Калян Санҗ

ЗӨРМГ КҮҮКН

(О ч е р к)

I

Әичн-өвү күүкд асрдг гер. Энүнд бәәсн бнчкдүд цуһар тегш әдл. Үмссн хувцнь нег зүстә, унтдг ор-дернь, эәәдг өрәснь цевр. Өрүн хоңхнн дууһар босад, цагтан котан ууһад, часар номан дасад, дуута-бннтә, дөгәтә-кө-

кәтә өсҗ-босҗана.

Кемр, генткн эк-эцгнь сананднь орад уйн-төрүләд геюрн гих бәәдл һархлань цугтанпь ээҗнь болсн эмгд, гергд эвләд, эңкрләд седклинь аадрулад, сергәһәд эвад )ркдг. Тигхләнь: хаврин чнлгр теңгрт, хамаһасв, һарад трон тевк хар үүлн салькнд көөгдәд талрад оддг мет нег агчмд бичкн зүркиг бархлзулсн зовлң хойр хар далваган хөмҗ авад өңгрәд йовад оддг билә.

Өнчнә кишгнь-өвртнь. Ээҗинь угад-ээҗнь болсн, аазинь угад 'аавнь болон-Советин орн-нутг. Эднә хүвнь-да- ла, хаалһнь-сонр.

Санҗнн Минҗр тавхн наста күүкн Баһ-Дөрвдә Ста- и<ин детдомд 1929 җил мрҗ орла. Олна дөңд мендөсәд5осад, ленинә комсомолин члеп болад, 1942 җилин хавр >рвн җилә сурһуль төгсклә. Зүгәр, Минжрин куцсн күцл-

шдиястнтут билә. Санан хурдмб, салькн хурдмб?—гишң (овдл үүнд һарв. Минҗрпг Әәдрхнә Хальмг пединститут

эрад йовхар бийән белдҗәтл хар мөртә «емшня церг Хальмг танһчин һазрар орад күрч ирв.

Дәәнә аюлас зулһад детдоман нүүлһлцәд-зовад ту- )әд, хаалһдан кесг күүкдән гемткәд Әәдрхнд күррд ирхлә Минҗрин урднь санҗ новсн куцл хойра болад хувагдад г'нв. Иҗлпн хойр көвә эңгдән күүһәр хучата: дәәнә аюлд, 1алзу чон болсн фашпстнрпн шатаси балһсдас, селәдәс

5ичкн күүкдән һартаснь көтләд һарч ирсн гергд. Көгшн эвгд, эмгд өлссн-түрсн, муурсн-цуцрсн, үмсх-зүүх, девсх-

173

тдерлх уга му зовлңгд давтгдснь үзгдв. Күүкдпн уульсн дун, көгшдин зөвүртә шуукрлһн, Минҗрин зүрк бишрәв. «Фашистнр» гисн үгин утхнь ода эн күүкнд дегд тодрха медгдсн болдг.

Өр цәәтл һанцарн санл санад терзин хавтха харһад утр ортлнь хойр тохаһарн тохалдад суучкад, өрүнднь комсомольск билетән атхҗ авад Ми-нжр партизанск штаб орад һарла.

II.

һучн, өдр, һучн сө зогсл уга йоэад, кесг зун дууна һазр йовһар кемҗәлсн арвн негн күн ә-уга цовад йовад йовна. Сөөни өрәл давс-гисн цагт сохр одта бәәсн теңгр үүләр бүркгдәд, туң нүд-чичм харңһу болад, хур шаргад орв. Зөвәр йовад оркхла-ут йовдлд улнь элсн һосд ивтрәд, ультрг, цугла цуһар усн болад шалжңнад, устад хаһрн-гиҗ улан-һалзн болсн көлмүд ишкҗ болхнь уурад ирв. һаэрч болҗ өмн йовсн-отрядин толһач Бадмин Манж зогсад келв: «Не, бидн Багшин-Шемнрә һазрар орад күрч ирвдн. Эн эргндк селәдәр немшин цергүд дүүрң болх зөвтә»,—гигәд Козлов гидг комиссартаһан

зөвчләд-амрхар шиидв.

Амрна-гисн үг-сәәхн. Зуг «амрх цаг.нь ирхәс өмн амрахшив» — гисн бәәдлтә хур улм чаңһдв. Намрин киитн хур, сальктаһан дөрлдәд орксн, деерәс усн, дорас-усн, һурвн хоигас нааран амндан чигтә юм авад уга арвн негн күн не-негәң дерллдәд кевтнә.

Кезәңкәр келхд: деегшән һарн гихлә-телгр хол, доргшан орн гихлә-һазр хату, төгәлңгдән эн эргнд үрн-үрни өшәтн немшин фашистнр. Болв эн кевтн, гөл болад муурсн геснь өлсәд харһнхдан күрсн арвн негн партизан тенгр деер һарч чадшгодан һундҗахн уга, һазр дор орж өкәр чигн седҗәхш; эн төгәлңд хонҗах немш чбнмуд әмимдн алад орквза — гиҗ бултҗ гүүхәр чигн бәәхш. Эднә эрк дарх уга күцәхәр күцҗ йовх күцлнь-партизанск штабин өгәд тәвсн даалһвр, Сарпинск нутгин цутхлңСадовск гидг селәнд күрх зөвтә улс эдн!

