УЛАҖИН МЕРГН БААТР (Хальмг тууль)

Кезәнә, ут шарһ мөртә, Улаҗин Мергн гидг баатр бәәҗ.

Эн дегәд сән залу болад, эҗго эрм цаһан көдәд, эк, дү күүкн хойртаһан бәәдг бәәҗ. Бийнь гертәи бәәдго, даңгин аң шову харвад йовад йовдг бәәҗ. Нег дакҗ йовҗ йовтлнь, ора деерән ор һанцхн пүдтә ик хар күн гер талнь хәләһәд йовад йовдг болна.

гүүлгҗ ирәд менд сурхла, ду һардго болна. Маляһарн ар өмн уга дәврүләд малядад оркна. ге-

рүрн авч нрәд, гериннь өөр зогсачкад, төмр күрз авч ирәд, өмн үүдндән нүк малтад, ик хар Мусан түлкәд уңһачкад, деернь мод тәвәд, шаврар дарад, ора деернь юм хәләҗ бәәх нүк үлдәнә. Нег буурта бәәҗ. тер бууран көөҗ авч ирәд, долан, долан-дөчн йисн хонгтан

кевт гигәд кевтүлчкнә.

Бийнь аңһушлад йовҗ одсн цагт дү күүкнь кевтсп буур тал күрч ирәд, нүкәрнь хәләхлә, ик хар мус:—Юн

юмч,—гиҗ сурна.

— Залу күн болхла-ах-дү бәрлдий, күүкн күн бол-

хла-экч-дү болнй,— гинә. Күүкн нрәд экдән келнә.

— Ээж, ээҗ. Эн нүкнд элдв сәәхи күн бәәнә болна. Ээҗнь:—Улажин Мергн чамд ах-дү болдг юм дардм биш. тер темән тал дакҗ бичә од,—гигәд уурлна.

мөринь унҗ авад, мөрнә гүүхәр ирәд, бүрүһин шүдн маляһар нүд ам уга цокад бууриг давад һарад одна.

Күүкн темәһән көөчкәд, Ик хар Мусан малтж авч

2?6

чгдл уга, экдән зәцг өгәд, хоюрн малтҗ һарһад, эврән тач авч чадл уга, шарһ мөрнә сүүләс бооһад һарһҗ. гетрән авч ирәд, Улаҗин Мергнә хувцинь өмскәд, хеөнәсн хө алҗ егәд, асрад бәәһәд бәәҗ.

Улажин Мергн аашхннь үзчкәд, Ик Хар мусан орн дор орулҗ бултулад, эмгн өмн бийднь гемтә күн болад

кевтнә.

Үүдндән нрәд:— Ээҗ, ээҗ, һарч аң шову орулҗ

ав,— гинә.

Ээҗнь: Чннн аң шову орулх биш әрә әмд торч бәә-

нәв,— гннә.

Улажин Мергн юман орулад хайчкад: толһаһинь

теврәд, сурад бәәнә.

Ээҗны—Кукн, би, үксәрн үкнәв, чи күцәж чадш-

гоч,— болна.

Улаҗин Мергн:—Күүнә гем эмтә болдмн, тер эмән кел,—гинә. Ээҗнь:—Бәәнә, зуг ода чамаг зоваҗ бәәш-

гов би,— гигәд,— үкнәв гннә.

Улажин Мергн:— Ээж. мпнь, шарһ мөрн эс күргнә гихм бпш. Бн эс авч ирнә гихм биш,— келич гигәд,

ээрәд бәәиә.

— теңгрпн шавшлһнд теңгрин хар ноха бәәнә, түүнә цөс авч ирхлә, сән болхмн. Чи ода түүг күцәҗ,

чадшгоч,— гиҗ экнь келнә.

