ХАльМг УРН ҮГИН ЛИТЕРАТУР В. И. ЛЕНИНӘ ТУСКАР

Күндтә аав Ленннәк Кепләһән кенләһән дүнцулхв! Келиә бплгән талдан Кендән тигәд нерәдхв!

Цань келдг үг уга, куүнә уха эзлгч учрта үзмжин тускар келгдхлә, седклин гун үндс үзүлгч иим тоолвр орулгдна. «Кенләһән, кенләһән дүңцүлхв!», «Кендән тигәд нерәдхв!» — гиҗ. Эн седкл гүн үндстә: «Девшхдм өргмҗ үүдәсн», «Делхдм живр урһасн», «Луулхдм билг учрагсн», «Сурһмҗин түрүн нүдн» болсн, күмн әмтнә җирлһин экн—булг заясн күүнәс элдв күн бэәдв? Уга! —эн үгд поэмин гүн утхнь.

Орн—нутгин эгл мана—советин күн болһнд «үүсклнтә сәәхн җирһл делдгсн» алдр Коммуна парть, күцкән аав Яенинд йөрәлән тәвҗ поэт цааранднь поэмдән

бичнә:

Мицһнднь үзлнн күсл болсн, Зуунднь эүүднн герәснд оргсн, Мөңк сәәхн ухаһарн туургсн, Зуурдин зеткр хамгас гстлгсн, Алдр Партнь Улан тугннь Алдл уга батар атхсн, Ач нктә Ээҗ—Төрскндән

Амлх йөрәлин экн болгсн— Күнкән мана аав Ленин Кезәдчп бөкшго герләр солңтрж, Күмнп чеежни бахмҗ делдсн Күндлгч мандан живр болтха!

Алдр Октябръск соцнаЛистИческ революцин ашд» социалисТическ сәәхн жирһлин сүүрнъ болГЧ Советин йосн тогтсна хөөн, эн йосна төлә, дотадин болн һазадин контрреволюцла — болҗасн ноолдана гүрГүллә алдр В. И, Ленин халЬМГ әмтиг социалистическ жирһлин сонр хаалһц орулхин кергт 1919ҖИЛ «Хальмгах-нр— дүүнр!» гидг дуудвран һарһсмн. Эн дуудврнг халъмг урн үгд буулһж бичәч МанҖин Ннмгр бичсмн:

Тана әмтнә хүв Тана бисинтн һарт! Улан цергин зергләг Улм-улм батлтн!

Маля даахарн цуһар Мөрн дер һартн!

Цаһачудин өмнәс зергләд Цуһар, цуһар босцхатн!

12

Ленинә дуудвр хальмгин теегәр алтн һасн одн мет куч—көлсч олн әмтнд хаалһинь зааҗ, зүркинь авлж, шин күчн чидл орулж жирһлин утхииь медүлҗ, чееҗинь сарултхҗ, йовсна тускар Нармин Морхаҗ эврәннь «Алтн һасн» гидг поэмдән бичнә:

Лешшэ бпчсн үгмүд болһн Л\'гшуллл зүркнд хадгдна. Ксх күцәх хамгнь Күп Сслһнд товчлгдна. Герт суусн залуст Гсрл орҗ сергв, Хальмг теегм догдлад Хәәкрәд боссн болв.

1924 җил цуг делкән серлтә кун болһна ухан — седклиг догдлүлсн — «В. И. ленин өңгрв»,— гисн зәңг һазрин булң болһнар, ик һалвин дүүрәншңгәр тарҗ соңсгдсмн. Эн цагла В. И. Ленинә 'бүрдәсн болд мет бат Коммуна парть герәсинь әмән әрвлл уга, цуцрлтан уга күцәх андһаран өгч, мана орн—нутгин көдлмшч болн күч—көлсчнрин ухаг негдүлҗ социализм тосхлһна керг—төриг һартан авсмн. Коммуна партин болн цуг советск олн—келн әмтсин ни негиг үзүлҗ Калян С. «йЛенин» гидг шүлгтән нгҗ бичлә:

Көөггсн теңгсин сүр-дарн

Хорта эәнг чишкв, Корслгсн һазрнн садрг-кедн Нарта делкә догдлүлв...

