Саңһан Леонид.

ЧОН ТУУЛА АЮ ҺУРВН

Нег дакҗ ту|ула

Нерәдәд аюд бичҗ: «Чон бийим зоваһад, Чиким мошкна» — гиҗ.

Модна ах аңгнь — Мана аю сәнж, Эрлһтә бичг ир.хлә, Эврән умшдго бәәҗ.

Сегләтрнь болҗ аюд Сергг арат церглҗ, Ирсн бичгиг умшчкад, Иим шиидвр һарһж:

Чонин һарт туула Чикәр заргддгнь лавта,— Тигхлә чон 'бийнь Түүгән «одрсж автха. тигҗ келәд, арат,— түдл уга бичгиг — Чикәр күцәсн болад, Чонур бачмар йовулж. терүгинь чон авчкад, териг бийнь хаһлж, Зарһ бәрсн туулаг Эасгла эв,рән харһулж. Эн йовдлин утхинь Эврән биистн медтн, Зарһ ‘бәрсн толһачур Зааҗ бичә бичтн!

д1/2

«Теегин очн»

ШҮЛГЧ—ОРЧУЛАЧД

(Тигҗ бичә орчултн)

Орчулх шүлгүд олдхла Ода юуһннь күләхв?

Орс келнә шүлгүдәс Ормаҗ юуһииь әәхв?

Пушкинә, Лермонтовин поэмсиг Пүргүләд орчулад оркнав, Үгин даршлһас хахнхләнь Үдү-түдүһәрчн орчулнав.

Эс медгдсн үгмүдинь Эврән бийәснчн немнәв, Келм тату болхла, Кеерүләд чигн келнәв, Шүлгүдт шаг бәәдв? Шүүһәд юн кергтәв? Орчулад бичәд оркхла, Ода кенд төртәв?

Нанас даву орчулач Нань тигәд бәәдв?

Кен нанла дүңцҗ, Келәрн давха.р седдв? Мини орчулсн тоот Мел лавта чик, Кел эс медвчн, Келсн үгмүдм берк. Моңһл, бүрәд келиг

Мел «сәәнәр» меднәв, Орчулад барлчксна хөөннь Олнд юн кергтәв? Умшачнр, бичәчнр медтхә, Уршгта эндүсчн ортха, тернь кенд кергтәв?

тиим чигн болтха! Мана шүлгин утхинь

Медҗ биистн автн, Тигҗ орчулгдсн шүлгүдиг

теңкән угаһар шалһтн!

Майин 2 шин 1960 ж.

>03

ҺУРВН БИЧКН ШҮЛГ

Өр ү н

Сөөһин харңһ|у гегәрәд, Солңһтрҗ өр хоовртв, Садар салькн үләһәд, Серүлж, цецг босхв. Өрин торһа җиргҗ Өңгрҗәх харңһуг көндәв, Залуһасн гергнь эмәҗ Зандн цәәһән чанв.

Цецг

терзд 'бәәсн цецгиг тедүкнәс эрвәкә үзв, терзин шил һатцас терүнд күрхәр седв. тедү мет биичн Терзд сөөһәр зогслав, тендәс эңкрм хәләхи-г төр кеҗ күләләв.

Сәәхлә

Чи — ооазрин цецгч, Чи — тоһстн шовунч, Чи — булгин уснч, Чи — сарин герлч. Чи — мини эңкрмч, Чи — хәәртә иньгмч. Нәрн урна һарар

Нәәрүлҗ сиилгдсн болнач, Зүсн зүүл ширәр Зүүцүлҗ кеерүлгдсн болнач. Чи — мини эңкрмч, Пи — хәәртә иньгмч. Тегәндчн мал манм, Герлдчн үүл 'бәрм, Күүкд дунд оньчрнач, Күмн дунд йилһрнәч.

Ми — мини эңкрмч, Чи — хәәртә иньгмч.

104

Нармин Морхаҗ.

ЭҢГИН НЕГ КӨВҮН

(К е л в р)

Көтчнрәс совхоз орад өрүн өрлә һарвдн. Дегдәмл хар машин, довунда тоолад, дорд үзг хәләһәд «довтлад» йовна. Шин һарч йовх нарна толь өвснә бичр деер унҗ, эрәтрж наадна. Зунакла әдл бнш, намрпн чпг буусн учрар, нарна герл далаһар һазр ээҗәхш.

Өмн, хаалһпн хойр ам көөһәд, ик холд үзгдәд, тег налаһад сәә.хн делгәтә кевтнә. Хойр долан хонг урд, эн хаалһар бас оовхоз орлавдн. Тигхд тег эсго оңгдан билә. Зуна һаңгин учрар теегин өвсн хумхарсн, эңгдән шар билә. Зуг хая хая сала-сартгар көк буурлда үзгдлә, иаһан өвсн цәәҗ нәәхллә. Ода өвәрц: теегәс хаврин бә-

әдл һарад бәәҗ. Хурин хөөн сән нарта өдрмүд бәәсн учрар, көк ноһан һазрин көрс бүркж, зөвәр өөдән һарад оч. тег эңгдән көкрәд чееж байрлулна.

Намрлад тег әмлдг-ончта. талин һазр жилд нег әмлнә, хальмг тег болхла хойр дакҗ көкрнә: хаврт болн

намрт. тнгәд чигн хальмг теегә малчнр жилд малан

хойр дакҗ сәәрүлнә. Хальмг тег-иим сәәхн тег!

Мана машип гүүсн кевтән гүүһәдл йовна. Хаалһин барун амнд нег хош үкр харһв. Шинҗләд хәләхлә, ар- шм-аршм ташата, сарин эклц хавсншн. шөвг бүтн өвртә, көөлүрнь өвснә бичрт күрч унҗсн, цусн улан зүстә, хальмг тохмта үкрмүд болҗ һарв.

Зн мал һәәхж йовад, өерән суусн совхозин зоотехник Илья Федоровичас сурҗанав:

—һаң болсн җил иим чинәтә, кенә мал болхв?

—Эрднин давидин мал. Э, эн күн мал хәләхдән күчр сән1... «Эрднин давид, Эрднин давид? Акад юмб, соңссн нерн болна» — гиҗ дотран ухалҗ йовнав.

107

— Хошарнь орад һарий, минь тер бәәсн тер.— Өмн үзгдсн хоц1 тал зоотехник заав.

— Орад чигнь һарий.

Удл уга мана машин хош тал ирәд, өмн бинднь бәәсп наһан гернг зөв эргәд, үүднднь нрж зогсв. Тернн һаза нег көвүн, хойр күүктә наач йовна. Көвүн, нег күүкн хойрнь хар чирәтә, мелмһр ик нүдтә. Наадк күүкнь шитвр шар үстә, сәәхн цеңкр нүдтә. Тернн .һаза хонрһурвн эмәлтә мөрд уята.

— Хүрм-гиичлә харһҗах бәәдлтәвдн,— гиж. совхозин зоотехник келв.

—Юн хүрм-гиичв?

—Давидин гергнә төркн нрсн бәәдлтә.

—Тнгхлә әмт догдлулад, одад чигн керг уга болв-

зго?

— Уга, орад һарий, Лавид өөлх.

Машинәс буухла, ик хар барг хуцсн, гүүҗ ирв. Үүдн татгдад, гертәс залу күн һарч йовсн үзгдв. Нохаһан хө-

рәд, герүр орхиг сурв.

— Эрднин давид гидг күүнтн эн,— гиҗ зоотехник

келв.

һар авч мендләд, герт орвдн. Эн залуһин чирә таньдг күүнә бәәдлтә болҗ медгдв. Акад юмб, әлд үзсн

болхв?

