Балакан Алексей

ХАР БУЛД ЭРГНД

Ораһинь соломар бүрксн, эрсмүднь хур, салькнд щу-

нәннь бәәдлтәһәр зерглүлҗ бәрсн дөчәд һар шин гермүд, хонр уульнц бүрдәһәд, дүңгәлдсн бәәнә. гермүднн эрсмүдиг хулсн плитксәр кеһәд, сәәнәр шалдҗ орксн учрар, чолун гермүдин эрс мет тохнята болн тегшәр тәвгдж, гермүдиг шифермүдәр 'бүркҗ.

Үкрмүд орулдг герүр ирхлә, саальчнр хаша дотркиг арчад, цеврлҗ йовцхана.

—Ах үкрч Халенгинов яһла? — гиҗ сурхла, захд бәәсн саальч:

—Кеер үкр хәрүлж йовна,— гиж хәрү өгз.

Фермәс һурвн дууна шахуд, һахан сала гидг һазрт, саалин үкрмүд делвәһәд идшлҗ йовна. Үкрмүдәс тедүкнд, баахн ова элсн деер, ах үкрч тәмк татҗ сууна. Үснднь буурл орад бәәсн, болв цогцнь чаңһ — чиирг, тәвәд һарсн дүңгә наста күн манла мендлв.

Шин таньлдсн күүнлә мел дарунь үнн седкләри күүндвр эклхд күчр болна. Негдаәр, цаадк күн эмәһәд, иләр үг күүндҗ өгхш, хойрдхла, эврән тер күүнә зан бәәр медәд уга болсн учрар, юунас авн күүндвр эклхән медж, болхш. Эн саамд бас тиим түрү харһв, тер

учрар:

—Кота Соктуевич, эн тана һарсн-төрсн һазрий?— гиҗ сурув.

—Э-э,— болҗ Халенгинов, 'мини сурврт ик урмдтаһар хәрү өгв. Эн — мини өссн-боссн һазр, Хар Булгас

зурһан дуунад Ярта гидг һазрт һарсн болдв. Урднь, эИ һазриг Шонтан Ж.алҗ гидг байн-зәәсң эзлҗ йовсмн. тер

зәәсң олна уудг булгас ус ул уга, эн, мини үкр хәрүлЖ

204

йовси һахан салад, ус авдг талдап булгта бэәсмн. Оч хәләнт, зааж. өгнәв,— гиҗ келв.

...Ах үкрч Кота Соктуевич Халенгинов—дегд һольшг күн бәәж. Эврәинь тускар келхдән дурта бпш. Көдлмшиипь туокар сурхла, тер бийләһәи хамдан көдлхәх үкрч Бууван Церпә, саальчнр Маштга Кермпә, Баатра Надеждан, Тасандана Нннан тускар келнә. Болв бидн тер ах үкрчин көдлмшин тускар, Элст балһсна «Страна Советов» колхозин ах зоотехннк Басанг Цереновнч Ар-

баковас сәәнәр медвди.

— Кота Соктуевич — мана ко.тхоэнн нүүрлгч ах үкрч, үнн седкләри -көдлдг коммунпст,— гиҗ Арбаков

келв.

Коммунист Халенгинов 1959 жил зун үкр болһнас 114 туһл авсн бәәж, ут тоодан 163 миңһнәс үлү килограмм үс государствд орулж өгх бәәснәннь орчд, 177 ми-

ңһн шаху килограмм үс орулж өгч...

Эн 1960-ч җилнн эклцд Халенгпновин толһалҗах ферм социалистическ ик даалһвр авб. Болв мана советск олн әмтн нег авсн даалһврая хәләһәд суухш. тедн эврәннь дотр-дундиннь эв-арһ хәләһәд, авсн даалһвран улм-улм икдүләд бәәдг йовдл бас һарна.

Эн җнлин 'март сард, городовиковск района, Чапаевин нертә колхозин саальч Рапса Яцкая үс нкәр сааж ав.чми гисн дуудвр республикин цуг саальчнрур кев. Ах үкрч Халенгнновин һарт көдлж.әх саальчнр цуглрад, Раиса Янкаян дуудврар күүндвр кецхәв.

— Би саалин үкр болһнас 1 700 литр үс сааҗ авхнн орчд, 2 700 литр ус сааж. авнав,— гиҗ баһ наста саальч Тасандаева ик зөрмг хәрү өгв. терүнәс үлгүр авч наадк саальчнр Кермн Маштыкова, Надежда Батырова,

үгдән күрхңь лавта, тедниг иткҗ болхмн. түрүләд, теднә хамгин сән гнсн ончнь: тедн, саальчнр, үкрчнр хоорндан йир ни-негн бәәҗ, бийсән күндлцхәнә. Лакад, тедн кеҗәх көдлмштән үнн седклән өгцхәнә.

Нидн җил Кермн Манджиевна Маштыкован саадг «Сербиянка» гндт үкр хойр туһл һарһв. Кермн Манджиевна тер туһлмудан эрүл-менд өскхин кергт, сәәнәр

205

хәләҗ асрад, туһлчин һарт өгв. тер «Сербияпка» гмдг үюрнь ноябрин 17-д дакад туһлад, нег җнл Һурвн туһл һарһсн мөн. Кермн Мандҗиевна тер туһлинь чнгн өскҗ авч чадв.

— Мал күүнлә әдл, йилһл уга, ээлт хәәнә, сәп хәләмҗд дурта...—гиҗ Кота Соктуевич келнә.

Ах укрчин келснь үнн. Коммуннст Халенгинов — хө- •рн нәәмн жилин туршарт малин ард дахҗ йовх күн, тер эврәннь көдлмштән унн седкләрн дурта, цуг медрлән, дассн дамшлтан мал асрлһнд өгнә. Кота Соктуевич әмн то болһнд селәнә эдл — уш һарһлһар Америкпг күцж давх әрүн төрт бас орлцҗ бәәнә. Хальмг республнкнн хотл балһсн — Элст җил ирвәс өсәд, өргҗәд бәәнә. Балһсна әмтн чигн тооһарн олн болв, тигхлә, эдлврнн үсн. тосн, махн икәр кергтә — энүг Кота Соктуевич сәәнәр

меднә.

— Үкрмүдәс икәр үс авхин төлә, саалин үкрмүдт ямаран хәләмж, хот—хол кергтә? — гнҗ бидн ах үк-

рчәс сурвдн.

Үкрмүдт цаг — цаглань хотинь өгәд, идшлх һазринь сольҗ хәрүлзд, усинь цагтнь өгх кергтә. Болв үкрмүдпг нәәрулсн хотар асрхла, ик туста болна. Нәәрүлсн хотиг бүлән уснд зуурад, үкр болһнд 3—5 килограмм өдр болһн өгх кергтә. Зуна цагин бийднь иим теермдсн буудя өгх кергтә. Үлгүринь келхд, Нина гасандаеван саадг «Стройная» гидг үкр өдртән 9 килограмм шаху тиим хот иднә, тер учрар, 20—23 килограмм үс өгнә.

Ах үкрч Халенгинов малан сәәнәр хәләһәд, килмжтәһәр асрад, ик үс сааҗ авсн деерән, эврәннь һарт бәәх

талдан эв-арһ бас хәәнә.

Сүл цагин эргцд, Кота Соктуевичд талдан, шин нег тоолвр амр егхш. Нилх туһлд хөрн хонг күртлнь өдртән 6 литр өткн үсн өггднә, цааранднь 4—5 литр үсн өггднә. Тоолад авч ирхлә, йосн хотд орултл нег туһлд 230—250 литр үсн өггднә. Тер учрар, үстә үкрмүдәс сааҗ авсн үсиг куццднь государствд орулҗ өгхин кергт, талдан эв-арһ олҗ болхмн болвзго? Халенгиновин хәләҗәх гуртд, хальмг тохмта, баһар үс өгдг, туһлмуд көкүлдг үкрмүд бәәнә. Теднд хойр туһл көкүлхмн болвзго? Эн тоолвриннь тускар Кота Сокцуевич колхозин ах зоотехникд келв, тернь икәр таасв. Ода Халенгинов баһар үс

өгдг үкрмүд туһлхла, дарунь бас нег туһл терунд авху-

лад, нег укрт хойр туһл көкулнә. Тернь, тоолад авч ир-

2С6

хлә — жилдәп лк ору өгнә, кесг зун килограмм үсн әр*

влгднә.