Эднд орх зүүднь чигн эн; маңһдуртан күчтә дәәсн дундаһур дәврәд өмәрән зүткхләрн санх саиань чигн-эн! Садовкдл күрх кергтә!..

Өр тумтад цәәхлә Багшин-Шемнрә хотн үзгдәд бәәв. Болв, өдрәр өөрдҗ болшго. Хур саак кевтән ора. Өлн-

174

доржин Басң

ДОЛАН ЖИЛӘ ЗУРА КҮЦӘХИН ТӨЛӘ

Негдгч бичг

ҮГДӘН КҮРХ ЗАЛУ

— Орһдга Лиҗин Кандру? Э-э, зогсҗа. тиим нег көвүн бәәсн кевтә билә... тиим, бәәлә. Энүгичнь бн блчкн бийинь меднәв. тогдһр киилгтә, төгрг нүдтә, доихһр хамрта көвүн... Хотнас мордад һарсн мөртә күн болһииг дахҗ, мөр унхар җилвтҗ гүүдг бәәсми. түүнәс нааран хөр 'һар җил болв. Не тигәд, ода танасовхозд хөөч болж көдлҗәнә гинчи? — гиҗ «Чкалов» совхозин парторганизацин сегләтрәс сурхлам, үг келлго, «мел тиим» гисн до-

кьяһар толһаһан гекв...

Ода Лиҗин Кандру гертә-малта, эврән күүкдтә, Приозерн района «Чкаловин» нертә совхозд торһн «ооста хош хө хәләҗәнә. Энүнә нөкднь — дү көвүнь — Борис.

Кандруг үзчкәд, давсн урдк эврән заядар тоолврт орв. Цаг гнсн ямаран. Одахн болсн болна. Бүкл хөрн җил болчкҗ. Ода мини өмн суусн өндр хар залуг саак бичкн гилгр хар көвүн гиҗ санхд күчр. Болв-эн тиим...

Көдлмшиннь тускар сурхла, Кандру, тоолвр тоолҗах дүртәһәр, зөвәр тагчк бәәҗәһәд, арһул, үгән чиңнүрд-

җәх мет, өрвҗ келв:

— йир сда күн гихв... таньдг күүнд бийиннь тускар келхлә күчр болнал эн. Сәәнинь келхлә-көөрчәнә гиҗ санх, мууһинь келхлә-ховлҗана гиҗ ухалх...— игҗ кел-

чкәд Кандру тотхв.

— Эврә һазрурн, экн Алтайас, Рубцовск районас һарч йовхларн, — би икәр саначрхлав. тенд би хөөч бәәвв. Хөеһән талдан күүнд өгх цаг ирв. Кесг җнл хәләһәд, ху-

176

рһнаспь авн хурһлх күртлнь һарарн бәрәд, нүдәрн харад өсксн юмстн ямаран гиҗ меднәт. Тсолҗ өгчкәд, туһад һархлань, көөркс, цуһар нанур эргж хәләлдв. тер саамдан тедп мнни чирән ксвьяг мартшгоһар тем дглҗ авхар седҗәх болҗ панд медгдв. Би адһяс эргәд, ардан хәләл уга, герүр яһж шурд орсан нам ода бипнь мартхшв.

Хөп мал-ямаран нүл уга мал, Кпшгтә мал. Бн бичкнәсн авн хөөнд эңкрм бәәһәв. Тигәд, хаалһпн ут-туршарт минн санҗ. йовсп санам-хөн бплә. Ирм цацуһарн, эн-хө-

өнд орсм эн.

Хөөнд орхларн, мини иег сансн санам ии.м билә: мана теегин һазрпн ах зөөрнь-мал. «Мал асрхла амн-то- ста» — гисн ямаран чнк. Малан тохнятаһар хәләҗ, бүрн хадһлхла-мана олна нерн болжана. Тигж, эврэ реслублнкиннь өслтд, мал хәләҗ дасон би, чндл күрсәрн нөкд болх нег тоолвртав.

Мнни хәләҗәх, хөд-хурһлх хөд. Хурһлх хөөнә хәләвр гисн ик оичта юмн. Үлгүрнь, адг ядхдаи, бәәх хашань тавар багтм, у болх зөвтә. Үүднь у болхла бас сән. Хөөдиг орулсн, һарһсн цагт шахцад дарцхла, хурһ хайдгнь тигәд тер бишв.