герт орж. ирхЛә, кесг олн улс сууж. Өөдән бийд гергн залу хойр сууна. Залунь шар үстә, цеңкр нүдтә, күүкд күнь-хар үстә, хар нүдтә. Нааранднь бас залус, күүкд улс сууна. Стол деер хот-хол, әрк-чигән бәәнә. Тер бийнь, беш деерәс авч ирәд, хальмгаһар утлад чансн мах орс күүкд күн тәвжәнә. Эн күүкд күүнә чирә хәләхинь, өөдән суусн залу күүнә чирәлә мел эндүрм. Игәд хәләһәд суутл, герин эзнь келҗәнә:

— таньлдтн, мини эмгнә дү көвүн гергтәһән гиич

болж ирсн бәәнә.

— Дүүнр, һазрин әлдәс ирсмт? — гиҗ, таньлдчкад*

сурҗанавдн.

— Ик холас, Украинәс ирләвдн.

Тер заагур манд сөң ирҗәнә. диичлә харһсн улс-арһ уга. Хотан эдлчкәд, герин эзнә чирә дакад хәләһәд суунав. Акад юмб, әлд үзсн болхв?

Сәәхн чигн залу. Нурһта-турута, чилмһр хар чирәтә. Хойр хар нүднь зеегтә, <мусг-мусг» гисн кезәчн чирәдән инәдтә бәәнә. Эгц цаһан шүднь инәсн цагтнь ярлзж үз-

108

гднә, Бийнь әрә дөч һарсн бәәдлтә, болв үснь буурлтад бәәж. Акад юмн, әлд үзсн болхв?

— Давид, та дәәнд йовлт?

— йовла, йовжл йовсн юмн...

— Альк фронтд йовлат?

Зүн һаран залу стол дор бәржәнә, нудрмнь атхата. Хәләһә бәәтл, һариннь хурһдан тинилһәд оркв: чигчхә, нерго хурһтаһан уга болҗ һарв. «А, мөн, тер давид болҗ

бәәнә!»

* * *

тер цага йовдл, минь ода үзсн әдл, нүднәнм өмн

эрвлзв.

...1943 җилин хавр. Донец һолин зүн амнд мана церг зогсжала, барун амнднь—немш церг. Сөөннь өрәллә хойр автоматчик нег кү авч ирлә. Земләнкд, товин сумна халаһар кесн шамин герлд мини бәәдлтә хар күүнә чирә үзгдлә. Хавад унсн шалврнь өвдгәрн шуурч, ил һарсн евдпнь улан-һалзн, яснднь күрсн шавта. Хуучн фуфайкнь — салврха.

—Юн күмб, альдас йовбт?

—Донец һатлад һарч ирв, эврән бийнь ирҗ бәргдв.

—тендәс ирвү?

—тендәс.

—Кемч?

—Эрднин давид гидг күмб!

—Хальмгвч?

—Хальмг.

—Яһад тенд тусвч?

—тууҗм ут, «ундинь өгәд, учринь суртн»,— гиҗ ке-

ләд, залу «мусг-мусг» инәв.

— Кввүд, эн залуд хот авч ирҗ өгтн.

идҗәсиг күн болснас нааран үзәд угав. Савиг амн талан өөрдхҗ авад, махиг җаҗлл уга бүкләр гилтә зальгад бәэнә. Ик гидгәр өлсҗ йовснь ил медгдҗәнә.

Хот-хоолан уучкад, тәмк тач авад, залу келҗәнә:

— А, дәрк, игҗ нег цаддг юмн бәәҗл энтн. Эврә гер гидг эн! Ода тууҗан келҗ болна.

109

вәһәрнь кесг улс сууһад, бас юм бәрлдҗәнә. Баахн хар көвүн махлаһарн бүркәд меклә бәрәд авб. Көөрк инәсн, ик байрта бәәнә. Цааһаснь бөдүн хар залу ирәд келҗәнә:

—Ас нааран!

—Өдрнн дуусн сууһад, әрэ гиҗ бәрҗ авчкад, чамд

өгхмб?

—Келснг соңсх кергтә!

—Өгшив!

—Юн гигәд хуцад бәәнәч! — гиҗ келәд, бөдүн хар бичкн хариг цокж. унһаһад, мекләһинь булаҗ авад йовҗ,

уга. тер бнйнь үкс ө&рдҗ одад, бөдүн хариг көләрн мааслдад авбв. Эн хәрү эргн, цохарм өгәд уңһав. Мннь иим цагла бичкп харин өөр суусн өндр хар залу босад,

бөдүн хариг өгәд унһав.

— Дакҗ күүнә эдлвр 'булаҗ авхлач цокад алчкнав,

хәрнь түүг мед! — болв.

Өндр хар тал ирәд, ханлтан өргҗәнәв.

— Меклә, хорха-цугтнь иддг цаг ирв. Болв, советск салдс яһад болвч тесх,— гиж келәд, эн күн нан тал хә-

ләв.

—Мпни нерм давид, тана нерн кемб?

—Иван Кузнецов, таньл болий.

Нанд һаран өгв. Би һаран өргҗ чадҗахшв. түүгән

келхлә, Кузнецов хәрүцҗәнә:

— Хәәмнь, би чамд тәмк нерҗ өгсв.

тигж келн, эн хавтхасн түңгрцг һарһҗ авад, хар буурлдаһар кеси тәмк ораһад нанд өгв. Өөрнь сууһад, байрлсан келҗ ууляд, тәмкинь татв. терүнәс авн хо-

юрн таньл-нньг болвдн.

Намрин серүн орад ирв. Кирү бәәһәд, киитн болв. Хувцн-хунр, хот-хол уга, бәрәнд бәәсн мана салдсмуд ик гидгәр һару болв. Эн заагур мини һарм өрггдг болад, хойр хурһн тасрсн зүн һарин шэв эдгәд ирв. Удл уга маниг поездд суулһад, авад һарв. Иова-йовтл Полтава гидг балһснд авч ирснь медгдв. Басл хойр-һурвн суңһгар бүсләтә, сурһульта нохас хәләсн бәәнә.

Маниг эврэннь үлмәд авхар орулҗ хортн басл кесг көдлмш кецхәв. Нег дакҗ немш лейтенант нрәд келҗәнә:

— Бурхн-шаҗнд мөргдг улс бәәхлә, мөргх саната болхла, түүгән келтн. Мөргүлин өдр хот ясрхмн.

1Н

...Нидн намр,—гиҗ залу эклв,—мана полк теңг һатлад. «һолин баруп амнд зәәһән олҗ кевтв. Удл уга мана ард бәәсн тактиг хортн бомб хаяд уга кечкв. Мана полк өдрип дуусн немшлә дәәлдв. Нарн гү тәвх кемд товин сумн чиләд, мана товс ду һардган уурв. түүнә хөөн хортн хойр дакж һар бәрлдҗ босв, болв, бууһарн хаһад өөрдхсн угавдн. тигхлә немшнр йисн самолет тәвәд, маннг давталад хайчкв. Бомбин хаһрлдан гпсн тенкән уга. Мапахсин һарунь келхм биш-йир ик.

Нарн сүүрлхин өмн цаг болв. Кесг танкс орад аашна, теднә ард йовһн церг дах>к йовна. Тенткн мини өөр ирж товнп сумн хаһрв, көл-һарм күүиә болҗ одв. Көпдрдг арһ тасрв. Үг келхинь, эврә дун соңсгдхш, чикм таг. Зуг нүдм сәәнәр үзжәнә. Немш танкс мана траншеиг һатлад һарлдж йовна, йовһн церг һар бәрлдснь үзгднә. Мнни өөр бәәсн Доржин Савһр үкс босад бууһиннь шорт нег хортиг өлгж авад, эм деегурн хаяд. дакад негнлә бәрлдҗ йовна. Зуг хәврһәснь нег немш хаһад уңһаһад оркв. Савһрт дөңг болхар седәд өндлз-

хинь, арһ уга, босж, чаджахшв.

Дарунь дәи чилв. тер заагур, цусн икәр һарад, ухаһан алдад бәәжв. Тенткн сергн гихинь, хойр күн кө-

ләсм авад чирсн йовж..