...Өдрин дуусн мандлҗ бәәсн халун парн суурләд ирв. Хар Булгин өөрк ик боодг талас, усна серун аһар, аю салькпд иуугдҗ ирәд, махмуд серүцүләд, цогцд чн- дл-күчи иемсн болҗ медгднә. Тедукнд, кецин ташуд, хоншарап арчж суусн хар шовун ормасн далваган делж, арһулхан деләд өөдән һарад, деед узг хәләһәд нисәд

йовҗ олв.

Ноһа хазҗ пдшлҗ йовсн укрмудин түрүнь, асхн саах болзган медж гер талан өкәв. Удл уга цуг үкрмуд Хар Булг хәләһәд һарв.

Кота Соктуевпч мөрндән мордв. Өдрин дуусн малин ард повх күунә ухан-седклд кедү олн-зүсн тоолврмуд орна. ССС-н Деед Советин сессий деер авгдсн, олн-әмт- нә бәәдл-жнрһлиг улм ясрулх, улм гиигрүлх шиидврмүд сул өдрмудт Кота Соктуевичин седкл байрлулна. Терунлә хамдан талдан, Америкин һарһсн, нарт делкәд

андн болсн, модьрун ловдл бас уханд тоолгдна.

Кота Соктуевич мөрнәннь арһул йовдлар, өмнк укрмүдән нег үзгур аюлад, урвәд йовна. Америкин дәәнә улс мана орн-нутгур хулхаһар самолет илгәхлә, мана советск гүн номта улс космическ керм тәвб. Дөрвн дундур тонн керм теңгрин аһуһур зөрүлҗ тәвхд ик чидл, кучн, ик эрдм, билг, гун, әрүн сәәхн ухан кергтә.

Тиим эв-арһ һанцхн мана орн-нутгт, мана Төрскнд бәәнә. Амулц сәә.хн орн-нутг.

Эн тоолврмуд ах үкрч Кота Соктуевичиг, суурлҗ бәәх нарн хәрү һарчах мет, седклинь уудулад, өрчинь герлткәд орксн болв...

Турун укрмуд бәәрәрн экләд орв. Цаһанхалаттатсн саальчнр, һартан суулһсан бәрсн, ус авдт герәс һарч ирцхәа. Теднә ардас һарч ирсн, Кота Соктуевичлә хамдан һурвдгч үкрч болҗ көдлдг Вася гпдг көвунь эцгән тосҗ келв;

— Бааҗа, бидн ода, Париҗд, Хрущевин келсн уг

радиоһар соңсвдн.

Көвүнәннь цәәлһҗ келсн тоотиг соңсад, Кота Соктуевич уха туцһаҗ келв:

— Ннкита Сергеевич чик уг келҗ. Теднлә тигҗ, зөргтә кевәр күүндх кергтә.

Дслврсн үкрмүдин көкнәс саасн үснә умшмудин ә,

суулһин норал цокҗ сарҗцив.

207

көгшә.

Хозлг тергн конторин һаза ирәд зогсв. тергн деер суусн өндр нурһта өвгн, гипгиәр һәрәдҗ бууһад, конто-

рин герүр орҗ ирв.

— Мендвт.—гиҗ цугталань мендлчкәд, арсн сумкта

юм авад һарч одв.

Удл уга тергн Цаһан-Усна өмнк сер давад, ха-ра тас-

рад йовад одв.

Бидн фермин залач Юрий Николаевнчта конторас

һарвдн.

— Би таниг Бульча джумалиевичла таньлдулхан мартҗ оркхв,— гиж. хальмг келәр, Юрий Нихолаевич генткн сана авсн кевтә келв.

—тертн кемб? — гиҗ алн болж, сурув.

—Ода хозлг тергтә йовҗ одсн өвгн.

—Хасг келн күнйи?

—Уга. Хальмг, Юңгад тигҗ сурнат?

—джумалы,— гисн хасг нерн, тигәд сурвв.

Үд кецәсн дүңтә цагла намаг Юрий Николаевич Бульча Джумалиевичла таньлдулв.

төрж. һарсн хотиг хотн гиҗ чигн келҗ болшго,: цөокн ишкә хальмг гермүд. Цуһар нег-негнәннь бәәдлтә: кө-

өтә, хаһрха, салврха.

Өрүн нарнас асхн нарн күртл, өөд өндәл уга, амрхиг чигн медл уга, ацх чигн йовдл һарһл уга, Бульчана эцг оньдин хаһрха гертә, цөн малта, хумс-хурһан тәәрәд әрвләд йовсн бийнь, кезәд чигн геснднь бүтн хот уга, гертнь кишг — байр уга йовдмн.

Бульча өсәд босад ирхләрн, эн тоотиг үзҗ медәд, дотран сандг билә «Орчлңг деерк җир'һл яһсн аврлтуга, хәәр-бәәр уга юмн бәәсмб? Көдлмш эс кеснь — байн, көлсәрн маңна, далан уһаһад йовсн улс—угатя, оньдин игәд бәәхмн болхви?»

■Нег дакҗ Адг гидг һазрас җаңһрч ирж. гисн зәцг һарв.

Асхнднь мал ирснә хеөн җаңһрч «үкл уга мөңкәр бәәдг, үрглждән хөрн тавн насни дигәр бәәдг», Бумбпн орна тускар, тер орн-нутгт түшдг Ж,аңһр, Хоңһр, Савр,

Санл болн нань чигн зөргтә, чаңһ-чиирг, оньдинд ни-не-

2С8

гәр бәәдг, олн әмт харсдг кесг олн баатрмудин тускар домбрт дуулж өгв. Ж,аңһрч хөр һарсн наста залу билә,

терүг әмтн Шавалин Дава гиҗ келихәв.

Арвн тавта Эрнҗәнә Бульча жацһрчин ду|улсн, Бумбин орна тускар, Ж.аңһрин олн баатрмудин тускар онь-

дипд ухалад, санад йовдг болв.

Аш сүүлднь Бумбин орн тогтв. Зуг Бумбин орнг —

Советин Әрәсә гиҗ нерәдв.

Шнн йосн, шин бәәдл Бульчад седклләнь ирлцв, икәр таасгдв. Советин йосн тогтад шин жирһл нрснәс авн, Эрнҗәнә Бульча үнн зүркән өгч, ухан-седклән тәвж. көдлв. 1928 жнл түрүн эклж колхоз бүрдв. Эн җи-

ләс авн эклж Бульча хөөчәр көдлв.

һучн жилин пуршарт сольвр угаһар хөөчәр көдлнә гндг — и-к ачта төр. Эн һучн җилин эргцд кедү зовлңгтүрү, әәх-ичх, байрлх-инәх үзгдсн болхув.

тигәд чигн эндр өдр җирн нәәмтә Эрнҗәнә Бульчан өрч деернь Селәнән эдл-ахун һәәхүлд орлцсн хойр алтн медаль, цаһан мөңгн нег медаль гилвкнә, арв һар Күндллһни грамотс гериннь эрс кеерүлнә, мөрә авсн һарт зүүдг хойр часин негинь бийнь зүүнә, наадкинь—

Бульчад эврән ирсмн биш. Үнн седкләрн көдләд зүүсн нерн, күдр һарарн олсн зөөр.

1932 җилиг Эрнҗәнә Бульча кезәд чигн мартш уга. Ик түрү, өлн җил билә. Эрнжәнә Бульча отар хөөтәһән хальмг герәр үвлзх һазрурн нүүҗ ирв. тер цагт кошар, хөөч бәәх гер гиҗ уга бәәсмн. Немртә хотхр һазр — хеөчин үвлзңг бәәсмн.

Догшн үвл эклв. Эврә гесн өлн, малин гесн бас өлн. Хур-боран уга болсар, тәрән-һуйр чнгн, малин теҗәл өвсн чигн ик хәтәр һарв.

Хавр шидр нертә ик шуурһн болв. теңгр һазр хойр,

үүд сексн мет салькн сүүгәд бәәнә. Хойр ишкә өөмс давхрлж өмссн һосн, көрсн заһсн мет таш-таш гигәд бәәнә. Көлин, һарин хурһд, урл-амн агчмин зуур беерч одна.

