазина Ш.Б.

к.филол.н., старший преподаватель e-mail: sh.argingazina@gmail.com

г. Алматы, Казахстан

РОЛЬ СОЦИОКУЛЬТУРНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ МОТИВАЦИИ

К ИЗУЧЕНИЮ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА

Түйіндеме: Мақаладастуденттердіңшеттілінмеңгеруінежəнеəлеуметтікмəдениқұзыреттілігін арттыру мəселесі қарастырылады. Шет тілін меңгерген адамдардың көпшілігі халық мəдениетіне қызығушылығын танытты. Ғылыми тəжіриби барысында əлеуметтік мəдени құзыреттілікті қалыптастырудыңжұмысəдістеріанықталыпкөрсетілді, жəнеқұзыреттілікті ынталандыру барасында орны айқын анықталды.

Кілт сөздер: мотивация, əлеуметтік мəдени құзыреттілік, мəдениет, шынайы материалдар, қарым-қатынас, шет тілі, əдістері.

Аннотация: В статье рассматриваются проблемы повышения мотивации учащихся к изучению иностранного языка и влияние социокультурной компетенции на данный процесс. Было установлено, что большинство людей, изучающих иностранный язык, заинтересовано в культуре страны. В ходе проведенногоэкспериментабыли выявленыипродемонстрированыметодыработыдля формирования социокультурной компетенции, а также было определенно ее место в работе над повышением мотивации.

Ключевые слова: мотивация, социокультурная компетенция, культура, аутентичные материалы, коммуникация, иностранный язык, методы.

Abstract: The article discusses the problems of increasing the level of motivation of students to learn a foreign language and the impact of socio-cultural competence on this process. It was found that the majority of people learning a foreign language are interested in the culture of the country. In the course of the experiment, the methods for the formation of socio-cultural competence were identified and demonstrated, and its place in the work on enhancing motivation was determined.

Keywords: motivation, socio-cultural competence, culture, authentic materials, communication, foreign language, methods.

Изучение иностранного языка не может считаться полным, если не рассматривается культура страны изучаемого языка. Одной из целей преподавания иностранного языка является формирование коммуникативной компетенции. Иными словами, существует

178

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

необходимость обучить не только теоретическим основам языка, но языку как средству общения, а это невозможно без знаний в социокультурной сфере.

Ситуация в современном мире такова, что без навыков общения в межкультурной и полиязычной среде жить практически невозможно. Тем не менее, недостаточная подготовка учащихся показывает беспомощность в условиях реального межкультурного общения в иноязычной среде, недостаточная широта взглядов, предвзятость в оценках, неосведомлённость в сфере бытового общения, неумение адаптироваться к новым условиям общения, неспособность проанализировать или осознать наличие непонимания, связанного с различием культур [1, 4-5].

Социокультурная компетенция включает в себя знание учащимися национальнокультурных особенностей стран изучаемого языка, правил речевого и неречевого поведения в типичных ситуациях и умение осуществлять свое речевое поведение в соответствии с этими знаниями и собственными ценностными ориентациями [2]. Первоначально термин «социокультурная компетенция» для обозначения врожденного мыслительного механизма, лежащего в основе порождения базовых синтаксических структур, получил широкое распространение в работах Н. Хомского, в них компетенция определяется как скрытый внутренний механизм, противопоставляемый «исполнению» - реальному функционированию структур языка в речи [3].

Для развития социокультурной компетенции на уроках иностранного языка применяются различные методики и подходы, такие как социокультурный подход, коммуникативно-деятельностный подход, а также личностно-ориентированный подход. Все эти подходы учитывают личностные характеристики и потребности каждого учащегося, нацелены на развитие индивидуальных способностей и на социализацию личности в обществе, а также помогают сформировать личность, осведомленную в области межкультурного общения.

Для того чтобы понять каким образом можно работать над повышением уровня социокультурной компетенции у учащихся, разберемся, что относится к основным компонентам компетенции. В таблице 1 представлены компоненты социокультурной компетенции, которые выделяет исследователь П. В. Сысоев [4].

Таблица 1 – Основные компоненты социокультурной компетенции

Как видно из таблицы 1, для того чтобы можно было утверждать, что человек обладает социокультурной компетенцией, личность должна не только знать теоретические основы, но иуметь применять их на практике, а также постоянно расширять свойопыт применения языка в различных ситуациях, в том числе и при межкультурном общении.

Изучение иностранного языка – процесс достаточно трудоемкий. При этом многие учащиеся, вне зависимости от ступени обучения, не понимают всей необходимости владения иностранными языками. Для того чтобы понять и проанализировать общую направленность мотивации учащихся, был проведен опрос.

В ходе исследования было опрошено 50 человек разных возрастов и с различным уровнем знаний иностранного языка. Как видно из рисунка 1, 16% опрошенных на вопрос

179

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

«Для чего Вы изучаете английский язык?» ответили, что такие требования выставляют работодатели или место учебы. 10% сказали, что хотели бы смотреть фильмы и читать книги воригинале. Восновномтакойответдавалишкольникисреднейшколы. 12% людейответили, что занимаются повышением уровня иностранного языка для того чтобы расширить границы собственного сознания. Чаще всего такой ответ давали молодые люди в возрасте от 17 до 25, то есть студенты высших учебных заведений и колледжей. То же самое касается и тех, кто ответил, что английский язык им нужен в большей степени для путешествий, а именно 28%. 34% опрошенных сказали, что иностранный язык они изучают для улучшения своего будущего, как в плане карьеры, так и для учебных целей.

На рисунке 1, отображены результаты данного опроса.

Рисунок 1 – Результаты опроса

Такимобразом, приходимквыводу, чтовнезависимостиотвозрастаиуровнявладением языка, большинство людей, изучающих иностранный язык, будет заинтересовано в изучение культурологического аспекта.

Социокультурная компетенция и мотивация тесно связаны. Формирование компетенций невозможно без запроса индивида, то есть его внутренней мотивированности и запроса общества [5].

Для подтверждения теории, был проведен эксперимент. Эксперимент проводился в группе учащихся, которые на момент опыта занимались на уровне Intermediate. Далее представлен фрагмент урока.

Цели урока:

1 Ввод и закрепление лексики по теме «Political system of the USA». 2 Закрепление грамматической темы Conditional Sentences.

3 Развитие коммуникативной компетенции

4 Развитие восприятия иностранной речи на слух.

5 Повышение мотивации учащихся.

6 Развитие социокультурной компетенции Для достижения поставленных целей на уроке было принято решение использовать

видеоролик «Obama Calls Donald Trump with Debate Advice» (Обама звонит Дональду Трампу с советом по дебатам) [6].

Это отрывок из телевизионной программы «The Tonight Show starring Jimmy Fallon» («Ночное шоу с Джимми Фэллоном»). Данная передача является американской развлекательной программой. На шоу приглашаются различные известные люди, которые рассказывают занимательные истории из жизни. Предложенный видеофрагмент являлся пародийным скетчем.

В данном видеоролике использовано много разговорных и сленговых выражений, которые могли бы затруднить понимание. Данный видеофрагмент был выбран не только для того чтобы учащиеся смогли услышать речь на американском английском, но и могли послушать диалог на политическую тему, пусть даже и представленную в форме пародии. Также, поскольку это видео развлекательного характера, то учитель рассчитывал поднять

180