— әмдий?— гиж. машинә өөр зогсҗасн күн сурҗана.

—Әмд.

—Машин дотр орулад хайтн.

Көл-һар хойрасм авчаһад, хаяд оркцхав, би машинд

ксвтсн улснн өөр өч тусвв.

Бас ухаһан геежв. Серн гихнь-һаза кевтнәв. Босад эргүләд хэләхипь, халиха һазриг хойр-һурвн давхрсуңһуһар төгәлүләд оркҗ. Өөрм күн гисн юмн дала. Эдн бослдад һазрас юм түүж йовна. «10 туүҗ йовхм болхв?»— гиж санад, босад, эдн тал ирв. Хәләп гихинь цугтан мана салдсмуд. һазрин өвс таслҗ авад, идж йовцхана. Алц болад, негнәснь суржанав?

— Өвс идәд бәәх, яһж.ах улсвт?

тср салдс намаг көләсм авн толһа күртлм хәләчкәд, келжәиә:

— Хәәмнь, шин күи кевтәч. Өлсхлә күн ю болвчн иддг юмн бәәҗ. Ода нам буурлда чиләд, күчр юмн болн гижәнә.

Түнәсн һарад, бичкн хотхрт бәәсн усн тал ирв. Кө-

НО

Хасг, риргс болсн нег арв һар күн биләвдн. Хоорндан күүндәд мөрглһнә өдр һарһҗ авий гиҗ шиидвдн. Телңг күн кергтә болҗана. Ман дотр мөрглһнә йос меддг күн уга болҗана. Командир взвод йовсн Исмаил каримов гидг көвүн кслҗәнә:

— Би гелңг болнав. долан хонгт хойр мөргдвдн гиж келхмн, манд сән өдр олн болхла деер болх.

Удсн уга, Каримов мөрглһән эклв. Хальмгас һапцарн бәәсн, би бас эдниг дахҗанав. Немш офииер нанд келҗәнә:

—Чи хальмгий?

—Хальмг.

тана бурхн юмб?

__Я. МП1И1 бурхп хлсга бурхплп адл юмн.

■ А, тигхла пои.

Мөрглһн болх өдрлә көдлмш кедг уга. хот ясрдг болв.

Тигод чиги, маргәнә герт одчкад, кесгтән суудг билән-

ди. «Тслигм» бидн дала юм меддго бәәж,. Болв, мөрглһ

ҮЗЖ ЙОВси улс. иүдн-аман бәрәд, удаичп гпдгәр моргцхәнә. Би әмин ард сууҗ авад, эднә кесиг дахадл бәә-

нәв: немшиг меклсн хө&н, яһҗ меклснд йилһәс бәәнү?.. Хот му, кадлмш догшн. Муудан орад ирвдн. Нег асхн Каримов бидн хойр суухла Кузнецов ирҗәнә. Игҗ-

тигжәһәд, эн келҗәнә:

— Ода залус, игәд муудан орад, мокан җажлад

суухмб?

Нанд чигн эн ухан ордг билә. Болв, бидн ю кеҗ чадхмб? Келҗәнәв:

—Игҗ бәәж. болш уга. Нег юм кех кергтә.

—Эркн биш кехмн, игж әмдәр үкҗ болшго!—гиж Каримов хәәкрҗәнә.

—Яһад болвчн һазак улсла залһлдҗ, теднәс нег

хот-хол цуглулхин төрәр тәвҗ үзхмн.

— Болдг үг.

тер асхн кесгтән сууввдн. Маңһдуртнь, сурлда-эрл-

Салврха фуфайкан үмсәд, противогазин сумк ээмдән тач авад, һарад өгв.

112

Ик хол биш нег селән билә. түүнд ирәд, уульнцар йовад, хәәкрҗәнәв:

— Өлсәд үкҗ йовнав, буйн болтха хот-хооласн

өглцит!

Нег герәс баахн күүкд күн һарч ирв.

— Кел бәргдсн күмт? — гиҗ эн суржана.

—Э, тиимв.

—Көгшә, тигхлә герт ортн,— гиҗэнә.

Тигхд би хөрн дөрвтә биләв. Болв, ик сахлта, му хувцта, бәәдл уга ик көгши болҗ тоолгҗасм тер.

Терт орад ирв. Күчр дулан, цевр-цер. Дотр бий талваһад бәәв. Бешәсн һарһҗ авад, ик ааһд сән тоста борт кеж өгчәнә. Хотинь идҗ дуусад, дота-һаза уга

амрч бәаһәд, келжәнәп:

— Лү күүкн, гесндән хот ууҗ ав(эв, ик гидгәр хан-

жанлп Зуг плмлг мапа цергә. бәрэпл бәәси улс йовул-

ла. ТСДПДОП бас ПСГ бпчки хот-ход олҗ авх Звптәв, МиПИ колсмг соңсад, бер һарад йовҗ одла. Удсң

уга, тспд-эпдәс күүкд улс прлдәл, одмг, о»к;>н хурпһад,

бүкл мишг дүүргәд ГИШНГ ХОТ өгцхәв.

түугинь үүрч авад, һарад новбв .Көвүд намаг күләһәд сууҗ. Өдмг өөкән цугтаднь түгәж вгэл, тер асхн зөвәр байрта бәәвдн. Өмтн цугтан зөвтә болад, намаг

дакад чнгн йовулх болҗ шиндцхәв.

Тер заагур хортн бас хара сууҗахш. Эдн немш цергт маниг орулҗ авхар көдлмш ик гидгәр кеҗәнә. Мана бәәсн хашан өөр гер бәәрүләд, немшд орж өгсн улсиг түүнд бәәлһв. дала улс орҗ өгчәхш, болв тавнарвн кишго улс һарв. теднд цаһан өдмг, махта хот үктлнь өгнә. Эндәс хәләсн, өлсәд үкчәх улст, теднә хот идснь үзгдәд, шүлс асхрулҗ зована. Болв, өлсәд үкҗәсн бийснь, мана салдсмуд эврә ухаһан сольҗацхахш.

Немшнр намаг иткәд тәвдг болв. Өмнк кевтән селәдәр одад, хот-хол цуглулҗ авад, салдсмудтан өгдг биләв. түрүн харһсн берләрн сәәнәр таньлдв. Нернь Оля

болж һарв.

Нег дакҗ Оляд келҗәнәв:

—дү күүкн, мана церг альд йовх бәәдлтә. Оля намаг эргүлҗ хәләҗ оркад, сурҗана:

—Церг альд йовхнь танд ямаран кергтә?

Эврәннь әрүн уха би күүкд күүнд келҗ өгв. Күүндврин сүүләр Оля келҗәнә:

— һурв хонад иртн, нег күүнлә харһулҗ үзсв.

Удл уга «нег залула» таньлдв. Үүрмүдиннь даалһсн керг келҗ өгв. Хойр—һурв харһад орксна хөөн, залуд шуудтнь келҗәнәв:

— Манд дөңг болж үзтн, хоорндан күүндәд белн болчквдн.

Залу соңсад сууна, дала хәрү өгчәхш. Болв нүдинь хәләһәд, манд санань зовжахинь медв.

— Би эврәннь улсла күүндж үзнәв,— болв. Хөөннь

нег харһхла эн нанд келҗәнә:

— Хөөтк сарин хойр шинд дәврнәвдн, тадн бас дегц

босж үзтн.

Зүркм өрчән цокж догдлв. Эндр хөрн дервн, нәәм хонад манд дөңг ирх! Үкс босад, байрлҗ үүриннь һар авч атхв. Сөөни өрәллә белн болх болҗ күүндәд, сал-

вдн.

Кузнецов болн Каримов мини зәңгд ик гидгәр бан-

рлв.

— Аш сүүлднь! — гиҗ хәәкрәд, Кузнецоэ му махла-

һарн һазр цокв.