Хойр сө, хойр өдр Эрнжәнә Бульча эҗго теегт, ха-

Ж|уһас дөн уга, Хумг гидг көвүтәһән хоюрн тецгрни аюлла ноолдв. Хойр өдр, хойр сө Эрнҗәнә Бульча колхозин хойр зун хөөг әмд-менд эм аюлас авч һархар зүт-

клдв.

Эн таг-сохр теңгр һазр хойр негдҗ одсн аюл дотр хаҗуһас дөң ирх гиҗ күләх болшго. Терәс арвп ишкм холд һарч болхш — дөц ирсн уга гиҗ һундҗ болшго.

Эврән, эврән, эврән аюлла ноолдх ксргтэ.

Эрнжәнә Бульча көвүтәһән хоюрн селгәдәр, амрлкевтл уга һартап ташмг авчксн хөөдит дорпь кевтүлл уга, шитм дотраһар эргүләд көөһәд бәәнә: хөн доран

кевтхлә көрәд үкж. одхмн.

Шитмин деед-ар хаҗуд хурсн ик өндр көр цасн не-

эзләд йовна. Кемр көр шитмпг эзлхлә, хөд даргдад цу-

һар үкл< одхмн.

Хойрдгч өдртнь Бульчад улм ик зовлц учрв. Хөд дегд өлн болад нег-негнәннь поосн тал зууньрлдв. Эн хойр әәмшг учрана: негдвәр, ноосн уга хөөнд квитп салыкн ивтрәд, агчмин зуур үкҗ одхмн; хойрдхла, колхозникүд хөөдәснь күләҗ бәәх олзнь — ноосн болҗ һарна. Бульча көвүндән келв:

— Хумг, яһад болв чнгн тесҗ үзхмн. «Ирсн гиич морддг, орсн боран гипдг» гнгәд, шуурһн удл уга зогсад чигн одх. Хоюрн эдничн эс көндәҗ бәәхлә, иоосап

идлдчкн гиҗәнә.

Урлнь беерч одсн көвүнь, толһаһан гекҗ зөвшәрхәс оңгдан үг келсн уга. Дакнас теңгрин аюлла ноолдап эклв. Зәрмдән теңгрин нег бийнь хаһрҗ одсн, эн салькп төрүн зогсш уга болҗ медгднә. Щуурһн һурвдгч сөөдән, өр цәәж повтл генткн эклснләһән әдл, генткн зогсж,одв.

Бульча көвүтәһән хоюрн, әрк ууси күүнәс үлү сокту орж прәд, һулмтнн өөр бәәсн ншкә девскүр деср унв...

— Күн гидг альта юмп. Һурвн сө, хойр өдр тер ик аюлла тнгәд ноолдад һарсн бийнь, генткн теңгр чилгрләд, салькн зогсхла оч, көшсн-зовсан медәд, хөөдән яһж-кегсинь, бүрн-бүтнинь хәләдг чидл уга, нөөрт даргджв. Хойр зун хөөнәс һучн долан хөн шуурһнд үксн бәәж. Тигхд көвүһән, Хумган, баатр бәәсинь дотран пткләв, — гиж, келәд, буурл орсн сахлан илчкәд, Эрнҗәнә Бульча саналдв.

— Көвүнтн ода альд бәәнә? — гиж би сурув.

210

Кичгә төлә.

УУҺН ШҮЛГЧИН ДЕГТР.

(Калип Санж. Шүлгуд болн поэмс. 1959)

Хальмг дегтр һарһач 1959 җнл Калян Санжин «Шүлгүд болн поэмс» гиҗ, һольшг дөтәр нерәдгдсн, 140 халхта хураңһу һарһла.

Эн дегтриг һартан авад экләд умшсн күн болһн адгтнь күрч, сүл халхинь эргүлҗ умшлго бәәшго гиҗ. сангдна. Учр юуһар гихлә, тедү дүңгә амр, тодрха сән келәр, олнд медгдм дөтәр бичгдсн дегтр болҗ шинҗлгднә. Эннь,— негдвәр. Хойрдвар болхла, эн дегтрт Хальмг Тацһчин советин цагин өслт, хүврлт ахрар товчлгдж, урн

үгәр келгдснь эрән дунднн наста, эсклә түүнәс медәтә умшачнрт, үзҗ — медҗ йовсн улст мел ил болх, тигәд чигн эн бичкн дегтр ик тууҗин үнн герч мет болна.

Хәләлт: Калян Санж, бичәч, 1920 җил, Хальмгт советии йосн тогтсн цагт эклҗ, «борхшҗ ирәд»г сурһуль сурна. Реврлюцнн нилчәр, таңһчин хуучн бәәдл, оруһин уснд урсҗ хамхрад, нүүҗ уга болсн мет оңдархла, терүнә ормд шин йосн, шин авьяс, шин җисән тогтснла зергләд, шүлгчин бийнь дахн өсж, тер Х|уучн бәәдлин хамхрлтд болн шин җирһлип үүлдвүрмдт урмдта кевәр орлцҗ йовсинь эн дегтр илдкнә. Амрар келхлә, хураңһуд хөрдгч җилмүдәс авн хальмг теегин хүврлт үзүл-

гдиэ.

Цаһан ястнрин иос буурулад,

Тешкһр пойп, ЗӘ.ЭСҢ, баян Теңгоин гүүпд чнвәсн

Хальмг таңһч, 1930 җилд, арвн җилә өөндән күрәд,

Кулак, зуд, гелнгиг Колхозин күчәр диилсәр, Сурһуляр харнһуг хәәлүләд, Социалнзмин идиг батлсн,

215

хуучна үлдллә, «садв, хорхала» ноолда кеһәд, эрүл — менд, идтә чидлтә, эрдмин билгтә, Советин Әрәсәи наадк олн келн әмтслә дегц уралан йовҗ йовхнь тодрха кевәр диглгдҗ.

Шүлгчин өмнән тәвсн күцлнь бас тодрхарад ирнә. тигәд чигн 1932 җилд:

Пролетар — поэт, чамаг Парть үгәр агсад, Социализм бүрдәх ноолданд Салдс кеж дуудла...

Үг болһннг янзлулад, Чикни хужрт суулһ, Үндсинь күцллә ниилүләд,

Социализмин бүүрд буулһ...—

гиж бийдән закна. Иим бат, тодрха зурата поэт партин негдгч нөкдмүдин түрүн зергләнд мөңкинд йовхнь ил. тигәд чигн таңһчин келн болсн «Бригадир» гидг поэм1932 җилд шүлгчин үзгәс үүднә. Эн поэм чинрәрн болн утх-ухаһарн зерглсн «Колхоз», «Коминтерн», «гүҗргч Лорж» тергүтн шүлгүдлә нег зергд зогсна. Шин күч-кө- лснд шин ухатаһар гүҗрҗ орлцҗах хальмг күч-көлсчн- ,риг үзүлж, теднә |урмдинь өоклһн, көдлмшин туста дамшлт олн дунд урн үгәр тархалһн—эн һоллгч айс шүлгчин дуунд цааранднь улм тодрхаһар, эндр өдр күртл

соңсгдҗ бәәхнь умшачнрт лавта ил.

Эннь, амрар, ах|рар келхд, дегтрин зәрм шүлгинь салуднь шинҗллго бәәҗ болшго: үнән келхд, җилвин ав дегд бөк.

Биичин сәрвксн хормад, Бцчрин шимлдсн намчд, Күүкднн сенр дуунд, Күнкнсн Октябрь соцснав,—

гиҗ олҗ келсиг салһҗ авад, тер кевәрнь умшачд эс үзүлхлә, энүнә тускар «сән» гигәд, яһад чимәд келәд бәәв чигн, медүлҗ келҗ, бахтсн седклән күргҗ болшго. Эн шүлг «Октябрь» гидг нертә. Энүнд цааранднь, Ок-

тябрин нилчәр

Чееҗ байрар дүүрнә, Чирә инәдәр залурна, Өмн күләгч өдрмүд

Октябрин герләр сарулдна,—

216

гиж келгдҗ. Игҗ тодр.хаһар позт Октябрпн чпнр цәәлһсн дсернь исмж кслдг үг уга. Игәд авад хәләхлә, шүлг болһн, мөр болһн даршлһта, урн янзта болсн деерән нигт чинртәпь лавта болпа.

