Бичкдүдин туск шүлгүд болн келврмүд

ДОКРУНА Б.

ТЕГ

Келвр.

Уудьврта өдрмүд

Церн ода зурһа орчкв. Эн шулун-шудрмг, керсү көвүн. Эк-эцгдән йир гидг •соңсврч. Бийәсн ах, медәтә улсиг, эн оньдин күндлнә.

Цернә дү күүкн — Цендә шинкән һун күрв. Болв эн экләд ю-бис медәд, томанд орад ирв. Келсн үгнь болхла йир төв. Эдн Уралас нүүҗ ирлә. Энд, Хальмг республикд аавнь бәәнә. Аавинүрн эдн эк, эцгтәһән хамдан ирсмн. Терүнәс нааран һурв хонснь эн.

Эдниг нүүҗ ирсн өдр һалв салькн көдллә. Тер зуг өцкүлдүр ном- һрв. Дарунь хур орла. Тер хур ода бийнь ора. Церн, Цендә хойр ирс- нәс нааран иигән-тиигән һарад уга. Эдн аавиндән наадцхав. һарад наа- дхар седхлә, таньдг бичкдүд дав-дер уга. Ташр деернь салькн, хур, бальчг... Басл уудьврта болв.

Эн өдрмүд Цернд нег үлү, ил уудьврта болҗана. Кемр, эврәннь балһсндан болхла, көвүн иим удан гертән суух болһнт? Уга Тенд, өссн-боссн балһсндан Церн кенлә, альд, кезә наадхан меддг билә. Тенд энүнә үүрмүднь олн. Үүрсг күүнд кезәд чигн уудьврта болхш.

Церн ода аавиндән терз тус, уха туңһасн бәәдлтә, уульнцур хәлә- һәд тагчг сууна... Хур үсәрәд ора. Теңгр үрглҗдән нигт хар үүләр бүркгдҗ. Тег нүднә харан күрх һазрт миркиһәд, көөгтҗ үзгднә. Көвүн хара бәәхәр ю-бис һәәхҗ сууна. Ода уульнцин тал дундаһур ачлһ ачсн хойр машин давҗ, һарв. Машинә төгә дорас цандгин усн хойр та- лан цацгдснь үзгднә. Дарунь барун һар талас толһа деерән оошк өң- гтә чачр бәрсн күүкд күн һарч ирв. Нег һартан тер көк өңгтә туңгрцг бәрҗ. Цандгудиг хаҗуһарнь эргәд, арһул цев-цев ишкәд йовад йовна. Удсн уга аавинәс тер давад һарад одв. «Магазинүр одҗ йовна — мага­зин энд бәәҗ» гиҗ көвүн дотран ухалв.

Ода барун бийәс ардан ачлһта неҗәһәд, прицеп чирсн хойр «Бе­ларусь» аашна. Теднбас давад һарад одв. Селәнә дундур тал бичк- дүдин шууган соңсгдна. Санхд, тедн йир соньн кевәр наадҗйх бәәд- лтә. Кемр Церн эдниг таньдг болхла.... Болв удсн уга, бичкдүдин дун номһрад, аш сүүлднь, төрүц соңсгддган уурв, Энд-тенд машинә ә кү^- җңнә.

Церн үкс гиҗ босад, унтҗ кевтсн бичкн Цендәһүр одв. Күүкн, әм- тәхн, нөөртән духуцад, сарсаһад таварн унтад кевтнә.

Гер дотр эднәс талдан күн уга. Төгрг стол деер зогсҗасн радио- динамикас арһул дуулсн дууна айс җиргҗ соңсгдна. Көвүн динамикиг чаңһахар седчкәд, хәрү Һарв-Цендә серҗ одх. Дү күүкндән тер йир дурта. «Унтг, сәәнәр амрч авг» гиҗ дотран ухалв.