Келх улстан шин зәңг келлдәд, бослһнд белн болвдп. Лола хончкад, би бас хуучарн сурад селә орад һарлав. Яһҗ дәврхин тускар күүндж. авхин кергәр намаг

йовулжацхана.

Бүрүл болсн цагла генткн машиһәр хойр цергч намаг некҗ ирҗәнә. Машиндән суулһҗ авад һарв. Лотрап алңг болад йовнав. Хаалһас хаҗилһәд, талдан һазрур йовҗ йовна: «ода юн болсн болхв?»

Ларунь төмр хаалһин нег станц тал авч ирв. Хәлән гихинь-ут улан поезд зогсҗана. Эдниг төгәләд кесг олн церг зогссн, нохас көтлсн бәәцхәнә. Нег вагона өөр машин зогсад, гиҗгәрм өгәд, вагонур орулад оркцхав. Эп вагопд манахс дүүрнг.

— Юн болв?

Кузнецов хар сахлиннь үзүр хазад келв:

— денткн босхҗ авад көөһәд һарв, талин һазрур

йовулх бәәдлтә.

— Яһлав, яһлав! Маңһдурк яахмб?— болҗ би хәәкрв.

— Айстан бичә хәәкрәд бә, бийән бәрх кергтә. Арһул күүндәд кевтвдн. Ман дотрас күн келәд ор-

ксн болхий? Кен медхв. Дәәнә ур өөрдж йовх, түүнәс әәһәд цааранднь эс йовулҗахинь? тиимч болад бәәх. Зн төрмүдин тускар күүндә бәәтл, поезд көндрәд һарад

114

бәәв. Маңһдур өдрин дуусн йовад орквдн. Зәрмдәп станц деер авч ирәд мана поезднг хаяд, зөвәрт зогсаһад чнгн авна. гү тәвх кемлә дакад көндрәд һарвдн. Булнгд суусн Кузнецов генткн келҗәнә:

—Зглус, би нег сеңр уха танд келсв.

—Кел-кел!

—Маниг барун биигшән авч йовна, эврәниь хәәртә Әрәсәһәсн холжж йовиавдн. Игҗ үкҗ болдм биш.

—тигәд яахм гинәч?

—Вагона пол хамхлад, зулҗ үзхмн.

—йовж йовсн поездәс яһҗ буухмб?

— Нань арһ уга.

Тигж келн Кузнецов босад вагона пол хамхлв. Цугтан дөңг боллдвдн. һарарн мааҗлда бәәҗ, аш сүүлднь нег доск өргәд аввдн, цааранднь амр болв.

Нүк һарһж. авад, хәләвдн. Күчр әәмшгтә юмн: догшар йовад орксн поездин гүүдлд нүдн эрәтрәд бәәнә.

— Үүрмүд, м.енд йовтн! — гиж келәд Кузнецов нүкнд орж, зогсад, хойр һарарн полас бәржәһәд, тәвәд оркв. Уга болад одв, яһсн-кегсн медгдсн уга.

Кузнецовин дару йовх күн һарчахш.

— Мепд бәәтн,— гиж ксләд бн нүкнә өөр оч суувв. Көлән бнй талан тач бәәһәд, хойр һарарн түлкн, книсв. Ухаһан геечкжв. Серн гихннь, хаалһнн амнд гедргән кевтнәв. Ик хол теңгрт кесг олн оддуд чпрмлдж,

намаг наад бәрсн болв.

— Әмд! —гиж дотран хәәкрв. Үкс босхар седхпнь, көлм өвдәд, эс тәвб. һарарн бәәсн бийән илҗ үзв, юмн өвдхш. Зуг барун көлм булһрсн бәәдлтә.

Босҗ авад, невр аһар дурндан кииләд, сулдсндан ик гидгәр байрлв. тер кевтән доһлад һарв. Удл уга, нег селән харһв. Ә уга, җивәд уульнцар йовҗ йовнав. денткн өмнәсм «таш-биш» харһлдад буута күн һарад ирв.

Хәлән гихнь — полииай.

— Зогс, кемб!— гиҗ полнцай бууһан ээмәсн буулһҗ

авад, сурҗана.

«Яһла халг! Муудан орад, мокан җажлад сулдчкад, чонин амнд иим түргәр ордг юмн бәәж!»

Игҗ тоолад, нег мөсләд, өмнәснь келҗәнәв:

—Бив!

—Бив гисн?

—Улап цергнн салдсв, бәрәнәс зулҗ новнав.

—Зулж йовнав?

— Тинм’ залу ах. Ода би таиа һартв, яһнат-кегпәт, дурнтн. Зуг болвч, танд чигн ах-дү, элгп-садн бәәх. Теднә негнь гигәд тоолхиг сурҗанав. Нег экәс эс һарсп бийнь, бидн нег бәрцтә, элгн-садн улсвдн-советнн улсвдн. Залу ах, дурнтн.

—Басл әврә келтә күн бәәҗч,— гиҗ келәд полнцай бууһан ээм деерән үүрв.

Нанд улм зөрг орв. Цааранднь келҗәнәв:

—Авһ, намаг тәвчкнтн, би эркн биш эврәннь церг

хәәҗ олнав.

— Бичә дала үг келәд бә,— болж полицай шүрүлкв. Эргүлҗ хәләҗ оркад, полицай өмәрән зааһад, келжәнә:

—Нә, шулуһар йов!

—Алх болхла дорм хатн, эн ормасн көндрхшв!

—донам, айстан үг бичә келәд бә! Минь эн уульнц чилхлә, зүн талнь нег салу гер бәәх. тер герт одхлач,

чамд нөкд болцхах.

—Үнәр намаг тәвҗәнт?

—далаһар чамла күүндәд суудг цаг уга, үкс гиж

йрв!

Нег мөсләд өмәрән һарч йовв. «Одал кезәл ханач»,— гигәдл йовнав. Зөвәр йовад оркв, бууһин ә һарсн уга. Алцг болад, ардан хәләвв, күн уга. «Итккв, бәәхв» — гих ухан орҗ йовна. Юңгад эс иткж болвхв? Полицай биш чигн биз, мен болхла, мини хүвәр, сән күн чигн харһсн биз! Иим кесг ухан орж һарад, ода-

кин келсн герт оөрдәд ирвв.

«Орхмб, угав?» Өөгүрнь һарад, тег хәләһәд һархла, хот-хол уга яахмб? Орад одхла-кишвонр суухла яахмб?

«Юн болна, болснь болг! Орад меднәв» — тигҗ дотран келәд, герин үүд арһул цокв. Күүкд күүнә дун һарв:

—Кемб?

—Бив, улан цергин салдсв?

—Салдс? — гиҗ келәд, күүкд күн үүдән тәәлв. дулан герт орҗ ирәд, хотин үнр соңсад, толһам

диингрв. герин эзн шам шатав. Хойр ут күклән дал деерән саглрулсн, зеегтә хойр цеңкр нүдтә, көркхн цаһан чирәтә, баахн бер өмнм торлзв. Намаг суулһҗ оркад, бешәсн халун хот татҗ авад, цаһан өдмг тәвәд, намаг гиич кев.

— Салдс, альдасвч? — гиҗ бер сурв.

116

Зөвәр цадж авад, эвраннь мондл цугтнь келҗ өгв. Бер соңсж бәәһәд, келжәнә:

—Маиа улан церг Донец һолд күрч мрсн бәәнә. Немшиг цокдг кевәр цокҗ йовна.

—Ода яһҗ би түүнд күрхмб?

—һазр хол, болв, бийәс медгджәнә. йоста залу

болхла, күрәд чигн бәәхмт.

— Би шуд нег мөслчкв, яһад болвч эврәннь цергт күрх санатав.

—тигхлә сән. Би танд бичкн хот-хол белднәв, та сансан күцәтн. Зуг селәһәр бичә ортн, өдртнь теегт амрад, сөвднь йовтн.

—Ханҗанав, дү күүкн!