сӨнгрҗ» — гисн үг һанцарн Зүркнд эхуүһэр шигдв, Өвдкж — ирвәтрәд цуцдарн Бульчн болдар чингдв. Лукшулад, һазриг чнчрүләд, Көдлмшч класс хәәкрв:

Эн шүлгин иуг мөр болһнинь келн болн урн үгин эсвснь күүнә уханла ниицҗ, седкл авлна. Эн шүлгәсн нань олна седкл—уха авлсн алдр ленинә дүр—дүрсиг элдв урн үгәр үзүлҗ олн әмтиг уралан дурдсн «Болд Ленинә дуудвр» — гидг шүлг, хальмг таңһч автоном

13

авад арвн жил болсн өөнд нерәдлә. Хальмг баһчуд хамг олн келн баһчудла ни негнә иньглси, коммунизм тогтах кергт Ленинә зааврар зүткх тустнь дуудвр болсн Калян С. нидн бичсн «Ленин» гидг баһчудин марш— дун мана танһчд баһчуд заагт седклин сергмҗ болж ода дуулгдж йовна:

Баһ келн улсиг Батта мөртнь орулсн,

Баатр Ленпнә сурһмҗиг Багшнр, мандан сурһнт. Зальта баһ насндан Заавринь кинҗ дасий. Залу дүүвр седкләрн Заянн Ленипдәп шүтий, Хаалһин хатуд даңдҗ Хәрү бичә цухрин, Хәәртә Ленпнә хаалһарн Хальмг баһчуд эүткий. Келн болһна баһчуднн Күил нсгтә иньглно.

Ээж болсн Төрскнән Эрдмин күчәр батлна.

Алдр ленинә нерн хальмг әмтнә җирһлд орад теднә амн үгд «Хәәртә багш Ленин»,— гиҗ амна авъяс болсиг шүлгч Сусеев А. «ленинә туск дун» гидг шүлгтән бичнә. Иим эңкр олн бахмжта нерәдлһн олна җирһлд алдр ленинә нилчәр ик хүврлт үүдснәс һарчана, тигәд чигн «Күн болһна гертнь кишг—җирһл—Яенин» гиҗ шүлгт келгднә. Эн шүлгән шүлгч өрч дотрк халун седкләсн иштәһә-р төгсәнә:

Тоомсрта улан туг Тег деер делснә. Хальмгин чееҗ дотрнь Халун зүркн — Ленин.

Хальмг әмтнә жирһлин цуг бәәдл В. И. Ленинә номинәр, герлтҗ делгрсмн. Шүлгч Сән-Белгин Хаср цуг делкән олн әмтн Яениндән мөңкиндән дуртаһинь болн күргсн ач-тусинь кезәд чигн мартлго, ханлтан өргҗ, ленинән нарнла дүнцүлж, ухандан үлдәсн заавринь күцднь бәрдгиг үзүлж. «Нарт делкән нарн» гидг шүлг бичлә.

Шүлг, билгллһнә сән гисн эсвсәр чимгҗ МӨҢК Ленинә нарн мет мандлгсн алтн үзмҗиг бүрдәнә.

14

Дүрвксн һалод довтлсн,

Дүмбр Төрскнә үрц, Дслкә,

аһлр көдәһәр — Делгрсн алдр нерн, Нарт дслкә

өргн кеоәрн, Нәрн шинҗнн

мергн бнлгәрн,

Нернь алдргшсн Ленинпг

Нег амар дурдна.

Алдр Төрскән харслтнн дәәнлә бичәч Басңга Баатр энкр седкләсн аядр Леннн бүрдәсн Советск орн-нутГнн делГү сәәхн ҖнрһлинЬ, күчн-чндлннЬ медүлҗ, мана орннутГИГ дәәлҖ уга кехәр седсн фашистнрин «хав уга тоолвр» медүЛҖ «СоцИализмнн орн» гндг зөрмг бахта, эпическ поэм бичсмн:

Насни туршарт мухла болҗ, Нульмсан асхҗ Гювхнн орчд, Негл дакҗ сулдхврин дәәнд Цусан асхлцад медснь —залу. Бидп мухлалгдхлн төлә бпш, Бахта үүл, дпилврин төлә, Бумбнн ор дслдхәр төргсн, Таралңгпн жпрһл һазр деер Тосххар бәәх большевпкүд бндн. Мапа Ильнчпн зааор тер, Мөңк җирһлин хаалҺ эн.

Деякәд туургсн нертэ, күңкән алтн чееҖ Лениниг күмн әмтнә сәәхн Җирһл бүрдәх седкл зүүсн күн болһн кенлә болвчн дуңцулшгонь лавта. Эн кемҖән уга дедгү седклиг шүягч КөгЛТИ-н Дава «Деед дүңцүллһн» гидг шүлгтән орулҖ ИГҖ келҖ бичнә:

Давсн тууҗ эргүлҗ Делкән бәәдләс, ухандан, Дүнцүллһ Ленинд хәәҗ Дими көдлмш кехшпв. Күмн, иргч цагт, Күрл мөигн бумбд

Күндлҗ босхх тоомсртас Күңкән Лепинәр кемҗәлҗ Кесән болһаҗ диглх. Лениниг седкләрн дурасарн Лавта сәәһән кех.