Көвүн ода дакн терзүр шидрдв. Терүнә оньг ода аавин бор мисүр тусв. Тер, уульнц һатлх бәәдлтә эндәс гүүҗ йовна. Минь одахн давҗ һарсн тракторин мөрт күрчкәд, мис тотхад, таг доран зогсв. Болв хаалһ һатлхар шиидчксн бәәдлтә, нег өмн көлән өргәд, цааран хәлә- һәд сүүлән унҗилһҗ чирәд, өкәс гиһәд, санхд, зуг нег мисхл өңгрхлә,

10

уралан гүүх дүртә. Болв, залхурв—яһв, мис хәрү гүүҗ аашна. Ода тер терз тус ирчкәд, «мә-у, мә-у» — гиҗ мәәләд зогсв.

«Геснь өлсҗ бәәдг болхий?» гиҗ көвүн санань зовб. Церн терз £екәд мисд зүсм өдмг хайҗ өгв.

Бор мис хойр нүдән әньчкәд, зүсм өдмгиг өмн көләрн дөңнҗ бәрәд, идәд оркв. Дарунь тер, бас невчкн, өдмг угай гиҗ сурсн кев- тә, җөөлн хәләцәр, Цернүр хәләҗ, дакн зовньсн дууһра мәәльв.

Ода көвүнә дотр бий генткн үүмсн болад одв. Тернь учрта. Аавин мис эднә бор мислә әдл бәәдлтә. Эднә мисәс эн йир юуһарн чигн йил- һрхш.

Көвүнд эврәннь бор мис йоста гидгәр сангдв... Мана бор мис минь энүнлә әдл, җөөлн бавһр нооста, күзүндән цаһан буһута, чиргдсн сәәхн сүүлтә, ут цаһан сахлта, ик шар нүдтә билә. Мәәлсн дунь! Мел эн мисәс йилһҗ авч болшго! — гиҗ Церн ухалв.

Аавин бор мис көвүнүр улм ширтҗ хәләһәд, мәәләд зогсад бәәнә.

«Өлсҗәх кевтәл эн, көөрк» — гиҗ дотран санчкад, Церн терүнд бас нег зүсм өдмг хайҗ өгв. Мис дакн нүдән әнәд, өдмгән экләд идв. Болв, көвүнд эврәннь мис толһаһаснь һархш. Хәәмнь-хәәмнь, ода ма­на мисд кен хот өгдг болх? — Көөрк, тер ода, мел энүнлә әдл өлсәд, иигәд мәәләд зогсҗ чигн бәәдг болх, гиҗ көвүн чееҗләһән күүндв. — Цендә бидн хой теруг үсн өдмг хойрар асрдг бәәсн биший. Цадад авч- кад, тер таварлад, дөрвн көлән җииһәд, элжэн өөдән кеһәд, хорҗңнад унтад кевтдг билә. Хулһн бәрхдән ямаран һавшун билә гинәт!

Эврәннь бор мисән бидн юңгад эс нааран авч ирсмб? Ода тер ик холд, мана бәәсн балһснд бәәх, гиҗ санчкад, көвүн гүүнәр саналдв.

Бор мисәс көлтә, Цернд эврәннь бәәсн балһсн чигн сангдв... Басл сәәхн балһсн билә тер,—гиҗ көвүн ухалв. Көвүнд ода эврәннь бал- һсан нүдәрн үзсн әдл болв... Тер мана баавин көдлдг һурвн давхр ик цаһан фабрик. Нег дакҗ би баавлаһан хамдан фабрикүр одлав. Дот- ркнь ямаран сәәхн билә! Фабрик дөрвн үүдтә. Хойр үүдәрнь әмтн ордг билә, наадк хойрарнь — һардг билә. Орлһна барун һар талнь бәәсн сарул-сәәхн ик өрәд буфет бәәлә. Баав бидн хойр тиигхд буфетәс альм хулдҗ авчкад, деерәгшән һарлавдн... гиҗ Церн тодлв.