—Ода амрад невчк унттн, хар дүңглә серүлсв

гиж келәд бер нанд ор ясв.

«Мана, советск улс, альд болвч бәәдм бәәҗл»,— гиж дотран байрлв. дарунь унтҗ очв. Удсн уга, бер серүлҗәнә. Босад, дакн батлад, хот ууҗ авад, берин өгсн хотта сумкиг даларн тач авад, йовхдан белн болв.

—Бер, нернчнь кемб?

—Оксана.

—Герин эзн дәәндй?

—Дәәнд,— гичкәд, гейүрв.

—Нә, ут наста бол, залучнь эрүл-менд хәрҗ ирх

болг. Намаг бас күләҗә, удл уга улан цергиннь зергләнд орсн, Украин султхлһнд орлцхв.

— тана йөрәл бүтх болтха!

һаран авч мендләд, һарад йовв. Өр цәәтл кеер бәәсн өвснд күрәд, конкулҗ срм кеҗ кевтв. Өдрин дуусн

унтад, амрв.

Асхн ирхлә, цаарлад һарнав. Кесг йовад орксн цаг' ла, фронт өөрдснь медгдәд ирв. Өдрт кеерәс хәләхлә' цааран-нааран машид сольвлдад бәәнә, әмтн, зер-зев гисн юмн дала. дакад нег хонад, өрүнднь өвсндән кевтнәв. Хойр талас халдан эклв. донец һол өмнм үзгдәд бәәв. Немш талас манахсур хасн товнь альд зогсҗахнь, танкс альд бәәхнь, траншеймүднь альдаһур һарсньэнд бәәсн нанд мел ил. Оксана өдмг орасн бор цааснд бичкн хар карндашарн эн тоотиг чадс-медсәрн бичҗавад бәәнәв. Тертән күрсн цагт кергтә чигн болад бәәх. Өдрин дуусн шинҗлә, хәләһә бәәж, һолин амн деер бәәсн селәһәр орх болҗ шиидв. Селәнә наад бийд нег бичкн шавр гер бәәнә. түүнә өөр машин, зер-зев үзг-

117

Уяһаснь султхад орксн оңһц өвклзәд-көвклзәд бәәв. Үкс-үкс хәәвдәд һарв. Зөвәр зааград одсн цагла немшнр медлдәд ракет хаяд, халдв. Сумн гисн юмн мөндр мет асхрв. Бәәсн чпдлән хойр һартан орулад, көләрн тулж ишкәд, адһж. хәәвдв. Шаргсн сумн асхрна, болв нанд күрчәхш. һолин дунд бәәсн хулста арлин өөр нрж йовнав.

Товин су.мн күрдго болв. Нанд чигн невчк амр болв. Арлиг зөв эргәд, цаад бийднь һарч Гювнав. Арл һатцас хортн намаг үзҗ бәәхш. Бәәсн чидлән һарһад зүн амн

тал өөрдв. Чиңгнхнь ә-чпмән уга. Дакад пег хәәвдәд оркхннь, хәәвм һазр хатхад бәәв. Белкүсцә уснд һә-

рәдж. бууһад, эрг давшж новнав.

Күн уга. Энд-тсндән хәләһәд, өөрхн бәэсн модар орҗ йовнав. Тенткн хойр талас орсар нег дууһар келв:

— Зогс, һаран орг!

— Орс үг! Үүрмүд, би эврә күмб! — гиҗ хәәкрәд,

хойр һаран һаһә түргәр өргв.

— Эврә — күүнәнь медгдәд бәәх, бпчә^ көндр!—гиж келәд хойр автоматта күн һарч ирв. «Байрлсн керә-бә- әгнә» — гпшцг,— «эврә, орсмуд!» — гнҗ келәд орклад уульвв. Кесг сардан дааһад, дотран бәрәд йовсн күчр хату йовдлмуд, бүлән нольмснла хәрү хамдан 'һарч, че-

еҗ сарулдхв...

*н» *

Эн йовдл цуг вмн эрвлзәд үзгдсн болҗ медгдв. ТИ- •гхд Эрднин Давидиг бндн хәрү цергт авад, удл уга дәәнд орад, орденәр ачлгдад, арвна ахлач болҗ тусла. Түүнә хөөннь би талдан цергт тусв, давпд эврәннь полктаһан өмәрән йовж одла. Бүкл арвн зурһан җил давб, хөөннь юн болспнь медсн угав. Тнгҗ санад, Давидас

суржанав:

— Дөчн 'һурвдгч хавр донец һатлҗ эс нрлт?

— һатлла, та альдас түүг меднәт? — ги'«кәд залу соньмсҗ хәләв.

—тигхд танла харһлав.

—түрд гитн! та капитан эс менийт?

—Капитан.

—Үр капитан! — болҗ дәәнәһәр зогсад, Давидбай-

рта инәв. «Хойр уул харһдго, хойр күн харһдг» — гидг үлгүр мел чикҗ. Игҗ харһхвдн гиҗ кен санҗ йовла!

— Оксана, наар, капитан манад ирҗ! — болад залу байртан бахтв.

119

— Оксана{ Оксана. Арһулд, эпч тер, Украинск бер

болзго? — геж би соньмсҗ сурв.

— Чик. тер бер. Мана полк хортнла дәәлдәд, Оксана селә сулдхла. дәәһән Берлинд оч чиләләв. Хәрү хәрҗ йовад гер-мал болвдн. Оксана залу дәәнд хорж....

Залу цөгциг дүүргәд кев. Эн сөңг өргәд давид

келв:

— Капитан, сән седклтә күн |бәәҗт. Элгн-садм ирсн байрта цагла харһҗ ирвт. Ик кезәнә зервк нег үзәд һарсн бийтн, әрүн седклдән ухалад, мартл уга йовҗт. тер седклтн ханад, төрүц заг уга иньгүд бәрлдхиг дурдад, эн хотан эдлчкий гиҗәнәв.

—Йөрәл бүттхә!

—Йөрәл бүттхә, иньг-амрг болтха! — гиҗ әмтн шу-

угв. Эдн цөгцсән харһуллдад, идәһән эдлв.

—Кезәнә дәәнд,— гиҗ совхозин зоотехник эклв,— Эрднин Давид үнн седкләрн, мах-цусан әрвлл уга, күчтә кевәр дәәлдҗ йодсн салдс болҗана. Өдгә цагт совхоэин нертә үкрч, төвкнүн җирһлин алдр салдс!

—Ут наста, бат кишгтә, олн күүкдтә болҗ, эн ке-

толһатлнь, күр дү көвүнәм, дмитрин күүкн. Эцгән мел

дураҗ биший?

— Эцгән дураҗ,— болҗ әмтн шууглдв. — Украинәс ирсн гиичнр сән-сәәхн болтха! — гиҗ әмтн йөрәлдв.

Байрта Давидиг хәләҗ, җирһлднь бахтҗ, талвасн чеежән амравв.

Цуг олна җирһл игҗ, дән-дүрклән уга, эңгдән төвкнүн, өндинд байрта болтха!

Элст, 1959 жил.

Эрнҗәнә Константин.

ӨЛЗӘТӘ БҮҮР

(Ке л в р)

Олн әмт жөөлн орнднь кевтүләд, хумст-җиврт хамгиг төвкнүн бәәрнднь орулад, саатулад хонсн харңһу сөөг, арһул җиирүлҗ түлкәд, өр тунтрад, олн оддуднн өңг цолрад, нарна солңһ өвснә толһаһар мандлад, едр

нрв. Өдр жисәһән эклв.

Элквч уга бүтү бор-бор хувцста чолучнр, бешчнр тосчханр һар көрә, сүк, атхм, шүүнч, харулан бәрдгтә яршгтан тәвсн, модна урчуд көдлмштән күрхәр адһцхав. Булһар портфель, папксан сүүвдлдсн үүлнчнр, багшнр, эмчнр эн метәр эврә бийсинь туслң хаалһарн сольвлдна. Эн зүдсн улсиг цаглань күргдг шар цоохр автобусмуд, асхн йовсн әмтнә шорад дарваһад үлдсн мөр билләд, тоос бүргүләд адһлдҗ гүүлднә.

