Сян-Белгин Хаср

ХАР ЧОЛУН АНДҺАР

(Келвр)

Өөнин сән едр кехәр урдас белдис бәәх цаг. Утулц уулнцс болн өрктә гер болһн сәәхн кеерәд орксн, байр җирһл дала. Эн хамгиг байсг нүдәрн һәәхәд, зуни һаң халун өдр Найнта гидг нертә, городовиков мет ут сахлта, болв чимкүрәр түүдгтән ;нүцкн өргтә, цаһан буурл өвгн КПСС-ин райкомин үүднд күрәд ирв.

Үүднә эвтәкн өрәд суусн пииср күүкнәс, райкомин негдгч секретарин кабинетд орх зөвшәр сурв. Тер ввгн тиим сурврарн, эн куүкиг икәр алң болһв. Эн үүдәр ут өдрин туршарт олн зүсн улс орж, һарна: баһчуд болн медәтәвр улс, залус болн гергд, көвүд болн күүкд, зуг иим җигтә күн шиңкән күүкнд үзгдв.

«Минь эн цасн цаһан үстә, кезәнә-кезәңк көгшә, барун һартан бөдүн тайгар түшг кесн, кенд кергтә эркн төрәр үүл-хүүв кеж йовхв, чавас?! Иим-иим улсин төр мел нег зүүтә,— насни зөв ирсн цогцарн орн-нутгин теткүлд һарлһн, тер туст эвдршго бат закан бәәнәлм, түүг шурд кедг собеслм! түн талан тустан одхн яһпа, эн өэгнәс талдан, кех керг мана секретард күзүцәлм. Өөнин сән өдрт белдвр кехд өдр-сө угад унтл-кевтл уга сууна, хәәмнь! Хара бәәҗ чадшго комсомольцнр, шурлад орад йовдг культурн көдләчнр бас амр өгцхәхшлм». Эн ахр, акчм дотр күндлдг секретарин таалиг күчр харуһар сакдг пииср күүкн түүнәс, талдан тигәд юуһан ух-

алхв?!

— та, өвк эцг, бәәдлтн пенсин тускар кевтәтә?... ТИгхлә нааран биш, талин һазрт одхмн-гиҗ күүкн эклв,

бвгн түүнә үгиг төгскәл уга, урдас тос»; товчлв.

— Собесд гигич-болад мусг инәв...— чмк, күкн, чик.

130

өсрж босад күүкн үүдн тал гүүхәрн гилтә һарв. Ода, Маша! Разведпартьд соңсх, Сарпулин совнархозин геолог, кен бнлә ма-мартҗчкв, белн болхиг сур.

— Петр Евгениевич Мещериков гичкн Маша күүкн улаһад одв. Улах учр бас бәәнә. Эртинә тер геологшиңкн и-нститут төгсгсн шар товчта хар кительтә Василий Василичла харһхар ирлә. Түүг Маша шинҗллә. Басл сәәхн урһцта, болһамҗта кевүн билә...

— Сән. Хәрнь тер. түн тал машиһәр дәврәд ирхвдп. Медгдвү?.. Маша келсн үгин зах һарһхла медчкдг төләдән тагчг толһаһан гекв: «Медгдв», Орн-нутгин ах керг учрсар, нань чигн йовдлар эврә түшмлдән олн зүсн заквр секретарь өгв. Күүкиг үкс һарсна ард телефоһан өргәд авба-эн өдрин туск элдв күүндвр болх учрта.

Маша хәрү ормдан адһмта нрвә, бас «күндән гииг- <нәс өгш уга» дүртәһәр, эврә телефоһан өргәд чикндән наава... Негдгч секретарин нернәс игҗ заква: «Василий Васильевич сурҗана... эээ... Сән менд, ханҗанав!.. Таниг Евгений Петрович белн болтха гиҗэнә. Дарг уга тан тал дәврҗ ирхмн. Зөв-ю? Болҗанү?»... Әлк нег бачм даалһвриг күцәчкәд, Василий Васильчин бәәдл һарһад, тәәрңхә үстә савһр толһаһан эрс өргәд, өерән бәәх улст

күүкн закҗ сууна.