тпгәд, деер кслгдспәс иш авад, эн хураңһун зәрм онц темдгүдин өвәрцсин тускар, амринь келхд, |ухан-санани болн янзиннь тускарнь ахрар шинжләд хәләй.

Эн хуранһудан автор цагин дараһар, хронолог бәрҗ, шүлгүдиннь дарлһинь олҗ орулж гнҗ келҗ болшго. дегтрин түрүн халхсинь олн әмтни авргч солңһ болсн, нарт делкән харчудин көтләч ленинд нерәдгдсн шү-

лгүд эзлҗ.

терүнә дару, харңһуг сарулд тохрагч эрдм-герлин революц йөрәгч шүлгүд тооһарн чигн, чинрәрн чигн ик

зәәтә болҗ һарч.

Колхоз делгрҗ йовх цагт олн харчудиг күч — көлснд, олна көдлмшт ухаһан өгч, гүҗрмг кевәр орлцдг болһхин төлә бичәч билг-чидлән әрвллго шамдҗ йовсинь дарук баг шүлгүднь медүлҗәнә,

«Баатр улан һәрднр», «Анҗлан Церн» гпҗ нерәдсн (Хойр поэм гражданск дәәнә цагур мана оньг хәрүлнә.

Х|ураңһуд онц орм эзлҗәх нег зокъял бәәнә: эннь — «Өердин үрн Дөрвн үзгт» гидг түүк хуучн хальмг бичгәс шин үзгт буулһгдсн, олн умшачнрт соңҗлта болҗ

һарх ик зокъял.

Әрәсәд, терүнә нег булң хальмг теегт «җирһлин алтн булг — җигтә сәәхн Октябрь» диилвртәһәр ирхләрн, амрар, сананас делм хурдар, салькнас алд хурдар ирсн уга. тигәд чигн, «салькн хамгар үләлһсн, сумн болһнар халһсн» гиҗ чикәр автор олҗ келҗ. («Мана Октябрь»). Эдү мет амр бишәр ирсн диилврән «хальмг ахнр-дүүнр» «цуһар, цуһар босцхатн, мөрн деерән һарЦхатн, цаһачудин йосиг балвчад, мөңк Совет тогтатн»— гисн Яенинә селвгт ниитә хәрү өгч, «оларн дегц ниицҗ, улан цергт мордтн» гисн зааврарнь хальмг тег эврә йосан батлхд мах-цусарн орлцҗ йовсиг бас тодрхаһар темдглҗ («Болд Ленинә дуудвр»). Болв, теегт тогтсн Советин йосн дегд элвгәр харңһуһин хуучна үлдллә харһад бәәв. Социализмин сарул мөрт орҗ, олн келн амтнлә дегц уралан йовхин төлә тег харңһуһасн гетлх һол төртә бәәснь ил.

— Ленинә пдртин программас, советин йосна зааврас иштәһәр, баһ наста шүлгч хөрдгч җилмүдәр тер

217

му дәәснлә — харңһула ноолдхас чидлән өөхш. Эн төрт ик гндгәр оньган өгсндән чигн биз, харңһуһин харшлтхоринь дегд тодрхаһар үзсндән чнгн биз, Калян Санҗин тер цагт бичсн хамгин ик орм эзлгчнь эн төр болж һарч.

Эн төр хаһлгч шүлгүд дупд «Камзал — мана хортн» гисн зокъял онц ормта болҗ медгдвә.

Баһ наста умшачнрт камзалин хор цәәлһж эс келхлә, медгдшго. Болв, санхла, тоолхла, камзал — «классин хортн» бәәснь лавта; хальмг күүкн болвас камзалта, «хавчл чееҗтә» бәәсн бнший, тнгәд чигн «үрәр хо-

биш, делгү ик аюл, ширг.

тер учрар чигн «хальмг күүкд болвас ханяһад, цоңшад, зовлңшад, хатмл болад бәәцхәнэ».

Хәәмнь, күүкд, чирәтн Харһвас атисн йовдмб? Халг, яһлав, келхптн, Хаматн зовлц бәәхмб? —

гиж теднәс давүһар зовньсн, үүмсн дууһар шүлгч хәәкрж сурна. Эн сурвр хажуд зогсад, хавтхдан һаран дүрчкәд, дөл-һуль болсар аҗглҗах күүнә сурвр биш,

Болв, камзал, кесг зуи җилдән хальмг күүкдин дарңх бәәсн болвчн, камзалин цаг давҗ оч: «классдан хорта камзалиг күүчҗ үндсинь таслх» чидл бәәнә: тер чи- дл—«комсомол (эн шүлг 1924 җилд бичгдҗ). Комсомол, тер дотр хальмг комсомолк күүкд улс камзалиг түүмрәр шатаҗ уга кехд әмтнә нүүрт йовла, тер лавта. тер ноолданд орлцсн медәтә күүкд улсас кесгнь ода бийнь менд бәәнә, тер ик көдлмшин тускар тедн сергәһәд келж, цәәлһҗ чадцхахмн.

218

Кедү комсомольцнр эп шүлг у.мшҗ өгсп, кедү камзалта, «хавчл чееҗтә» күүкд энүг оньган өгч чицнсн. ^едү камзалд эн шүлг «һә» болсмб. Цагтан зөрмг йовсн көгшн салдс мет, эн шулг кехәп кечксн, дәәсән дәәлчксн, туужин терч болад, хөөн-хөөнньумшачнринуха сергәж, өнгрсн цагин үн санулад йовхнь маһд «уга. Сән

шүлг...

Камзалпп хорн — олп зүсн дәәснә негнь. Тедү мет дәәсд тер цагин халь.мг теегт элвг билә. Сурһульта эмч уга болсар харцһу хальмгпг гелң эмчнр, удһд «эмнҗәлә», тер учрар чиги, советпн йосн тогттл теегт кесг зүсн хальдврта гем дарңх болҗ йовсн биший. тер төләд, теегин гемәс гетлгхәр зүткж йовсн шүлгч.

Күүиа һапзд, ааһд Лмаи күргдпш ууртп — гпҗ,

цевр-цеерпн эклцин сурһуль даршлһта үгәр цәәлһж. йовснь «Эрдмин рсволюц» гидг шүлгәс плднә. Эрдмпн революц делг.рәд, олн әмтн делгүдән умшдг, бичдг болад, олна төрт орлцҗ, шин бәәдлд күрәд ирх алднд, колхозин җисән дииләд ирхд,

Үсн, тосн. өдмг, заһси Булг кевтә буслх, Үклпп эзн садв, хорха Цуг тохм тасрх — гпҗ

түрүц диилвр.мүдин хөөн диглж чадсн болдг. Эннь Соъетин Хальмгин арвдгч өөнд нерәдсп «Соцнализм тосхгч баатрмудт» гисн мендпн шүлг йөрәлд харһна.

Эрдмин революцин тускар, эрдмин цергчнрин кесн көдлмшин ик ач-туснн Т|ускар ода бийнь мана барт үг сәәнәр, тодрхаһар келгдәд уга. Мана тууҗчнр чигн эн ачта үүлдврин тускар тагчг бәәнә. Болв, эн һундлта йовдл. Эрдмин революцин тускар бичх кергтә, терүнә орлцачнрин тодлвр цуглулҗ диглҗ авх цаг ирчкв.

Эн көдлмшин тускар Санҗ йир тодрхаһар, ахрар келсн бәәнә:

Харцһуһар өцгрүлсн һурвн,

һурвн зун жилиг Харчудпн тааллар дөрвн, Дөрвн сарар боһчий...

Хаана Әрәсәд Хальмг таңһч һурвн зуи җилд бәәсн бипнь харңһуһасн гетлсмн биш. Романовинхнә өргәд

219

хальмгудин харңһу-сарулнь (һанцхн хальмгудинчн биш) кергтә биш бәәснлм. Зуг Октябрин нилчәр, Ленинә сур- ■һулин нилчәр, большевикүдин нилчәр Хальмг таңһч арвхн җилин эргцд сарул хаалһд орсмн.