Өргн уульнцин хойр хаҗуһар, хошад-һурвадар зерглдүләд мод суулһҗ йовх баахн күүкдин серглң инәлдән, байрта дууна айс, чикнә хуҗр ханцһаҗ цеңннә. Нарн улм девшәд, сер-сөр гисн таалмҗта салькн талвасн теегин ноһана бусргтсн чиг хагсаһад каңкнсн сәәхн

үнр арһул авч ирәд, ам-хамрар орулҗ таангрулна. Өндр улан тоосх герин кирлцәр гүүхәрн бууҗ ирәд,

сана авсн кевтә долан тотхҗ зогсад, дотр хавтхасн дөрвлҗн цаас һарһҗ авад, ширтәд хәләҗәһәд, хәрү дүрн, үкс адһад, сад дотраһур дөтләд хәрв.

—Аав, эндр әвр сән өдр! Хувцлҗ автн, йовҗ бүүр хәләй. Одак өгх арвн миңһн өгйән мөңгән авх цаасн эн. Эврә хоршасан деернь немәд зөвәр сән гер бәрҗ болхмн,— гиҗ келн хавтхдан йовсн цаасан һарһад үзүлв.

—Не, аав, үкс гитн! Сән бүүр зааҗ өгтн. Аавдан

дул.ан, сарул герлтә, онц өрә салһҗ өгхмн. Кесг көдләд, көлсән асхснь болх. Ода амр тавта, нурһан тинилһәд,

121

көлән жииһәд, көлсән хагсаһад амрх цаг ирв,—гигәд Ж,ирһл бернь овгнд махла тайг хойрииь бәрүлж егв.

Маштг нурһта, хар чирәтә Сапл өвгн махлаһан дарж.

байрлҗ йовх бәәдлтә. Жирһлмг үүд оньслад һартл, эцг көвүн хойр зөвәр Гювад одцхав.

Байрлсн Жирһлин өмн. чолун сүүртә, ценкр шнртә, олн зүсн шиләр кеерүлсн чарлагта, өпцгтән хойр, хажудан дөрвн терзтә ик иаһап гер бәргдәд дүнгәсн болж

үзгдв.

«Лолана жалвас нег сәәхн сүртә китд кевс авнав. Эврә җалвас эп шидрт уга намчта торһн сернжл түль авч терзән көшглнәв. Аавин өрәлә зерглүләд күүкднн өрә кенәв» — гиж дотран санн,— «ичкевт, яһҗасм энв!

Күүкд манд угалм»—гигәд эмкәһән зууһад бер эндтендән хәләчкәд: «сааль белдхәр, сав белд»—гидг эс билү? «Терән бәрәд орад төвкнхлә, хү.в бәәхлә тернь чигн заягдх»— гиҗ дотранинәв. Хойр көлнь шулудад хадм эцг залу хойран күцв.

«Санл ода би медх күмб»,— гисн кевтә игән-тигән йовад кааклзҗ бәәһәд, өвстә тинм цомг һазр деер һарад, урһмл өвснд даргдад бәәсн чолуг тон-тоң гилгәд тайгарн цокжаһад, деернь досклҗ сууһад, һанздан һал-

ута бүргүлв.

— Миниһәр болхла үүнд бүүрлх күүнд ик сән һазр. Минь эн һазриг мел эртәс шинҗләв: өмнән нар халхлм буру хәләсн эрг уга, ар үзгии тальвн цаһан ташунь болн сарул. Булг уста, бурһсн модта һол өөрхн. Үвлд шүурһн шуурсн цагт цоклһн уга. Өөрк бавһр беткән үзҗәнт? «Өндр 'һазрт герән бәрҗ, өвстә һазрт зелән татҗ йов» гидмн. Ода тадн зел татн гиҗәхшт, иим өвстә омрха һазрт урһц сән һардмн, үүндән темснә мод

тәртн,— гиж келәд өвгн суув.

Ардан унһан дахулсн гү көлглсн, нег бнчкн көвү сундлсн, идр наста хар улан гергн ирәд:

—Менд бәнт? — гив.

—Бәәнә! Мууха бәәрхәтә гүмб энчн, хамаһас нов-

бт? — гигәд өвгн тайган түшҗ босад, гүүнә урлинь секәд, шүдинь хәләв.

— Күрлтин селәнә «Победа» колхоэин гүн, бидн тенд гер бүләрн хөөнд бәәнәвдн. Ууһн күүкм энд хәрд һарла. одахн шин гертән орсн билә, тадниг меддг, болчв ги-

122

гәд сурхар ирв. Нам шин әдл-әдл гермүд дала, әлкнь гиж медх-в. Нидн маниг ирхд эн ташуднь нег чигн гер уга бнлә,— гигәд, зүн һарарн гердәд, һооһар бәргдсн

олн гермүд тал мөртә күн хәләв.

— Чп медхшчи? — гиҗ өвгн доланас ташр сурв.

— Медпәв, мана бригадт көдлнә. Ода.хн сән өдрлә җирһл ман хойриг нәәрт иртн гиҗ дуудлус, тигхдән шин гертән орла. та күүкшлҗ йовхмн кевтәмт?— гнж Долан шоглв.

тер зерглдсн гермүднн тавдгч, шипфр ората гер,— гнж җкрһл келв. Хар улан гергн байрлсн бәәдлтә, халхлзсн иегдгин хормаһар оңһр өвспә бичрлә шпрвлдүләд һарад одв. Өвгн одак хавтха чолун деерән сууһад

ардан дахулсн бәәрхәтә гүүнә, биннь ташр саата, өөрән көвү дахулсн күүкд күн, шнн бүүрттн ирҗ буув. Эн ик кишгтә бүүр болҗ, мана берәс бас нег иим балчр көвүн һартха. Җирһл инәһәд буру хандв, долан җнрһл талан хәләһәд нүдән прмәд инәв.

— Иөрәл бүттхә!

гиичэн идшүлчкәд Лолан хавтхасн ут күсм метр һарһҗ авад нсг үзүринь Ж,нрһлд бәрүлчкәд, дөрвн өнцгтнь һас нокад кемҗәләд герин бүүр тер ормдан темдглв. «Демәр күццдг, деесәр холвдг», Долана бригадин улс көдлмшпи хөөн, амрдг өдртән цуһарн ирлдәд Лолаиа герин сүүриг малтлдад, цементәр цутхад, өндәлһәд авад ирцхәв. Инженер Эрнцн чолучнран дахулҗ прәд эрсин дөрвн шанаһинь эклтн. «Эрс һо болтха» гнҗ баахн чолучнр шидмсән чацһар татв.^ Сүүр деерк түрүн, эклцин кнрпичсән көндлн тәвәд, хойрдгч эргцинь утартнь ирлцүләд, уйдлин дарулад тәвлдв.

— Киизц бнчә һарһтн, болһатн — гиҗ папиросан татад, сүвәһән түшәд, тедүкн зогсад Эрнцн селвг егв.

Бадм брезент бееләһән зүүж авад, төмр далвртан наалдсн зуура цокад уңһан бәәҗ келв:

— Не зөөһәчнр намаг бнчә түдәтн! Би Лорҗла дөрлдҗәнәв. «Би эндәһүр, чи тендәһүр, бирләнтпн экнд харһлдий» — гисн юмб? Олҗ ав — гиҗ Дорҗ тал хәәкрәд, эрсин нег үзүрәс эклв.

— Тер туульинчин тәәлвр ишкә герин терм ниилүлх болдмн,— гиҗ зуурата цемент өгч йовсн Җирһл келв.

123

— Терт шаавр, һаза шаавр, олж ав! — гиж Дорж

Бадмд хәрүдж. ^әәкрв.