— О-ода, иим. Эндр күр болшго! Василий Васильевич Найнта өвгн хойр орн-нутгин ах кергәр үүлдҗәнә. Мемеджәнт?! Маша үгән товчла, дакн игж закв:—КПСС-ин райкомин хойрдгч секретарь тал одцхатн, цуг төриг тер

ишлхмн. Ме-медгднү?..

— Медгдхш, төрүц. Медгдхни: эндр дакад электростани көдлмш уга — гиҗ герләр балһс теткх күн келәд,

дотран урньв.

— Тана харңһу эрмд тахшад керг уга, Иван Игнатьевич! — гичкәд Маша эвтәкн корнус хамран эрс деегшән сөрсәлһв. Тус болш уга. Зүткән түүгәрн көтрв, цуһар тарад һарцхав. Утулн эвтәкн өрәдән ор һаннарн

скар ахр тууҗ келв. түүг райкомин секретарьВасилий

Васильевич чикән өгч соңсв...

132

...Кезәнә кезәцк цаг билә. Хүүрә Лу җил хагсу һаң болв. Өвсн-усн шурдв, зунар, зутм кем ирв. Мана хотн «Өндр Салан» өөр билә. Хотна толһач Балтг байн ухата деерән сэн залу билә. тигәд чигн Коха нернәснь

хадмнад «Баажа» гиж күндин нер егләвдн...

— Байн болад ухата, да-дакад сән залу... Нанд көгшә, нам медгдҗ бә-бәәхш! — гиҗ ннәмсн келәд, Василий Васильенич босв.

—тер ода тнимл... Болв, кезәңк цаг, бп бас көгшн күмб. Үзсән келҗәнәв. Эс таасхла, келхшив... Билә! — болад Найнта йеңнв.

—Не-не, йецнәд кергтә биш. Гем уга, ке-келтн,

көгшә! — гичкәд өвгнә дал цокҗ секретарь маасхлзв. «Иим күүнд өөлҗ чигн болшго» — гиҗ санн, өвлн урлин бу.чцгар мусхлзв.

— Өигәр харадан Балткиг му келҗ чадш угав. Түүнә -сарул толһа хурла цаһан өргә әдл билә. тиим толһад ухан дала... далань үнн!.. Тигхд арвн дола орсн цагм, тигәд Балтг намаг дахулад «Өндр Салан» эк орв. Төмр күрзин бахлүрт домбар дүүрңг чиидмгдүүҗлсндахад һарвв.

Удл уга күрәд ирввдн. «Өндр Салан» экнд булгин усн ширгҗ одсн хагсу, түүнә орм негл хагнн көрсн метәр, әдл-әдл эрәһәр шуурч-шуурч одсн тодрха нандүзгдв. Балтг эргәд, энд-тендәс ввс таслад, түүгән альхндан имрәд, үнүркчкәд өмәрләд һарв. Өөдм деер һарад, барун көләрн «тоб-тоб»девсәд келв:

— Үүнд малт, уон һарх!..

Өдрин дуусн малтад, чиидмгән чиләһәд ирвв. Әрә толһаца малтн, хар чолунла харһвв. Цааран малтдг арһ уга-күрз чигн, сүк чигн авч бәәхш. Хәрәд Балтгд келн бәәнәв. Иим-иим-мел болшго, хар чолун харһна...

Хәрү «Өндр Салан» экнд Балтг нама дахулҗ ирв. Минн малтсн нүкнд тоглҗ орад, зүн беләсн утхан суһлҗ авад хар чолуг хусад зорв. Хумгин тоос һарһҗ авад амсҗ үзв. доран хойр-һурв нүлмн үкс һәрәдәд нүкнә амн деер һарв.

— Үкс (бул, эн му йорта хар таман. Нүдндм бичә үзгдг. Иим худгиг әмд бирма малтг! — болчкад миркив. Хурин хар үүлн кевтә тунад бәәв. дун уга тер нүкән булув, һазрин керснлә тегшләд ирвв.