Ут шарһ мерән унҗ авад, һарад гүүлгнә.. Мөрндән келн йов#а:—ээҗм гемтә кевтнә, гүүдлән һарһад гүүҗ ас-болад, мөрән ке шар цоохр олнцгин деед бийэр, келкәтә нәәмн һөркин дорд бийәр, дуутаһар долан миңһ цокад оркна. Ут шарһнь өргәрн һаэр деңнн гүүһәд, өвцүһәрн һазр шудрн гүүһәд, өдрә һазриг үдт авч гүүһәд йовна. Долан хонгт гүүһәд орксн цагт нег бор толһа дер һарч, делгәд, дөнн бүргдин нүдн һарад, ямр чигн хол һазр үлдв гилч гигәд хәләҗ бәәтл, теңгр һазр хойрин шавшлһнас батхнин чиңгә баран барң-барң гигәд һарад ирнә.

Түүлгәд нрхлә, өвцүнәнни сахлнь өвдгтән күрм, цаһан буурл сахлта өвгн болна.

Эрән сән хатрларнь давад һархар седхлә, өвгн дуудҗ авад:—һазр биш һазрт, ямаран кергәр йовлач,— гинә.

— Көгшн аав, ээҗм гемтә болад, теңгр һазр хойрин шавшлһнас хар нохан цөс авхар йовнав,— гинә.

Өвгн:— Кукн, кезәнә мини унҗ йовсн мөрм, эн чк-

2Я7

ни унж йовсн мөрнәс сән билә. Би чамар болхла чидлтә, идтә хавта биләв. Бас экм гемтәд, эн нохан цөс авхар одад, һурвн зун җил болад, авч болшго болад, хәрҗ йовнав. Эн ноханчн өөр үксп әмтнә цусн дала болад, яснь-сөмр уул болҗ одсн бәәнә,— болна.

Улажин Мергн:— Көгшн аав, йовулҗ келтн, хәрүлж бичә келтн. Ээжиннь төлә үкх күмб,— гпнә.

Өвгн:—Тиим болхла, селвгән өгсв гигәд келнә: Ода һарад һал үдлә ноха дөрвн мөчән дссгшән кеһәд, аман аңһаһад унтсн цагт күрхч. Ард бийднь мөрән сөөчкәд,

хойр чик авад дар,— гинә.

Тигәд дархлань ноха:— Юн намаг авх юмч? Хуцад орксв? һолта зүркичн амарачн өсрәд һарад одх,— гинә.

Улаҗин Мергн:— Нег биш долан, долан-дөчн йис хуц, авдг юман авл уга һаршгов.

— Күчтә күн бәәҗлч, Улажин Мергн гертәсн һарв гиснәс нааран боһнь хавсм бу тусад һарч одсн ик шалтгта кевтнәв—Авдг юман ав, Әмндм бичә күрич,— гинә.

Боһнь хавсинь бу цокад, цөсинь авад, хәрү хавсинь тәвәд, үүт-түүт күргдго,—үүлн цаһан эм түркәд, хонгт күргдго-хурдн цаһап эм түркәд эдгәчкәд, һарад гүүлгнә.

Урднь һурвн сар йовсн һазран, һурвн хонга кеһәд

күн бәәҗ. Аңһучлад йовж. одсна арднь, Ик Хар Мустан Улажин Мергнә хөөнәс хойр хө алҗ өгәд бордна. Улаҗин Мсргән аашхинь үзчкәд, саакан һарһна.

Улажнн Мергнь—Ээҗ, ээҗ, һарч аң шову орулж

ав,— гинә.

Эмгн өмнкәсн күндәр гемнәд, киисҗ одна.

Ээж, юн чамд зокн гиҗ бәәнә,— гигәд, толһаһинь

теврәд, ууляд бәәнә.

Экнь:— Уга, би чамаг зовахшив, нанд теңгрин Хар һалзн чонин цөсн зокхмн. Чини мөрн күцшго, чи бәрҗ чадшгоч,— гинә.

Улажин Мергн мордҗ һарад, нег долан хонгт гүүлгәд оркхла, мөрнь өмәрән нег ишкәд, хооран хойр ишкәд йовна. Бун киисәд, мөрнәнь толһа теврәд, уульн бәәж келнә:—яһж, бәәснчн энви, һазр деер хәләснһанцхн экм үкв билтәлм.