Көвүнд ода нам эврәннь өссн балһснур одсн болҗ медгдв. Ода терүнд улм-улм өвәрц, негнь негнәсн җилвтә сәәхн-сәәхн тоолврмуд орв. Цернд эн мел зүүдн мет болв-көвүн балһсан санад уудьв.

Мана бәәсн патьр... — гиҗ тер цааранднь ухалв.— Ода тенд кен орсн болхв?... Бичкдүдин сад. Садин хотн дотр би кедү дакҗ наад- лав! Витя, Коля, Вовк, Маша, Люда. Тедн ода чигн наадҗах. Кемр би тенд бәәсн болхла... Эврәннь үүрмүдтән би басл дурта билэв. Тедн ■чигн нанд дурта билэ — гиҗ Церн тодлвртан улм шилтв.

Ода мана бичкдүд намаг мартчксн болхий?.. Церн дакн гүүнәр татҗ саналдв.— Бидн оньдин хамдан нааддг билүс... Мартад уга эс болхий? Би тедниг мартад угав. Мартхн чигн угав. Кезэд чигн мартхн угав! Тедн чигн мартх зев уга боллта... Мартад уга болх — гиҗ аш •сүүлднь, көвүн шиидв. Тедниг би кедү өдр үзәд угав?

Тендәс, балһснасн һарсн өдртән Церн йир сәәнәр тодлла... Төмр хаалһин вокзал. Витя, Вова, Коля, Миша дөрвн маниг дахҗ вокза- лур ирлә. Үүрмүдән санчкад, көвүн дотран байрлад одв... Ардан но- һан ширтэ вагод чирсн ик паровоз утар татҗ хәәкрәд, вокзал тус зо­гсв...

...Паровоз дакн хээкрв. Бидн көндрәд һарвдн. Вагона терзэр цугтан үзгдлә: ики тер мааман көдлдг ик цаһан фабрик. Папа тер фа- брикэс бас хол биш көдлҗәлә,—гиҗ көвүн сүл өдр үзсән улм сәәнәр тодлв.— Мини үүрмүд мана йовх вагон тус зогсҗала... Поезд көндрснә хөөн, тедн һаран дайллдад ард үлдв. Би теднлә бас терзәр мендлҗ дайллав. Тиигхд Витя мана ардас «Це-ре... гиҗ хәәкрлә. Болв цаара-

нднь ю келсинь би соңссн угав. Юн гиж келхәр седсн болхв тер? Хөө- ннь харһхларн, эрк биш сурнав... гиж көвүн чеежләһән күүндв.

Церн хара бәәхәр һазаран һарв. Хур үсәрәд ора. Болв, одахн күртл үрглҗдән харлжасн үүлн сегәрәд ирҗ: цоорад-цоорад нимгрәд». удл уга, үүлн деед-ар үзгәсн тасрад, нег-негән көөлдсн мет, дораг- шан-өмәрән хәләҗ адһмтаһар нүүлдв. Зуг, тус деер бархлзсн хар үүлнәс хур ода бийнь үсәрә. Альдв — дүңнхд ик хол — оһтрһун дун соңсгдна. Зөвәр холд һорьвксн татасдар цацгдж һал цәклнә. Нарна толян үзгдхш. Тег ода бийнь эргндән көөгтҗ, уудьврта дүр һарч үз- гднә. Яһсн му өдрв! Церн ю кехән, яахан чигн медхш. Юмна адгнь таньдг улс бәәсн болхла!..

Баахн зуур көвүн селәнә дүр һәәхв. Фермин ар захд бәәсн хойр һурвн ик-ик цаһан хашасин өөр зөвәр олн улс үзгднә. Наад захан ха- шан үүдн тус хойр машин зогсҗана. Санхд, терүнд әмтн ачлһ ачҗах бәәдлтә. Бас нег хашаннь өөр дөрвн-тавн машин үзгднә. «Комбайн гидг эн кевтә» гиж Церн дегтрт үзсн зургар бодж тоолв.