— деерәснь девс. Келсн закаһинь: күцәвүв. Би тагчг,

133

Балгт уурта гер талан хәләһәд хәрәд һарввдн. гертән, орн зөвәр мөдрунәр гергнәсн сурв:

гичкн орна тевшт һарһад, тавгта шүүс кеҗ тәвб. Нанд дараһар һурвн ааһ әрк кеҗ өгв. «һундл уга һурв уудг». Балтг бийни бас һурв дараһар уув. Тагчг, дун угаһар тевшәр дүүрң тарһн хөөнә махиг цатлан идвдн. Үлдлинь тевштәһини гергн талан түлкчкәд, шөл кехәр седсн шанһиг шүүрч авад Балтг суулһас ус утхад авб.

— Залу улс залу күүндә кехлә, 1бавһа герч кергтә биш. һарч әрл!.. дун уга гергн шурд һарад одв.

«Ода намаг яахар бәәнә» — гиж. санхлам уусн әркдән диинрсн толһам лугшад бәәв.

— Найнта ода әмд бурхна цолд әмн ам-ндһаран ек-

кешг секв.

— Үзжәнчи? Нама дахад 'андһар тәв, нама дураһад мөрг! — гиҗ келәд Балтг хаҗудм зергләд зогсв. Бәәсн бийм дал-дал чичрәд, заядар пилтә хойр һаран өрчдән

намчлвв...

— «Хальмг һазрт хар 'чолу үзләв гигәд ам алдад оркхла, амм ардан һарг, хойр нүдм сохрад одг! Үрн-сад- нани сә үзл уга однав. төрх үрм хоолдан хоңхта һарг, худлч-1хулхачин көвүмб гигәд «хәңкр-җиңкр» татад йовг! Идсн махм элкн дотрм хар чолунд тохрг. Мөрг!..

Балтг һурв дакж утар татҗ мөргәд һазрас һурв әдс ав-

ба, би бас мөргвв. Мөргүлән дуусад доран стулад суув.

Әәдрхнәс, торгов, Москуһас дарцҗ ирәд, чи ман хойриг

бәәрн һазрасмдн көөҗ оркдмн. Насн турш бичә ам акһа, әм.нләһән бәрәд үк!

Келврән дуусад өвгн утар татад шуукрв.

— Ча-чавас, генн әмтмбчи? деерч-советин йосн тог-

734

тад кесг җил болвш. Ода күртл тагчг йовад йо-йовд®и?

—Андһаран өгсн хөөн-арһ уга. Хальмг күүнә тмсн хүв тиим билә... Андһар-әмнләнь һардг!

—Ода үкхәр ши-шиидвчн? Андһаран эвдҗ орквшч?

—Ода болхла оңгдан цаг-болҗ өвгн өрцвә.

—Ямаран, оңгдан?

—Коммунизм болҗана. Иньг-амрг бәәх кергтә. Орс һазр байн. Хасгин нутг байн, Украйин республик байн. Хальмг бас байн болтха, хар чолун нүүрстә бәәтхә гих

ухан орна.

— Сән кө-көгшә. Сән белгтә иржт! — гичкн Василий Васильевич өвгиг өрчдән шахад теврвә.

III.

Ода өвгн эврә өрәдән, орн деерәи хувцлҗ 'босад уга серүн кевтнә. Нәәмн патьрта герин хойрдгч давхрт һу- рвн өрәтә бүкл секц өрк-бүләрн эзлҗанә. Өвгнә дер тал толһаһан кеһәд ясгдсн эвтәкн орндг деер ач күүкнь та- •ня, өкәрләд келхлә «аавин хар бух» унтад кевтнә. Әмтин отхн ач, хө-мөстә Хоңһр эк-эцг хойран өрәд, эврә төмр дүүҗңдән унтдмн. Ода бийнь серх болад уга, эрт. Эн күн. серхләрн өвгиг йгҗ кевтүлш уга. Шицкән гегән орсн, удл уга бал өңгтә герл һарн гиҗәнә...

Эртинә түрүн болж хар чолун бәәх һазр зааҗ өгхәр Василий Васильевич болн геолог Мещеряков хойрта ги- 'игн машиһәр йовсан өвгн санв. Дотран өвгн тигхд «доңдон» кившвә. Бүкл җирн җил болсн цагт, тер хар чолун харһсн һазрин ормнг олҗ чадхйв гигәд әәмсвә.