238

Мөрнь:— Нанд гүүдл бәәнә. Бидн хойрин йовдл эн насндаи чилшго болж одв.— Намаг эс иткхлә, хәрү хәрәд, үзгдл уга нргәрнь шаһаһад хәлә, тигәд медхч,—

гинә.

Хәрү гүүлгҗ ирәд хәләхлә. Ик Хар Мусан деед бийдән ширдг делгәд суулһчксн, нег хөөнә мах өмннь тәвчксн бәәнә. Тернь:—энтн бичкн,— гигәд, әәлһчксн бәәдг

болна.

Үзчкәд, һазр дер хәләсн һанцхн ээҗм гнгәд йовсн хәәрн седкл,—гиҗ келәд. Ик Хар Мусиг бүрүһин шүдн маляһари буру зөв уга нокад оркна. Ик хар Мус босж ирәд таш-баш ноолдна. Нег долан хонгт ноолда; оркхла, Ик Хар Мусин күчнь үлүдәд, Улаҗпн Мергн диилгдн гигәд ирнә.— һазр дер хәләсн һанцхн ээҗм эс бллч, эн Мус намаг днилн гиж бәәхиг үзж. эс бәнч? — Ик Хар Мус дор чиигтә арс делгич, минп көл дор өвдгцә һуйр асхҗ өгич,— гинә. Экнь Мус дор һуйр асхх өгәд, Улажин Мергн дор чиигтә арс делгҗ өгнә. Ик Хар Мус авч цоклһнла, эк күүкн хойр Улаҗин Мергнә көл толһа хойраснь дарад орж оч.

дамҗлҗ авч одад, нүкнд дарчкна.

Ут шарһ мөрн дотран санҗ бәәнә. Улаҗин Мергнән дарулчкад, Ик Хар Мусин аарцгт яһҗ орхув, һазр дер үүг дардг юмн уга. һүчн һурвн теңгрин деер бәәсн нсг эгчднь одхла нег юмн болх.

тигҗ санчкад, тамин һурвн чөдрән та цокҗ халд, буһу мөнгн цолуран буру бийдән авад, теңгр биид халяд һарч одна.

Үчүкн. зуур хотна захд бәәсн алтн шатта, онһцта худгин амнд күрәд ирнә. Нег күүкд күн дала баатрмудии хувц хунр уһаҗ бәәсн харһдг болна. Мөрн хәрү йовх бәәдл һарад бәәхлә, мөриг, таняд бәрәд унҗ авад:—Улаҗин Мергнә кевтсн һазрт көлән әрвлл уга гүүһәд күрич,— гинә.

Әәмг алвтин захар орад ирхлә, юм үлдәлго авад йовҗ одсн болҗ медгднә. Эгчнь Улаҗин Мергнән малтад һарһҗ авад, әмн һолннь хәләхлә, үлдин ир әрә кирвәд, тасрл уга үлдсн бәәҗ, һарһҗ авад, үүт-түүт күргдго—үүлн цаһан эм түркәд, хонг үдтнь күргдго

239

хурдн цаһан эм түркәд, хойр долан хонгт әмтә усар уһаһад, эдгәһәд авна.

чән өмнән унулад, эврән сундлад, эгчиидән ирәд бәә-

һәд бәәҗ.

Нег дола хончкад эгчәсн:— тәвич нег цөөкн хонгар, һазр усан хәләһәд, кесг сохр-доһлң юмн үлдсн цуглулж нег һазр хайнав.

— Уурта биләч, урньта биләч, өшә бичә некич, урднь алулсн улс одачн алулх. Үлдсн әмтән хурачкад, курәд ир,— гиҗ эгчнь келнә.

— Нә болад, әәмг алвтиннь захар орад күрәд ирхлә, шарвадх нохачн узгддго болна. Нарн орх үзг хәләһәд һарсн зам улан хаалһ үзгднә. Хаалһд орҗ авад алхан дурдад, аврхан магтад, хойр һурвн долан хонгт гүүлгәд оркхла, ик олн хө хәрүлсн арвн хар улан көвүн

харһна.