Ямаран ик өргмҗтәһәр, ямр сәәхн серлтә-сегәтәһәр эрдмин цергчнр, Советин Хальмгин сурһульта баһчуд, комсомольцнр партин зааврар ноолда эклсинь

Харчудас бүрдгсн зөрмг, Зөрмг тавн минһн Харнһуһин хар шивәг Зерг буслад дәврв —

гисн әңгәс медҗ болхмн. «Харңһуһин хар шивә»... Мел үнн. Эрдмнн цергин өмн хортна «харңһу шнвә» бәәсиг цергин йосар белдәд, дегц дәврәд орад, цергин йосар эс дәәлхлә, диилгдҗ өгшго хортн билә...

Эрдмин революнд саалтг болгч, харңһуһин ик тултнь хурл, шаҗн бәәсн биший. Харчудин шим-шүүсәр тарһлдг, хара бәәдг гелңгүд, сурһульд орсн бичкдүдиг «коммуна манҗнр» әмд бирмд гнгәд, харңһу эк-эцгәр- нь дәврүләд, сурһуляснь хаһцулҗ, эрдм-сурһулин делгрлтд мөн харш болҗасинь медҗ үзсн улс ода бийнь элвг. Хурл советин йосна хортн билә. Шүлгч коммунист тер учрар шаҗна хәврһәр давҗ, терүг эс үзсн, медсн болҗ һаршгонь ил. Олн харчуд нткдг шаҗна өмнәс босҗ ноолдна гидг төр амр биш, ик нәрн төр билә.

Шин баһуда хурлд Шилвкәд Җооһа сәрвкнә, Шнлтә әркән уучкад,

Шиврлгтлиг хәәһәд салвадна —

гигәд тер цагт кенмдн эс чееҗәр эклдг бәәсмб. Кен бичсинь хәәдго, кесгнь меддго билә, болв энүг чиңнсн гелңгүдин хоринь буслһхд эн йовдл саалтг болдго билә. Эн шүлг олна болҗ тохрсн шүлг билә.

Худл келшго, хулха кешго, гер авшго, әрүн-цевр, кезә чигн бурхн багшин номин ард суух зөвтә хувргуд, Бурхн — Багшин (Буддан) шевнр ямр кевәр бузрдсинь, бурхан кезәнә хайчксинь олнд иим< келәр цәәлһҗ өгхлә, иләр медгдх, тигәд оч бурхн-шаҗан харчуд хайхнь ил.

Җооһа әркнч:

Нидн Ж.ИЛНН цаһанла

Ниргүләд Җооһа әркдв...

220

Мапган геетлән әркддг гелнгүд насни иурш белвсн бәәх апдһаран мартдг, тигәд Җооһа:

Ншщәд үүрлсн берәдүр

Нирмәд, өөрди, базһв...

Болв, идхпн санаи пк болвчн, санаһар болдго бпший,

тнгәд:

Кншго тәәһән дуудулад, Көвгдәд генга <чалрв», Көөтә шпләврәр шивүләд, Келврәд босад, җицпв...

Кезә чигн эрк шилтә бәәдг, хотин дееҗ зооглдггелн «көөтә шиләвр» зооглхла, цагнь давад, ямнь буурад ирснь медгдҗәнә. Болв, эн шүлг

Эй, геигәс, гецгәс...

Элңкә шаран шуулж, Эрт хар болхитн — гиж

җөөләр төгснә. Худл уга, кесг баахн наста гелңгүд харнн ханьд һарад, күч-көлсән эдләд, «күн» болсн новдл

хурла ямтнр: гевкүс, 'һунздмуд, зурхачнр, багшнр,—ам- рар келхд, делкән дееҗ болад, дееҗин шимәсн хөөһшгоһар бәәсн тоотнь тооһарн иөөкн бәәсний? Болв, талдан нег шүлгт (теҗг үгмүдин нертә) хальмгин харщуд меклж йовсн хамб — ламин тускар хорта кевәр ‘келгдҗ:

Делкә эргәд дамшсн, Деншг цуглулад амштсн Мөнг үзхләрн, «хам» гинә,

Мошнган дүүрхлә, «бо» гинэ...

Хамад, боодг «хамбо» ламин ааль ил: буурчах, чинрән геежәх хурлмудт әм орулхар, сүзгч харчуд дунд сцәәлһвр» кен йовж., «сүл буйн» гнҗ бәрдг алтнг уутар цуглулҗ авч, һазаран һарһдг, «әмд бурхн» болҗ тоол-

тускар харчудин уха сергәһәд, мартуллго бәәхәр седсн ецг һарна. «Болд Яенинә дуудвр» гидг шүлгт, үлгүринь келхд, кулак, зуд гелңгиг колхозин күчәр диилхин туск

221

цагин бийднь шүлгч шаҗна тускар сергг кевтәп бәәһә:

Мана шин гертнь Маишр, дәрк юучв — пик

зуд, һэндан даргдҗ йовсн хальмг угатьнрт колхоз шпн хаалһ татҗ өглә. тигәд чигн эн шин җирһлиг сарул мөр гиж, сансндан, «Сарул мөр» гидг пертә кесг колхоз тогтсн биший.

зудла неҗәд өркәр, салудан, тал-талдан ноолдҗ болшго.

Зуг колхоз һанцарн Зудиг ДПН.1Х күчтә...

Зүркән колхоздап өгәд, Зутдган уурх кергтә,—

игҗ цәәлһхлә, тер нагин угатя, дупд тежәлтә малчпр амрар меддг бәәсмн. Юңгад гихлә, урднь

һазак цөөкн малиг Зуд кү.мсан кедгнь

цуг малчнрт, ик-баһ угаднь нл билә.

Колхоз һаицхн зудин дарнх биш, «күмиг шнмдг кулакиг колхоз үндсинь таслх, күн күүг мухлалдгиг күчтә социализм уурулх». тиим болхла, «залус, зүтктн, гергд, гүжртн, дандсан дөцнн зүтктн» — гиж. селвг өгсиг олн колхозникүд амрар медх зөвтә. «Маля даахарн тегштән» көдлмшт гүҗрж, орхиг, олсн, деесән, эдлсн көлгән әрвлх, асрхнг зааһад, «дееснә тасрха болһнтн ахудан кергтә» гисн ленинә сурһмҗ күртл цәәлһәд, «Коминтерн» колхозан батлх дуудврар эн шүлг төгснә (1932 ж.)

222

Шин бәәдл, шмн куч — көлсн. Урднь байна мал — ахуд пасан өгәд, цокулад, дажрулад, «көвәрсн», цадарсн.хурһ көлслдәи» авдг бәәсн ялч Лорж, крлхозд орад,

Кулакд шнмүлдгәп уурлав, Көлсән класстап егчопәв, Көдлмшии даслтм — гужрлдән, Күцәҗэх керг.м — соцнализм,—

гиж, урмдта, дүүвр кевәр дуулна.

Хортдан дарсп тег «большевикин улан хаврт» күрсн, социализм тосхлһна .хаалһд дегц орсн, харчуд болһн нег у.чата бәәхинь үзүләд, өмннь бәәх, ирх сәәхн җирһлүр дуудсн — иим дүүвр сәәхн айстаһар поэт тер цагии дууһан төгскнә. Күрсндән, күцсндән бахтҗ зогсҗ болшго, уралап йов.х кергтә —гнх дуудвран яһж төгсксннь медхәр седхлә, шүлгчд бийднь үг өгий, юуһар ги.хлә, тедү метәр келҗ болх уга:

Маппг күләгч өмнк эн Эрг дор бәәпә.

Манпг дардг хортн уга, Мана.хн уралан, урилап!..

Калян Санҗин хураңһу «Шүлгүд болн поэмс» гндг нертә гнҗ дсер кслгднә. Эп статьяд деер нерәдгдсн хураңһуд орсн шүлгүдин тускар цөөкн темдг бичгдв. Поэмсин тускар талдал, онц күүндвр кегдх гиж сангдна, учр юуһар гихлә, эдн — утхарн төгссн, онц-онц төр хаһлсн, ик-ик эокьялмуд болҗ һарч. тпгәд эн статьяһан

шүлгүдин келнә өвәрц темдгүдин тускар, урн янзнн тускар келгдх цөөкн амн үгәр төгскх ухатавдн.