Болв манахст, маниг һарджах улст, миниһәр болхла, нег эндг хәләц бәәнә. Хальмг һазр дулан; хөн даарх кпитн болх-угань маһд гпж санад, үвлзҗ һархд нәәләд, болсн-бүтсәрнь бәәнәвдн. Юңгад игдг болҗанавдн? Мнни уханд болхла, эн-салңгин уршг болсн деерән, эврәннь чидл эс күрхлә, орчлңгин аюлас бийән әәтрүллһн болҗахас да-ву юмн уга.

Минь тер ова хулс үзҗәнт? — гиҗ Каидру хурһарн зааҗ нанд узүлв.— Эн минн ниднак хаша.

Эн һазр-элвг уста, .мал тасрхан уга зусдг бәәрн болҗана. Иим һазрт, ода куртл дулан, тохнята сэн хаша бәргдәд угад би алң болнав. Эн-хая модар хавс кеһәд, хулсар дөрләд бәрсн хаша-нидн нурад унҗ одв. Дотрнь хөн уга цагла нурснь нам сән болвл тигәд.

Түүнә хө&н, үвл өөрдҗ йовх саамла 'адһж, хамцулҗ бәрсн хаша эн. Э.н хашад үвләһә долан зун тәв шаху кеелтә хө үвлзүлҗ һарһув. Хаша уудан гем уга. Зуг

хавраһа, хөд хурһллһн деер-кеҗ авб. Шин хаша. Хулснь

шахцҗ нигтрәд, уга, салькн сүүгнә, хурһд бөкчилдҗ чи-

чрлднә...

Игҗ келәд хөөч, худг һатц, хотхрин амнд, хойрхурһ

селн долаҗасн цаһан хөөнүр хәләһәд, эөвәрт тагчкрв.

толһаннь үснь нарнд хумхлтҗ, шарңхутрсн, чирәнь салькнд шатҗ курңтрсн эн күн, минь тер, худг һагц, нарни дулан ээврт, көк ноһан деер һарад, уйн көлмүдәрн цахлҗ ишкәд, заяһар хоңшарарн экиннь элкнүр нудрад, көк хәәҗәх хойр хурһ үзчкәд, эрт, түрүн, хаврин киитн хар салькнла 1һарсн хурһдин бооҗлт энүнә сананднь орҗадг эс болхий?

Хөөчин көдлмш-хәләхд амр, кехд күнд квдлмш. Минь ода эн мини өмн суусн, болвон дүртә күн„ хөн төл •авлһна гүдүлә кедү дакҗ сөөднь хум гих нөр уга, өдртнь амрх сүүр-суудл уга, зуурм-земдг хотта, санаһарн шунж, седкләрн гүҗрҗ, шин һарон асата хурһдла кедү ноолдон болх. Ачл мөрәдлго, 'алдршлһ күцлдлго тагчкар көдлмшән .көһәд, орчлңд менд, олна зөөрд эврән демән орлцулдг иим улс-мана җирһл тосхачнрин түрүн зергләнд йовдг дәәчнр-эдн болжана гих ухан нандчнорад, эднә негнлә-Орһдга лиҗин Кандрула чирәцҗ күүнджә- хдм-мини седклд заядар байр үүдв...

— Ода тер тоот >ард үлдв гиҗ келҗ болхмн, — гиж Кандру үгән цааранднь эклв. — Зурһан зун далад чигә хөн хурһлснас йисн зун арвн зурһан хурһн һарчксн бәәнә. Ода деерән хурһлсн зун хөн болһнас-зун һучн нәәмн хурһн. Энүг мел берк сән күцмҗ гиҗ келҗ болшго. Нам җилд неҗәд хурһлсн бийнь, зун хен болһнасзун тәвн хурһ авч болх эв бәәнә. Онц зәрм һазрт кеҗ йовхар болхла, хөн малас хойр җилд һурв дакҗ төл авч болх эв бәәхнь бас үзгдҗәнә. Энүнәс нүдән бас бултулж болшго.

Зуг ода, дав деерән, тер эвиг күцц олзлҗ чаджахшвдн.

Хөөнд көг тәвх цагт, хөн тарһн-цадхлң болхла, сән гисн-чик болдгнь йирин олнд ил. Болв, түүнәс талдан уршгуд бас бәәнә.

Көглә харһулҗах хөөдиг хуц хәәҗәх цаглань дигтә медлһн-эркн төр. дакад искусственн кеелтүллһәр хөөг көглә хгрһулҗах бәәрн цевр-цер бас сән. Көг тәрҗәх осеминатор күн кергән сәәнәр меддг болхла-юмна эркн уршгпь түүпд бәонә. Адг гнхдән, хеөнд көг тәвҗәх бәәрнд тәмк татад, ута кечклт»,—эпүпэ блйпь хөөиә зогслтд харш болхмн гиҗ би саннав. Эн тоотиг дигтәһәр, саглж күцәхлә-хөн хусрдгнь баһ болхмн...

Кандрун келсиг соңсад бәәхнь, эврәннь кергәя сәәнәр меддг, тер кергтәп һол-эүркәп тәвсп күнь ил медгдНӘ.

178