— Ахнр-дүунр, гесм икәр өлсҗ йовна, хөөнәсн нег

хө өглт,— гигәд сурна.

— Ах нойн-баав, танас нег хөн харм биш, хөөнәсн нег хурһ геехлә, элкнәс һурвн сур, нурһнас һурвн сур

Ик Хар Мус авдмн.

Улаҗин Мергнә цагт болхла хөөдиг тасладчн өгдг

биләвдн.

— Нанла әдл залуд өгәд авхулснд һундл бәәнү. Өглт нег хө,— гигәд сурна.

Көвүд нег-негән хәләлджәһәд, нег хө өгнә. Улаҗин Мергн көвүдәр ик һал түлүләд, ик баһ хойр җидин үзүрт махан шарҗ болһад, нк ясинь ашарн һарһад, баһ ясинь хамрарн һарһад, баасн шеесн хойраснь бишңкинь барҗ идәд көвүдт:—Менд бәәтн,— гиҗ келәд, .һарад йовҗ оч.

Ардаснь арвн көвүн хәләҗ бәәһәд:—Мана Улаҗин Мергнлә мууха әдл суудлта юмб, яһсн әдл харлдата юмб? — гигәд, өврәд үлдҗ.

Ик Хар Мусинүр өөрдәд • күрч ирхлә, үзрәснь үзүрнь үзгддго ик балһсн болад буучксн, балһсна өмнк бийд цаһан герәр бәәдг бәәҗ.

Улажин Мергн ут шарһ мөрнә сән сайгарнь йовн

240

ик архдта чигән бәәнә.

—Эңгин күн ордг гер биш. Ик Хар Мус удл уга чигәһән уухар ирх, үзхләрн алх,— гинә эмгн.

—Ээҗ, ээж ,нег ааһ чигә еглт, икәр ундасҗ йовн- авболна—Ууһад һархлань, экн болх нег ааһ чигәи үлднә. Дутхла элкнәс һурвн сур, зураһас һурвн сур ав-

на,— гнгәд эмгн келнә.

— Нанла әдл күүнд өгәд, сур авхулхла, һундл бәәнү? — гихләнь, нег ааһ кеһәд, у гнҗ эмгн келнә. Үлгәнәснь далн һурвн ааһ чигә дарадтнь кеһәд ууһад оркхла, эмгн:— үксәрн би үксүв. мордич хәәмнь, гигәд

ууляд бәәнә.

— Ээҗ, ээҗ, бц морднав, болучн, домбр цокад һарнав — гигәд, дерин шуһуһас домбр авч орн деер суучкад, зовлңгин зун нәәмн айс орулҗ цокад, җирһлин жирн нәәмн айс орулҗ цокад, кезәнә Улаҗин Мергнә цагт

бәәсн юмиг домбртан орулн цокна.

Улаҗин Мергн мордад һархла, Улаҗин Мергнлә яһсн әдл юмб,— гигәд, эмгн ууляд үлдҗ. Ик Хар Мусин үүдн хоорнднь гүүлгҗ ирәд көндлн зогсад, маляннь ишәр үүдинь авч хаяд:

үкхәр ирҗ бәәхинь болна.

— Үклнь болсн әмтн эврән нрнә.— Мөрч, цаадк мөрән авч ир,— гигәд дуудна.

Мөрән унҗ авад, Улаҗин Мергиг:

—Хама үкх күмч,— гинә.

—Чамла әдл күүкд, берәдин көлд үкдг күн бишв.— Эҗго теегт үкдг күмб? — гигәд, һарад йовна.

Эҗго эрм цаһан көдәд ирәд бүрүһин шүдн маляһар

нег негнәннь ора хоорндаһур зә завср уга цоклдад ав-

на. Мерн деерәсн, мөрнә нәәмн көл сольвлдтл татлдад оркна.

Улаҗин Мергн үкс бууһад, ут шарһ мөрән таг болһҗ уяд:—усн евсн киитә мал зоваҗ болшго, ээҗ аавин өгсн эм далар медлдхмн, нааран бу,— гинә.

тәкин арсн шалвриг тәкм деерән тәвн нәәм эвкәд,