Мана хальмг шүлг нурһлж үгнн эклцдән даршлһта, бадг болһн дөрвн мөрәс тогтсн, мөр болһн һурвн үгтә, ут турштан нег бадг арвн хойр үгәс бүрдсн болҗ һарна. Эн хуучна зокал Санжин шүлгт элвгәр орсндан, умшхд амр, олнд тааста, тодлхд дөт болҗ һарна.

Мөр алслсн даршлһ элвгәр харһна:

Хальмг ахнр — дүүнр, Даигнн дажрулҗ йовлат, Хаапд, нойнд, байнд Давхр шимүлж, зовлат.

Болв, хошадар дарандан даршлсн мөрмүд бас харһна, тер дотр дөрвүлн дарандан иҗл эклцтә мер бас элвг.

223

цагин бийднь шүлгч шаҗна тускар сергг кевтәи бәәһә:

Мана Ш11Н гертпь Маншр, дәрк юучв — гпж

зуд, һзндан даргдж. йовсн хальмг угатьнрт колхоз шин хаалһ татҗ өглә. Тигәд чигн эн шин җирһлиг сарул мөр гиж. сансндаи, «Сарул мөр» гидг нертә кесг колхоз

тогтсн биший.

Шүлгчин «Колхоз «Компптерн» гидг шүлг—арте- лин чледүдин бүкл зура, программ. «теңгрин аюлла зудла неҗәд өркәр, салудан, тал-талдан ноолдҗ болшго.

Зуг колхоз һзнцарн Зудиг диилх күчтә...

Зүркән колхоздаи өгәд, Зутдган уурх кергтә,—

игж, нәәлһхлә, тер цагин утатя, дупд тежәлтә малчпр амрар меддг бәәсмн. Юңгад гихлә, урднь

һазак цоөкн малпг Зуд кумсән кедгнь

цуг малчнрт, ик-баһ угадиь нл билә.

Колхоз һаицхн зуднн дарцх биш, «күмиг шимдг кулакиг колхоз үндсинь таслх, күн күүг мухлалдгиг күчтә социализм уурулх». тиим болхла, «залус, зүтктн, гергд, гүҗртн, дандсан дөңнн зүтктн» — гиж. селвг өгсиг олн колхозникүд амрар медх зөвтә. «Маля даахарн тегштән» көдлмшт гүҗрж. орхиг, олсн, деесән, эдлсн көлгән әрвлх, асрхиг зааһад, «дееснә тасрха болһнтн

222

Шин бәәдл, шпи күч — көлсн. Урднь банна мал — ахул пасан өгәд, иокулад, дажрулад, «көвәрсн», цадарсн .хурһ көлсндәп» авдг бәәсн ялч Лорҗ, крлхозд орад,

Кулакд шимүлдгән уурлав, Көлсән класстан өгчэпәв, Көдлмшнн дас.чтм — гүжрлдән, Күиәжәх кергм — соцнализм,—

гиж, урмдта, лүүвр кевәр дуулна.

Хортдан дарси тсг «большевпкин улан хаврт» күрсп, социализ.м тосхлһна хаалһд дегц орсн, .харчуд болһн нег у.чата бәәхннь үзүләд, өмннь бәәх, ирх сәәхн җирһлүр дуудсн — иим дүүвр сәәхп апстаһар поэт тер цагин дууһан төгскнә. Күрсндән, күцсндәп бахтҗ зогсж болшго, уралап йовх кергтә — гих дуудвран яһҗ төгскспнь медхәр сед.хлә, шүлгчд бийднь үг өгий, юуһар гихлә, тедү метәр келҗ бол.х уга;

Манпг күләгч өмнк эн Эрг дор бәәнә.

Маннг дардг хортн уга, Манахн уралан, уралан!..

Ка.тян Санжин хуранһу «Шүлгүд болн поэмс» гндг нертә гиҗ дсер кслгднә. Эп статьяд деер нерәдгдсн хураңһуд орсн шүлгүднн тускар нөөкн темдг бичгдв. Поэмсин тускар талдаи, онц күүндвр кегдх гпҗ сангдна, учр юуһар гихлә, эдн — утхарн төгссн, онц-онц төр хаһлсн, ик-ик зокьялмуд болҗ һарч. Тпгәд эн статьяһап шүлгүдин келнә өвәрц темдгүдин тускар, урн яизпн тускар келгдх цөөкн амн үгәр төгскх ухатавдн.

Мана хальмг шүлг нурһлж үгин эклцдән даршлһта, бадг болһн дөрвп мөрәс тогтсн, мөр болһн һ|урвн үгтә, ут турштан нег бадг арвн хойр үгәс бүрдсн болҗ һарна. Эн хуучна зокал Саиҗии шүлгт элвгәр орсндан, умшхд амр, олнд тааста, тодлхд дөт болҗ һарна.

Мөр алслсн даршлһ элвгәр харһна:

Хальмг ахнр — дүүнр, Дангин даҗрулж новлат, Хаапд, нойнд, байнд Давхр шимулҗ зовлат.

Болв, хошадар дарандан даршлсн мөрмүд бас харһна, тер дотр дөрвүлн дарандан иҗл эклцтә мер бас элвг.

223

дарук нег өвәрцнь — мөрмүдин чилгчсин рифм. деер бичгдсн үлгүрт йовлат — зовлат гиҗ мөр алслҗ харһна. Эклцин даршлһ (энүг бурят улс толһан холва гнж

нерәднә), чилгчин рифм хойр негдсндән кесг шүлгнь сәәхнәр, айстаһар соңсгдна.

Наадк нег өвәрцнь — дотр — дундин рифм гиҗ келҗ

болхмн.

Күмнд туурсн улачударн Адта цаһачудиг хам.хчла. Коммуна партин һардврари Батта Советән батлла —

айста болхнь маһд уга, зуг эдн цөөкн.

Зәрм шүлгүдт, бадг болһна утхинь товчлгч рефрен, эндән келхд, давтлһн харһна. Үлгүрлхд, «Эрдмин революц» гидг шүлгт: «гермүд бәрәд, селәләд, школ, больниц өргҗүллһн; гелң хортнла ноолдад, шаҗна бальчгас сулдлһн —

Эн тоотиг гүжрүләд, Эрдмин революц тогтай,

Эн, сүүлин хойр мөр — ашлгч, мөр.мүд, емн келгдсн дигинь һарһгч рефрен, бадг болһна дар|унь орҗ давтгдна. давтлһн өмннь келгдсн тасрхад умшачнрин оньг тусхана, утх-ухаһинь тодлхд дөң болна. давтлһн шүлгиг дууна айст орхднь амртхна.

Калян Санж, хальмг фольклор сәәнәр меддгтән, терүнә кев-янзин зокаста хамгннь эвтә кевәр олзлна гиж темдглх кергтә. Эн келснд герч болгчнь — «Колхозин һалзн мөрн» гидг дун («йо, көөрк, һалзн мөрм...»). Эн дууна шүлгүд умшсн кенд чигн айст орулхнь йир амр болҗ медгдлго бәәшго. Эн тустан |ууһн шүлгчин үлгүриг олзлхла, шинәс эклҗ бичҗәх улст сән дөң болхнь лавта:

үүдсн урн үг. Зуг экләчнрин зәрмснь олн әмтнә келни билгиг эс дасҗ, бийдән эс шиңгәҗ, эс олзлдгнь һундлта.

ТИГӘД чигн умшсн күүнд медгддго (бичсн күүнд бийднь медгддг, эс медгддгнь манд зуг медгдхш) кесг түүкә шүлг мана газетд чигн, альманахд чигн барлгдад бәәдгнь тер.

Санжин шүлгүдин келн олна күүндәнә келн мет амр болсндан, умшачнрт таасгддгнь ил. «Ю келхәр седсмб.

224

Ямаран ухата шүлг болхмб?» — гих оурвр умшсна тол-

брлна:

Эй, геңгәс, геңгәс,— «Эмгдин цандгин мекләс...

Чиңнлтн энүг: эй, геңгәс, геңгәс...