15

Делкәд,

үрглжд

Ленин Деед дүииүллһи болв!

В. И. Ленинә нерн, мөңкиндән дүүвр сәәхн кевәрн, байрин дуунд орҗ дуулгддгиг, дуулгдх учрин тускар чигн шүлгч Инҗин Лиж, «Ленин өңгрсн уга» гидг шүлгдән бичнә. Шүлгчин эн шүлгдән орулсн ухан, Лениндән өгсн эңкр седкләс һарч бәәнә. Хальмг чееҗәр келдг урн үгд эпическ цутхлң янз ик кезәнә кеэәнәс нааран бәәһә юмн. Терүнә учрнь олн әмтн заагас олнд туста урн һарад күүнә җирһлд элдв сәәхн йовдл күцәхлә-тү- үнә тускар җирһлиннь нег эркн дахуль болһҗ дуундан

орулж дуулдг бәәсмн.

«җаңһрин» баатрмудин тускар, һалдман, Мазн баатрин тускар һарсн дун иим учрта. Болв эн санан күүнә ухани киләсн болн күләврнь билә.

Өдгә цагт, олн әмтнә төр чееҗин киләсн болн күләврнь болҗ йовсн тоот йоста җирһлд тохрад, алдр Ленинә номинәр һартнь бәрүлгдхлә, тер эпическ цутхлц янз шин учр-утхтаһар, чинртәһәр сергәгдҗ мана бичәчнрин билгллһнд орҗана. Учр тиим болсар Инҗин Лиҗин дуунд игҗ келгднә:

Ленин өнгрв гиҗ Кен йир келх?

Ленин мана зүркнд Кезәд чигн бәәх.

Сай бум жилмүд Өнгрәд, хоцрад йовх,

Саак кевтән Ленин Оньднн бәәһәд бәәх.

Күмн олн әмтн Үкл уга меңк,

Күчтә үнн сурһуль Үрлт уга мөңк.

Делкаг уралан көтлгч Ухани булг—Ленин,

Делкә дүүри улснн Седкл—уханд—Леннн.

Орчлңгин ора деер Нарн улаҗ гилвкнэ,

Оньдин дөрвн цагт Түүг цуһар үзнә,—

Олн әмтнд, күмнд

Негл ухан мандлна,— Оньчта бат күчтә

Алдр Ленинә сурһуль.

16

Банрта җирһл тосхлһни Әлдпь болв чигн Байслһни җивр болад,

Эп оиьднн герлтнә. Баатр җнрһл мактлһни

Соәхн дун болһнд Бахмҗта зцкр перп —

Ленинә нсрн дүцгәнә.

Эн ШүЛГИИ ид-чинрииЬ: күмн ӘМТПГ СӘӘХН ҖИрҺлИН цутхлнд орулсн аядр Леиии мөңкпидән «Нарн» метгерлтҖ цааранднь хаалһипЬ заахпг пткүлжәх мөн.

Алдр Леиии Советин Төрскнә заяии ачин эки мөн. ТиГәл чигн мана бичәчирин ссдклд баттаһар үндслж даңгин амн үгиЬ болҖ келгднә. Шүлгч Көктән Э. алдр Ленипә тускар игҖ бнчнә:

Мөикрх үрк.

Ленпнэ нерн,

Мана һолта Зүркпд бәәнә.

Мандлх нарн — һарсн орн.

Москва һолта

СССР дүңганә.

В. И. Ленинә ном жирһлд баттаһар сүүрләд йовх дутм нернь улм-улм ассн һал падрад йовна. Энкр үрнә сәәхн таалмҖта седкл орулҖ, бичкн күүкдт нерәдж, ЭрНҖӘЯӘ Константин «Мана аав Ленинэ гндг шүлг бичсмн.

Мана аав Ленпн Маңхаһад сәәхн сууна, Мсл оньдпн Ленпн Манур җөөләр хәләнә. Мана багш гнгәд Мел цуһар келнә, Дүмбр олн баһчуд

Дуундан орулҗ дуулна. Олн келн әмтнд Оньднн Ленин келгднә, Одн болҗ мандлад, Ода бийнь сангдна. Күчтә Ленинә нерн Күмнп әмд нарн, Келсн үг, номнь Келхд мөңк үнн.

Эклҗ бичж йовх шүлгч Җимбин АндрейалдрЛе-

нинә номнь олн әмтнә өдр бүүрин жирһлд .... дуудггч заавр болдгин тускар игж келнә

2 Алььгнах М 7