— Җирһл арһл, нанд арһ уга,— гиҗ Бадм инәв.

—Я-я, чавас түүг эс медх ямаран хальмгвч? «Келн угад, белн уга» гндг тер.— гиҗ Ж,ирһл дакад нег тәәлвринь келәд, Бадмиг зуурчксн шаврар шивб.

—Ода мана герин терм бичә заагртха гихлә цементинь икәр кетн, сур үдәрәс яһв чигн бат болх.

Хальмг кел дасхмн,— гигәд җирһлин сүвәһәр сүкиннь ишәр хатхж чочаһад талт-мулт хальмг келтә Иван те* дүкн кевтсн модна дурс шулв.

Ивана ардас модна урчуд иҗлдсн кесг хөкр шогта үгмүдән келгдсн, инәлдсн ирцхәв. Көрән шууган, харулин шуукрлһн, сүкин җиңнлһн, харһан шуурлһн, хамцад ниилхләрн негл айта шин айс болж ниргнә, түүг дахад, шар харһан мокна үнр «салд» гиҗ хамрар тат-

гдҗ таангрна.

Өдрмүд өңгрәд, сармуд давад, герин эрс кемҗән-

дән күрәд оралгдв...

— Менд бант! Кесн көдлмштн кемтг уга болтха,— гиҗ кецд, полин зивг хадҗасн доланиг чочаҗ, ик мәркисн хар залу шилләд ута терзәр өңгәв.

— Бәәяә! танахн чигн нуг менд,— гиҗ долан ал-

хан бәрн, босад, хәрү эргв.

— Айта гидг гер болҗ, нам орх болад бәәҗл энтн,— гигәд одак залу өцгәҗәсн терзин мөр модна ценкр шир.

альхарн илҗ үзв.

— Орхас ода чигн эрт. Энтн зүркн уга, көндә кенкрглә, әмсхдг арһ уга болад киит урсад бәәнә,— гиж. келн долан пол деер кевтсн хойр — һурвн хадасд өкәһәд

авб.

— Зүркн гнснчн юмб, хәәмнь? — гнҗ ик хар залу эс медсәр сурв.

—Беш болхугов, беш. Бешинь келгчкәд ширдхәр седләв. Бешч уга болад боомтг болҗана, мана бригадин бешчнр өөдлүлгч курст одцхала. Беш кенә гидгтН наадна төр биш.— гиҗ долан медсән келв.

—Я, зү уга юмнд зовнач, кукн! Бидн беш кен гиж.

124

насан чиләҗ йовнавдн. Би нам күн болсара «тана кесн беш му, утан һарна» гиж келүлҗ үзәд угав, гигәд одак залу өцгәҗәсн терзәрн 'һәрәдҗ орад, бешин сүүр деер һарад алхад кемҗәлв.

—Нам сән күк санаһар гнгәд та беш кедг күн болвзат? — гичкәд долан папирос һарһад өгв...—Халулдгта плита тәвдвт?

—Тәвдв!

—Таланк тәвдвт? Швейцарск беш тәвдвт? Ультра-

марковск беш тәвдвт?

— тәздг, тәвдг! Ультрг-мультр кергтә бишл, ямаран беш кергтә болна тәвәдл бәәхүв. Зуг тинм бештн үнтә болна,— гнгәд, өөдән өрк һарһх нүк хәләв.

— Би үнәснь әәҗәхшнв йовн күүндпй,— гичкәд ДОлан бешчиг дахулад үдин завсрт хәрв.

— «Кевтсн темәнә амнд, ки хамхул орна» гигәд гертән бәәһә бәәтлм, тавта гидг бешч бийнь ирв. Шулун хотан болһ, лавкд одад нр,— гиҗ Җирһлд, докья өгәд Долан келв. Бешчд унд кеһәд, мах тәвәд, тооһад кү-

үндв.

— та кедү авнат, авсан автн, нанд «Ультрамарковск» гидг эрәслдг үүдтә, хала бүрәстә, төгәлңгдән халдг төгрг беш кеҗ өгтн. Шин җиләс урд дуусхар бәәнәв,— гиҗ долан санҗасан келв.

—тиим бештн тавн зун арслңгд тәвгднә,— гнҗ хар залу зөвәр санамрар келв.

—Не гем уга, зуг сәәнәр кстн, шуд манһдур эклтн, шавр зуурх, кирпич зөөхд эврән нөкд болнавдн. Өрәл-

днь күргәд тәвчкәд, өрәл үнинь автн. Өркннь һарһад, һалинь түләд лугшулчкад — «утан өркәр, ундн урлар» гигәд үнән авад хәрхмт. Юн кергтә болна тер күүнәс суртн,—гигәд долан Жирһл тал зааһад, гигн һаринь атхҗ мендләд, һарһв...

— Мана күн зөвәр улаһад оч, сән зәңгтә йовх бәәдлтә. Юн болв? — гиҗ бешчин гергн угтҗ сурв.

— Ду таср! тавн зун арслңгд нег беш кех болвв. Маңһдур йовж эклхмн,— гигәд бешч хоолан ясад, бор пинжакан тәәләд, орн деерән сууһад, өөктә шаһа чимг мөлҗв.

125

— Жанжалта юмн. Чи тппм беш үзәд угач. «УльтрМарк» гидг беш сонгслч? — болҗ залунь хәрүцв.

эн ик мөңг олдг баһчуд нам мөңгән яһж эдлхән медцхәхш. Үүдинь хааһад эрәслчкдг, төгәлңгдән эргҗ халдг

келв.

Беешч чавчурта алхдан шаанцг цокн бәәҗ келв: зуи

одад, шивкс цуглулсн болад, эргәд хәлә. Эднчн нег-не- гән дуралдад цуһар тиим беш кежәдг болх. Кемр кеҗәхлә нанд зәңгл. Нанд негл үзхлә болх: хойр кирпич оцхлад, нег кирпичәр харшулхла болад бәәх. Шүрүтә-

һәр утаһан сорсн хөөн болх.

Өрүнднь йисн часла, өндр ярндгта, ик хар машин Данзна герин үүднд көндлң зогсв. Хойр талкнь тарлңгтад одсн хо-цаһан көвүн бууж нрәд келҗәнә:

Та бешчвт? Таниг Долан гидг күп авад ир гилә. Шулун сууж автн, адһж, йовнав. Барун һариннь хумха хурһнд өлгәтә нәрхн бүчтә бичкн цаһан түлкүр дуһ-

рулҗ эргүлв.

дергн, залу хойр, нег-негән хәләлдв.

— Не йовтн. Таниг машиһәр залхар ирж. Эрдмтә хүн гидг эн, таниг беш кедгитн цуг медчксн бәәдлтә,— гиж Ланзна гергн шоглҗ инәв. Данзн, алх далвр, брезент бееләһән, өрәл мишгәр кесн фартуктан ораж.

авад машин дсер һарад суув.

Хо цаһан көвүн өөрнь сууҗ йовсн бешчин гергнд

кслз:

та өвгәрн бичә зог кеһәд бәәтн. Беш кедг улстн ода ик тоомсрта. тер шин гермүд үзҗәнт? То уга. Тер болһнд ядхдан хошад беш кергтә. Ода бешчнрин мөрнь гүудг иаг. долана беш сәәнәр кехләтн би өвгитн «победа» гидг машиһар ирҗ авнав. Би герән удл уга ду*

усхв-

126

— дасад авчкхла ямаран чигн эрдм үрш уга юмн. Мана күүнтн йосн ик беш кеж новсн күн бишл. Одал зуг ә.мт дураһад кесн боладл сахняд йовнал, яахнь кемҗәнә, лам-зункв минь.— гиҗ бешчин гдргн көвүнә чикнд арһул келв.

—«Не келсн үг, керчсн модн», эндр эклтн. Би олна кергәр балһс орад йовҗанав. Һурв хонад ирхв. Намаг

иртл дуусчкт. Җирһл бешчән «тооһад, тәкн» бә,— гичкәд Долан цуһаралань мендләд, хо-цаһан көвүнә машинд сууж авад йовҗ одв.