Эн һазрин ормд ■өвгн тавн-һурвн жил болһнд ирҗ золһад, темдг тәвдг билә. тигх болһндан тун одад йоснд герчлхәр шиидәд оркдмн. Тустан сельск хәләһәд угзрад һарчкад, тулад зогсдмн. Хар чолун андһар, хаҗуднь Балтг дахад орксн болад хойр иүднд торс үзгдәд оддмн...

•Хуучна йовдл мартгдсн, шин цага бүкл арв-н тавн җил'И.н эргцд өвгн «Өндр салад» одад уга билә. тигәд чигн хәәмцг тоолвр орва: «Хар чолун бәәнә гигәд хамг

мет ил нүднд үзгдсн әдләр уханд орва. тер һазриг хурһарн хатхад гилтә Найнта олва. Эн ормд бә тәвәд гео-

135

лог Мещеряков һас цоква, делврлҗ зорсн заладни олн зүон то бичвә. түр^н одлһн тиим билә...

Өцклдүр болхла Василий Васильевчила хамдан «Волга» машиһәр негл ик ахлач метәр өвгн хойрдад тигән одва. Урдк «Өндр сала» тәнгдш уга болҗ. Өндрчзышкс энд-тенд цегләтә үзгднә, эсковатор көдлҗ бәәнә, олн зү-

сн машид игән-тигән гүүлднә. һазр бурһудлһна көдлмш бас бусл1на.

Нар>нд шатад харлсн чирәтә Мещеряков тосж ирәд өвгнә һар атхҗ байрта мендлвә.

— Кэгшә, элдү һазрч күн бәәжт. Туслң чик заасн учрар тер «хар чолу» олҗ аввдн. тана олсн хар чолун нүүрсн антрацит Хальмг таңһчин элвг кишг... Цаарандни эн геолог Василий Васильевчла таарад күүндвә. Эргндән кесг дууна һазрт хальмг антрацит бәәнә. деер өерхнд чигн харһна, дора улдан элвг зун метр гүүнд чигн һарна. һаэрин өрд зөөр дала, түүг һазрин чирә деер һарһҗ авх кергтә.

түүнә дару геолог нег кусг гилвксн хар чолу теврҗ ирәд, негл сөң бәрүлҗ йовх метәр хойр һардҗ өвгнд өгвә.

— Аав, эн тана хүв. Хамгин түрүн олсн күүндхальмг антрацитин дееҗ өргҗәнәвдн... Өвгн чолуг авад өрчдән шахва. түүнлә урлдҗ шил нүдәр һал цәклүлҗ зург цокгдва. Тендәсн сөөһәр хәрж ирв, гер-бүлни унтҗ одсн бәәҗ. Үүд тәәлҗ өгсн бердән үг келл уга, «хот керго» гин хорма дорак хар чолуһан бултулсн, өрәдән орнтүүгән орна булнгд хучвз. тер чолуһан ода өндәһәд хәләвә, түүнлә отхн ачнь серәд уульсн ду соңсад, Найнта үкс өсрҗ хувцлва.

Өцклдүркин туск тоолвран хаяд өвгн адһва. Бердән нөкд болх кергтә: герин көдлмшән кенә, дакад болхла залу, көвүн дү хойрлаПан, хамдан тосхлтин көдлмшт одна. Тавта, сәәхн заңгта бер иегл хойр цогцта, күн әдл: |Көдлмшт даргдхш, байрин инәдн, чирәһәснь тасрхш. Ут наста болг квөркү.

Өрк бүл цуһар нег-негни дууһар серв. Икчүд долан часла көдлмшт одх, бичкд нәәмн часла номд одхмн. Өвгнә ууһн көвүн Сарң модна урн көк комбинзонан үмсәд белн болчква. Отхн көвүнь орнасн босн бийәр хувцан күцәж. эмсл упа үүдн тал одад шин газет почтин яршгас авч ирв. түүгэн хәлән түрүн нүүрт эврә энг

136