Селәнәс зөвәр уухнд үкрмүд үзгднә. Теднәс улм ца, хар толһан кецд ик олн хөн йовна. Селәнә тал дунд бәәсн ик цаһан герин өөр бас зөвәр олн улс орҗ-һарснь үзгднә. Дүңнхд, тер герин өөр бәәх бәәдл- тә, чаңһ-чаңһар радио келҗәнә.

Церн дакн герүр орв. Өрә дотр бәәсн приемник саак кевәрн арһул дуула.

Цендә серв. Күүкн өкәр бичкн һарарн нүдән нухн бәәҗ, ахасн сурв: папа, маам хойр яһла? Ээҗ аав хойр альд бәәнә, Церн?—«Папа маам хойр Элст орла. Аав фермин конторур одла. Ээҗ бас юмнд одҗ» гиж ахнь дүүдән хәрү өгв.

Церн арһул келҗәсн радио чаңһав. «Соңстн, Элст келҗәнә.. Асхн соңсхвран эклжәнәвдн. Сүл зәңгс соңстн...» Хавр болад, дулан сәәхн өдрмүд ирчкв. Хальмг тег делгүдән көкрәд, һаңхлдсн ке-сәәхн цецгү- дәр кеерҗәнә... 1962 жил мана республик Төрскндән 13,5 сай пуд буудя өглә. Долан жилин алдр зуран тавдгч—1963 җилд Хальмг рес- публикин селәнә эдл-ахун күч-көлсчнр бас өөдән урһц авхар шунжа- на...»

«Делгүдән көкрәд, һаңхлдсн ке-сәәхн цецгүдәр кеерҗәнә». Эн үг- мүдиг көвүн йилһән сәәнәр тодлв. Тер учрта: нааран нүүхин өмн эк эцг хойрнь «Тенд дулан. Теегт цецгүд урһна» гиҗ Цернд келсмн. Бо­лв энд цецгүд уга,— гиж санчкад көвүн шуукрад гүүнәр татҗ сана- лдв.— Мана папа, мама хойр юнгад тиигҗ келсмб? Цецгүд дала гиж тедн келлүс. Иим уудьврта теегт цецгүд бас урһдв? Мана папа, мама эн уудьврта тег юнгад таасгдсн болхв?.. Бидн хәрү эврәннь балһснур чигн нүүхвдн... Би болхнь, нам эндр чигн нүүх билэв — иим һазрт яһҗ бәәхв,—гиж Церн дотран ухалв.— Папа, мама хойр чигн бас хәрү балһснурн йовхар седжэх... Ода намаг ирхлэ, Витя, Вова, Коля яһҗ байрлх билэ. «Церн ирж! Церн менд! гилдәд бичкдүд байрлдад шууглдад одцхах. Цецгин тускар.. көвүн дакн саналдв.

Тер маниг эврәннь балһснас һарч йовхд мана бичкдүд «Церн ир. Эрк биш ир» гиж келцхэлэ,— гиж көвүн чеежләһән күүндв.— Би бол­хла, бидн аавинүрн нүүҗәнәвдн. Бидн теегт бээхвдн. Тадн тег үзлт? Тег! Хальмг тег! Тенд цецгүд дала, тенд дулан, тенд сәәхн цецгүд урһна, таднд би сәәхн цецгүд илгәнәв. Теегин цецгүд!»

Энд болхла, цецгүд уга. Цецг уга гихлэ, тедн иткхий? Иим мир- кисн, уудьврта, иим салькта һазрт цецгүд бәәхий? — гиҗ көвүн улм үүмҗ мууһар тоолв.— Мама, папа хойр цецгүд дала гиҗ юңгад кел­смб? Худл келен болхий? Болв, папа худл үг келдго билә. Ташр деернь, мана каака эмчлм. Эмч күн худл келдв? Баав бас худл келхш. Цецгүд бәәнү, яһну?.. Папа, мама хойр үн келен болх. Эн теегт цецгүд 12