Бешч, мишгәр кесн элквч немнәһән зүүҗ авад:

—Шавр зууртн, кирпич өөрдхтн, хала авч иртн,— гиж Ж.ирһл, гергн хойртан зөвәр авглҗ закад, бешән

эклв.

Түрүн хала бүрәс дүүргн, 'һал түлдг һулмтнн тәвц бүркәл кехәр седхләнь, төгрг бешт дөрвлжн кирпичс сууҗ өгхш. Кирпичсин өнцгүдинь хулһрлад чавчхар седхлә хамхрад унж одна. Утартнь тәвхлә хойр кирпнч ахрдна, һурвн кирпич үлнә. Хойр әңглхәр седхләнь һурвн әңг болад, бизһинь көдлгәд, зоваһад бәәнә.

Бешч үдин хотдан одл уга ноолдад, уурнь күрәд, усн цасн болҗ көлрәд, бууһад бешиннь сүүрән эргәд» дару-дарунь тәмк татад, дакн-дакн уха туңһана. түрүн тәвсән цуцлад, шинәс экләд кенә. Цуцсн кирппчспн шав-

нә кмрпичс эрг-үрг үзгддг болад нрв. Залу, гергн хойр, зарһцад хәрҗ йовх улсшн, хар-цаһан дун уга, гөл

болҗ муурад цувлдад хәрцхәв.

«Доланиг хәрү иртл харшулад, хала бүрәсинь үмокәд, кесн нер авад, тавн зууһан авхинь» гигәд санад оркхлань Данзна нөөрнь күрхш. Сөөнь дуусн ух- алҗ-ухалҗ, өрлә босад әмтн угад, асхң кесән цуцад, үдлә ирәд шинәс эклнә. Бешчиг цаг күләхш, беш өндр-

тән өсхш...

долан дөрвдгч хонгтан адһн аашна.

орҗ ирн:

—Не беш яһҗана? — болв.

—«Эн гелңгин ном умшлһар болхла, мана ээҗнн сүмсн һарш уга» гишңг, эн бешчин келһәр болхла, ма-

127

на беш шин җил күртл дуусгдг бәәдл уга. Кирпичнтн иам хамхлад чиЙәжәнә. Хотан уучкад одҗ хәләтн,— гиж Җирһл зөвәр һундҗ келв.

Долан гергәсн һарч гүүһәд бийән дахҗ ирсн шин бешч Очра Овшт одв.

— Эндр мини келҗ йовси бешч ода чигн дуусадуга бәәҗ. Чи бәәсн болхла кезәиә кечксн, герм хагсҗ бәәх бклә. «гүүх нохад, суух ноха саалтг» болиа гидгэн.

Лолан Овшиг дахулад күрәд ирв.

Хар залу, хала бүрәсн дотран харҗңнулсн, хаҗуднь гергнь нег цөөкн кирпич теврчксн, хоорндан зөвәр шүрүн үгмүдәр керлдсн бәәцхәж.

— Кесн көдлмштн кемтг уга болтха! — гиж. чочаж келәд, Овш кеҗәсн бешиг өңгәһәд хәләв.

— Не, юн болҗана энтн ода күртл? Хәәрн өдрмүд. Кирпичин өрәлнь гилтә эвдрж, энтн мел цуг манла әдл әәрстә һарта улсин көлсн. Цуг мөңгн!— гиҗ Лолан тол-

болдг бәәдл уга»,—гигәд сәәрән мааҗад зогсв.

— Юмн болдган уурч энтн. Хәләтн, эн һалин заль эргҗ шатдг һулмтиг һалд хәәлдго кирпичәр кевтүлҗ, доладгч давхртнь бүркдмн. Бүркәлин деер эрсинь экл*- хләрн, төмр бүрәсән дахсн төгрг болтха гигәд кирпичсиг төгәлүләд оңхарнь тәвәд эргүлдмн. Иим бешин утан гүүдг эргц хоорндк заагинь төгән хурһд мет сароалһад тәвдмн. Эн бешитн долан эргцтәһәр кехмн: һурвнь дорагшан буусн, дөрвпь деегшән һарсар. Эргц болһна хулхднь кө бичә хуртха гигәд оңхарнь тәвсн кирпич багтм сонрар кедмн. тигәд сорлһн догшн болна, тегәлңгдән хална, саңгсрһ хурхш, «Ультромарковская снстема» гидгтн эн. Ода медвт? — гиҗ Овш Данзнд зааҗ келв.— Би .маңһдур ирҗ шинәс эклнәв. та хәләһәд

дасҗ автн.

данзн толһаһан зәәләд, өврсн бәәдл һарад, «чис»

болад улаһад тагчг зогсв.

— «Өмн һарсн чикнәс, хөөт һарсн өвр» — гидг эн,— гиҗ келчкәд, өрәл мишкәрн ичртән бооһад, геңгр-геңгр ишкәд, гергән дахулад Данзн хәрв.

Маңһдуртнь Овш ирәд бешиг шин янзар сиилүлҗ кеһәд, хойрдгч өдртән дуусад, хар нүүрс өрдәд, өңцг

!28

шинд, шнн герт бслх нәәрт ирх болад, бас нег дуусгдсн герт беш кехәр йовж одв.

Долаиа герин пол, терз, үүднә ширнь эвр-эвр тошиж хагсад, сәәхн үнрәр каңкнад, эзән ирж. орхинь күләһәд: өркнь хәрүлһәтә, үүднь татата дүңгәһәд бәәв.

Удсн уга, күләсн өдр ирв. Долана гернн ик өрә уттурштан столмуд тәвгдсн, олн зүсн амтта хотар бүркәтә, кесг зүсн шилтә ундн дерәлднә. Хаҗудк өрәднь хоңхта гармулин, домбрин дун геглзнә. «Хәдрис. Өвдгәрн уйдад од», гисн дуд чигн соңсгдна... түүнәсн дунь номһрад, стол төгәләд дүүрк дуңһра күцәд сууцхав.

Терпн эзн Лолан түрүн болҗ босв:

— Эн гер бәрхд шин өлзәтә бүүр зааҗ өгсн ач иктә

аавдан түрүн сөң өргҗәнәв —гив.

— Чик, чик, көгштә хөн үргән уга.— гнҗ шууглдв.

—Өвгн йөрәлән эклв:

—Не, бәрсн гертн баәшң болҗ, бәәх эздүднь бат

кишгтә, әмәр олн, аһрусар байн болтха. Эн геринтн өркәстн өткн утан бадһлж, өөкн, үсн, тосар өндин билгҗ, үр иньг амргуд ирхднь, үүднь өргнәр татата бәәх болтха. Кесн көдлмштн кезә чигн кемтг уга болҗ, шин бүүрд, шинәс бүрдсн бригадтн, утлв-утлв чилш уга, уһав-уһав һарш уга уурхан саң байн мет бәәтхә. Татв гиҗ тасрш уга, самлв гиж салш уга, ниицңһү болтха.

—йөрәл бүтхә.

—Медвт? Эн күүнтн мана коммунистическ күч-көл-

снә төлә зүткҗ йовх бригад йөрәҗәнә,— гиҗ долан дөңнв.

—Медҗәнәвдн.— гиж дакн шууглдв.

—Дууһан ууртн, түрд гитн. Хуучн җил чилҗәнә,

шин ЭКЛҖӘНӘ.

— Бригадин парторг босв. Цуг бослдад радио чиннәд тагчг болцхав. Радиоһар шин җил йөрәв. долана җирһл дөңгнҗ дөгв.

Цок, күүкн, домбран, Бос көвүн, нааран, Бадм дуһрад биил, Босха дахад дуул1

—Хәдрис!

—Сүүртн сән болтха!

—Бүүртн өлзәтә болтха!