телң биш геңгәс, юңгад гихлә, гелңгүд күндән гииг-

нәс өгчксн цаг; Ж,ооһа болхла, бийән бузрдчксн, тигәд терүг кезәңкәр күндлж гелң гиҗ келҗ болшго. Цааранднь хәләдгов:

Элцкә шаран шуулҗ, Эрт хар болтн.

Эрңг, шанту, оркмҗ гиҗ хувцинь нерәрнь келҗәхш: элңкә шар, юңгад гихлә, хувргин хувц әмтн, урдк мет, күндлҗ, тоод авдган уурв. «Кишго тәэһн» (нохала дүңцүллһн), «жатагуд» (махланнь «ерәр бийсинь нерәдлһн). Эдү мет үлгүрмүд дегд элвг болсндан, цугинь түүһәд керг уга гиҗ санҗанав. Статьян керг-төрнь—тед- ниг цугтнь үзүлх төр биш. Хураңһугумшсн улсбийснь олад авцхах. Умшачин оньгит дегтрин зәрм евәрц тоот деернь түдүллһн — статьян күцл.

Калян Санҗ үзг һартан авснасн экләд, эндр. өдр күртл ленинә партин һол зураснд, өдгә цагин терт тасрхан угаһар церглә күн. «Бичәчнр — партин түрүн, нүүрлгч нөкдмүднь» гиҗ Н. С. Хрущев келсн болдг. Хальмгин өдгә цагин ууһн шүлгч Калян Санҗ эн нерән оньдинд батар хадһла, тер учрар чигн

Цуглрад мордгсн Шүлгүд болвас

Коммунизмәр зүркиг болдлтха! —

гиж., дегтрин нүр халхд эпиграф өгснь лавта.

Билгнь цецн, үзгнь хурц деерән бәәх шүлгч ода бийнь олн сән шүлг умшачнрт белглх гиҗ ицҗ болхмн.

15 Альмаиах N "

I

Көгшн эцгтән давадорҗ харм болв.

Эврәннь гертәсн энүг ода альдаран көөнәт! Күүнә һазрт энтн үкҗ одх! — гиҗ келв.

йовб.

Удл уга эн нег алвтур орад ирв. терүнднь гер бо.ч- һна өөр хөөднь әмн-шир уга кевтнә, мөрднь әрә көл ишкҗ йовлдна, әмтнь цуһар әрә әмтә, зовлңгта

дүрстә.

— Энүндтн юн болсмби? — гиҗ Давадорж сурв.

— Мана һол ширгәд удлго сар болн гиҗ йовна. Манд нань усн уга. Алтн угаһар бәәҗ болхмн, уен угаһар бәәҗ болшго. Удл уга бидн цуһар үкәд хуурхвдн—

гиж келцхәв.

— Би деед үзг темцәд йовҗ йовнав. тенд нег медлһч бәәдгҗ, түүнәс эврәннь хүвән хәәҗ йовнав,— гиж Давадорҗ келв. Тана һол яһад ширгсиг би бас түүнәс

сурсв,— болв.

Цааранднь һарад йовб.

Нарн суухнн алднд эн эо деер ишкә гер бәәхиг үзв. тер герәс нег сәәхн күүкн эмгн хойр һарч ирв. давадорҗ эмгнднь толһаһан гекҗ мендлв, тернь чигн өмнәснь толһаһан гекв. Дакад эн сәәхн күүкнднь толһаһан гекв, тернь нам хәрү чигн өгсн уга.

тигхләнь эмгн келв:

—Мини күүкнд бичә дурл. Энчнь сохр. төрснәс нааран байр чигн, гегә чигн медлго энчнь бәәһә.

Эмгн игҗ келчкәд, уульв.

—Бичә уультн. Би көгшн медлһчүр одҗ йовнав,

бийдән кишг хәәҗ йовнав, тана күүкнд яһҗ нүд орулж болхинь би бас түүнәс сурсв,—гиҗ Давадорж келв.

Дакн Деед үзг темцәд һарад йовб. Өдртән, хойр өдр, һурвн хонгтан йовад, доладгч хонгтан-уулин тевцнд бәәх нүк үзв; Көгшн медлһч энүнд бәәсн бәәҗ.

Давадорҗиг үзчкәд, өвгн сурв:

—Ямаран түрмшгтә болад нанур ирвч?

—Нег хаана алвтд һолнь ширгҗ оч. тенд малнь үкҗәнә, әмтснь әрә әмтә бәәцхәнә. Дакад, нег сәәхн

сохр күүкн эктәһән бәәнә. Арвн зурһан җилин туршарт

230

тер герл чигн, байр чигн үзҗәхш. Тер һолиг турглулхин төлә, тер сохр күүкнд нүд орулхин төлә ю кеҗ болхиг келхптн?—гиҗ Давадорҗ хәрү өгв.

— Хаана алвт һолнн экнүр одтха. Яһҗ әмән аврхаи тенд тедн бииснь үзх. Сохр сәәхн күүкн болхла, те-

күргәд келхләчнь, тедн харсҗ авгдх. Эс күргҗ чадхлачнь — тедн тер кевәри үлдцхәх,— гих медлһч келв.

—Давадорҗ өвгнд ханлт өргчкәд, хәрү адһҗ һарв.

—Эй, чннп хаалһчнь хол. Мә, эн мөр ав! — гиҗ

өвгн дуудв.

Давадорж эргәд хәләхлә, хоңһр мөрн эмәлтә-хазар- таһан өмнь зогсжана. Лавадорҗ мордҗ авад, һарад йовб. Кедү цагт гүүлгәд орксан эн мартв, генткн Яавадорҗин сананд орв: яһҗ эн мал, гер, мөңгн угаһар бәәҗ чадхан медлһчәс сурхан мартчксн сәнҗ. Хәрү эргхәр седчкәд, дакад тоблв: «Кемржән хәрү одхларн, медлһчин келсн үгиг маңһдур нарн һартл күргҗ келҗ чадх угав. тер цагт сәәхн күүкн сохр кевтән үлдх. кесг әмтс цөлдж, үкх».

«Тем уга, хөөннь чигн сурхв»,— гиҗ Давадорҗ санв. толһа деер бәәсн герүрн эн күрәд ирв: саак кевәрн эмгн энүг тосад һарч ирв, ардаснь сохр күүкнь һарч

ирв.

— Медлһчин келсн хәрү соңстн! Күргнь болх зөвтә күп күүкнәнчнь зүн һарас бәрхлә, энүндчнь нүдн ор-

хмҗ,— гиж. Давадорж. келв.

— Ханҗанав чамд, зуг энүнәнчнь альк һарнь барунпнь, альк һарнь зүүнинь би медхшв,— гиж эмгн келв.

— Зүн һарнь эн,—гиж. келәд давадорҗ күүкнә зүн

һарас авб.

дарунь күүкн байртаһар хәәкрв:

— Үзжәнәв! Үзҗәнәв! Нар үзҗәнәв, тег, теңгр-цуг- тнь үзҗәнәв! Ой, хүвм ирнә гидгнь эн!

Экнь давадорҗиг теврҗ үмсчкәд, дакад санчкад, келв:

—Ода энүнә күргнь чи болх зөвтә болҗ һарчанач.

Манла хамдан бә. Мана гермдн сән, хөд, үкрмүд бәәнә. Өдр болһн тарһн махар бәәхч!

—Би ода үлдҗ чадшгов. Нарн һартл би энүнд өөр-

хнд бәәх алвтд күрх зөвтәв. Эс гиҗ тенд әмтс болн мал цөлдәд үкж. одцхах — гиж. Давадорҗ келв.

231

— Чамас салҗ чадшгов! Намаг бийләрн авадйов,— гиҗ күүкн келв. давадорҗ күүкән хоңһр мөрнәнпь сәәр деер сундлҗ авад һарв. Хаана алвтд күрәд ирхлә, әмтснь көндрдг арһнь тасрҗ, гертән кевтцхәнә, үклин амн деер бәәнә.

— һолин экнүр одцхатн тана зовлңтн тигхлә төгсх! — гиҗ Давадорҗ хәәкрв.

Босдг арһмдн тасрв. Цөлдәд үкх зураста улс бәәсн бәәдлтәвдн,— гиҗ энүнд хәрү өгцхәв.

давадорж хоңһр мөрән ораһад, һолин эк орад эврән гүүлгәд һарв. гүүлгәд күрч ирхлә — үксн зан хоңшарарн һолин экиг боочксн, уснь оңгдан үзгүр гүүҗәнә. давадорҗ заана хоңшариг эргүлчкхлә, уснь алвт орад турглв.

Ода мини эцтүр одий. Мини гергн ямаран болхиг тер хәләтхә. Чи ямаран сән, сәәхниг ахнрм чигн үзц- хәх,—гиҗ Давадорҗ күүкндән келв.

тедн һолур ирәд, наадк көвәһүрнь һатлҗ һарад, хоңһр мөрнәсн бууһад, амрлһ авцхав. Цаһац мөңгтрсн заһсн элсн деер кевтхиг, тер әрә әмтә, сервәһән әрә көндәҗәхнг генткн давадорҗ үзв. дольган үүг эрг деер һарһҗ хайсн бәәдлтә.

Давадорҗд заһсн харм болв. Терүг арһул авад,

һолднь орулҗ тәвб.

Заһсн невчк усчҗ һарчкад, күүнә дууһар келв:

— Юмнд бичә од, ормдан бәәҗә. — тнгчкәд уга

болж одв.

Удл уга, генткн халюн мөртә күн һолас һарч ирәд, Давадорҗур өөрдҗ ирәд, хәәкрҗ келв:

—Усна хан чамаг иртхә гинә. Шулун йовий.

—Яһҗахмчи. Ю хәәҗ би түүнүр одхви,—гиҗ Ла-

вадорҗ кслв.

— Чи әәмтхә бәәҗ кевтәмчи. Усна хаанас

әәҗәнчи?

— Яһсндан би түүнәс әәх биләв. Одий. Усна хан яһҗ бәәдгинь хәләй.— гиҗ Давадорҗ келв.

Хоңһр мөрән унҗ авад, эцгдән күрәд намаг күләҗә гиҗ күүкндән келв. Күүкн йовҗ одхла, давадорҗ мөртә күүнлә сундлҗ авад һарв, мөрн шуд уснур орв. давадорҗиг оньһтл, халюн мөрн хаана өргән үүднд одад зогсв. Лавадорҗ өргәһүр орҗ ирхлә — энүнә өмнәснь усна хан адһҗ тосв — мөңгтрсн өңгтә, улан сервәгтә заһсн һартнь йовна.

2,32

— Мснд иньг. Мпни эңкр күүкиг чи үкләснь гетлг-

бч,— гиҗ хан келв.

Хан игҗ келн цацу, заһсн мөңгнь чирәтә, улатрсн, алтн үстә күүкнд хүврв.

— Манад үлд. Мпни күүкн чамд гергнчнь болх. У гер чамд өгнәв, усна мөрд — аду чамд өгнәв. Итклтә, эвтә зарцнр чамд өгнәв,— гиҗ хан келв.

— танад бн үлдҗ чадшгов. һазр деер келсн күүкн эцг хойрм намаг күләҗәнә. Мини көгшн эцгиг намаг угаһар кен асрхв. — гиҗ Давадорҗ хәрү өгв.

— тиим болхлачнь, би чамаг бәршгов. Бн чамд һурвн белг өгсв, эднәр ю кехән эврән бннчнь тоол,— гиҗ усна хан келв.— Эн махла өгчәнәв. Энүг емсхләчнь, кен чигн чамаг үзхн уга. Эн алтн алх өгчәнәв. Энү-

удан асхрҗ орх.

Игҗ келәд хан Давадоржиг көвәд һарһтн гнҗ закв. Яавадорҗ дакн халюн мөриг унҗ авад — нүдн чирмх хоорйд көвәд һарч ирв. Мөрнәс буухла — тернь ус-

нур орад, уга болад йовҗ одв.

Давадорҗ адһҗ герән темцв, ээм деернь хөөнә арсн дсвл, үзгддго махла һартнь, өвртнь алтн алх йовна.

Нарн суухин алднд Давадорҗ, эврәннь герән үзәд, деерән махлаһан өмсчкәд, үэгддго болҗ одв. Хәлән гихнь — эднә хуучн ишкә гернн өөр шин гер зогсжана. Давадорҗ шин герүр өөрдәд нрхлә, ик ахнь игҗ келҗә-

хиг соңсв:

— Эн теегт дакҗ бәәж болшго. Өвсн цуһар нарнд өгрв, мал үкв, темәдин бпйснь хуурцхав. һәргин келсн күүкн эцгүрн унҗ ирсн һанцхн хоңһр мөрн үлдв. Энүнәс нүүҗ йовцхай.

Наадк ахнь иим хәрү өгв.

— Мана гериг эцгин гертәг хойраһинь һанцхн хоңһр мөрн деер бактаҗ ачҗ болну. дакад одак һәргнн келсн күүкиг мөрн деер багтах кергтә.

— Эцгән авад бидн ю кехв. Энчн дегд көгшрв, нам кө чигн хәрүлҗ чадшго. һәргин келсн күүкиг бас эн-

унднь үлдәчкхмн.

Асхндан эдниг унтсн хөөн, бидн хоңһр мөриг унҗ авад, герән авад, нүүхмн,— гиҗ ахнь ууртаһар келв.

Давадорҗ ахнртан боомтг кесн уга. теднь сөөднь

23Э

хоңһр мөриг хулхалж авад, нүүһәд йовҗ одцхав. Давадорж. эврәппь юмнд үзгддго махлатаһан эцгиннь герт арһулхнар орҗ ирәд, хөөнә арсн девләрн хучж авад, үүднә өөр кевтв.

Өр цәәм цацу Давадорҗ серәд, үзгддго махлаһан

авчкв.

Эцгнь знүг теврв, күүкн энунүр адһв. Дегд байрлчкад, нам ю келхән медцхәхш. Теврж үмсәд, үстә цәә-

һәр тооцхав.

Давадорҗ цәәһән уухар суухлань, эцгнь келв:

— Ирснчнь сән болв. Бидн түржәнәвдн: хонр сарас нааран хур орад уга. Өвсн кевтән өгрҗ одв. Мал хәрүлдг һазр уга, мал үкәд чилв. Шулуһар үүнәс нүү.х кергтә. Ода би ахнрурчнь одад, пүүдлд белдтн гнҗ

келнәв.

— теднүр одад керг уга. Мнни хоцһр мөрәр тедн сөөнәһә нүүһәд йовҗ одцхала, тадннг энүнд үклд үл-

дәцхәв, — гиҗ Давадорҗ эцгән зогсав.

Эцгнь экн авгтан му санчкад, дакад ханлт уга кө-

вүдтән уурлв:

— Адг ядхдан |ерәп хатхҗ авх ишкән тасрха үл-

дәдг бишв; хәләлчнь, ху хаһрха.

— Иим түрмшгт нөкд болҗ, болхми,— гиж. Дава-

дорҗ келв.

Тертәсн эн һарад, долан ишкмд йовчкад, алтн алхан һарһж авад, дола дакҗ һазр цокв. Дарунь минь эн ормднь гер бәргдҗ одв. Нүдәр шилтҗ хәләҗ болшго

герлтәһәр гилвкнә.

Алтн герт эцгнь экн авгтан йир икәр байрлв, дакад

нгҗ келв:

— Кемржән эргндк әмтс цуһар нүүһәд новҗ одхла, эн алтн герәр бидн ю кехвдн. Энүнд үлдҗ болшго,— хәләлчнь, өвсн кевтән өгрҗ одв, малд ндг уга.

Эн үгин хәрүд Давадорж, үг келлго, хөөнә арсн девлән өмсҗ авад, энүг һурв дакҗ сегсрәд авб, — түдлго хур асхрҗ орв. Хур кесгтән зогслго орв. Хур зогсхлатеегт өвсн көкрәд, үксн хөөднь әмдрәд, үкрмүднь цу-

урдҗ мөөрлдв.

— Не, ода бидн мөртә бәәсн болхнь. — гиҗ эцгнь келв.

Игҗ келм цацу, мөрнә көлин ә һарв. Хоңһр мөрнь хурдлҗ ирсн сәнҗ. Хоңһр мөрн Давадорҗиг үзчкәд, цуурдж инцхәһәд, алтн герин өөр ирәд зогсв.

234