Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g

Ашлвр

Эн дегтрт өөрд-хальмг улсин заңшл, заң-үүл, йосллын амн зокъялын тускар келгдҗәнә. Күндлһнә һольшг заңшл, һольшг авц-бәрцсин ахр зурцс өгддәд, учрутхнь цәәлһгдҗ бәәнә. Күн төрхлә, гер-мал болхла, сәәһән хәәхлә күцәгддг заңүүлсин йовуд темдглгдҗ, цәәлһврнь олн-зүсн бәрмтәр батлгдҗана. Олн җилмүдт Хальмг Таңһчин селәдәр эргәд, урдк цагин оюни сойлын тускар соньмсад, олн көгшдлә харһад, күүндәд, сарул чееҗтә, гүн медрлтә, келндән билгтәһәснь медсин тоотснь бичҗ авад йовсмн биләв. Хамг тер материалыг дигләд, шалһад, эс медгдсинь шинәс сурлһар дамҗулҗ илткәд, дуту-дундынь немәд, наадк моңһл үндстнрин заңшлла дүңцүләд, шалһлт кеһәд, кесг җил болв.

Сүл җилмүдт хальмг улс төрскн келндән орхар зүткҗәх йовдл чигн учрна, баһ үйнр өвкнриннь урн билгин, оюни зөөрәр соньмсҗах чигн йовдл харһна. Хальмг Ик Сурһульд, дунд сурһульд хальмг улсин амн үгин зөөрин туск, заңшлын туск, сойлын туск кичәлмүд давулгддг болв.

Эрт цагин әмдрл, хол өвкнрин түүк, заңшл, заң-бәрц, үзл, иткл, сүзг, йор нань чигн тоотсиг цәәлһхд амр биш болна. Өөрд-хальмгин оюни сойлыг шалһҗах, хальмг келәр бичҗ медүлҗәх литератур бас ховр. Иимәс эн дегтрт олн җилмүдт цуглулгдҗ йовсн материал седв седвәрн йилһгдҗ, учрта хамгнь цәәлһгдҗ бәәнә. Заң-үүллә залһлдата амн үүдәврмүдин текст бас ахр цәәлһвртәһәр өггдҗәнә.

Эн дегтрт өрк-бүл дотр күцәгддг заң-үүлсин, йосллын тускар келгдҗәнә. Дарук дегтртнь хальмг литлә залһлдата заң-үүлсин тускар бичгдхмн.

81

Амн үүдәврмүд

Шин һарсн күүкд йөрәлһн

Не, мана му ач, Кинь акҗ, Көлнь шоратҗ,

Эк-эцктән өлзәтә үрн болҗ, Эрүл-менд өстхә! Ут-наста, бат кишгтә болҗ, Ард-ардасн Олн дүүнр дахулҗ,

Ханядн-тому уга Өсҗ-өргҗҗ,

Эк-эцкдән өлзәтә үрн болҗ йовхиг Делкән эзн Цаһан Аав хәәрлҗ өршәх болтха!

( Болдаева Б.Б., 1931җ.т.)

Нер өглһнә йөрәл

Нерән авчах үрн, Өсҗ-босҗ, Эгч-дүүнрән дахулад, Эгчин хормаһас бәрҗ, Ахин ардас дахҗ,

Аав-эцкин тохминь дуудулҗ, Олн дундан тоомсрта, Отг-әәмгтән күндтә, Ухань шулун-хурц, Урн эрдмәр дасмг, Сурх-медхд сүзгтә, Кех-күцәхд гүүцңһү, Зандн сәәхн нурһта, Заң төвшүн бәрцтә,

82

Экин авъясар һарнь өөтә болҗ, Эцкән дахад, эрин ээмд күрч, Үүрмүдләһән зергләд, Көлнь дөрәд күрч, Һарнь һанзһд күрч, Һазаран көдәд һархларн, Һанзһнь улан ирҗ,

Хам-хошадан, хамг нутгтан Туурх көвүнәнтн нернь

Сарң (Басң, Дорҗ...) болтха! (77, 73)

Наһцхдан ирсн зеег йөрәлһн

Нә, наһцхин насн ут болҗ, Зееһин зел ут болҗ, Ирсн зе болвчн, Ирүлсн наһцхнь болвчн, Цуһар амулң эдлтхә.

Булг кевтә буслҗ, Бурһсн кевтә нәәхлҗ, Буя кевтә бүчрлҗ,

Зеерд аҗрһта адун зел деернь өсҗ, Зе наһцх уга цуһар амулң эдлтхә! (77,76)

Шин бүүрин йөрәл

Буухд утан бүргҗ, Нүүхд тоосн бүргҗ, Бүүрин буйн-кишг Буусн эзнднь хальдҗ, Хулха-худл уга, Хов-җив уга, Чон-нохан аюл уга, Чим-хорхан шалтан уга, Хур-борань дуслҗ,

83

Хурц нарнь мандлҗ, Зурмна толһа хадлһта. Зуухин амнд тоста, Үкр, гүүни сүүҗ, Үсн, тосн элвг, Хаалһар йовсн улс Хаҗуһарнь эс һартха, Хәр халунас ирснднь

Хаалһин ундынь белдҗ, Хәәстә хотан кеҗ, Бүүрин өлзә хальдҗ, Бусдын аюлас зәәлҗ, Бүрин-төгс менд

Бүгдәр амулң бәәтхә! (17, 75)

Гиичд йовҗах улс йөрәлһн

Нә, гиичд йовҗах мана ахнр-дүүнр, Одсн һазртан сән үзгдҗ, Тоомсрта гиич болҗ, Күүнд келүлл уга, Нохад хуцулл уга, Сәәнәр тоогдҗ, Өөдән күндлгдҗ

Мөрнәннь чикнд нар урһаҗ, Алтн җолаһан зөв эргүлҗ,

Амулң-менд, байрта-бахта ирх болтха! (77, 76)

Ирсн элгн-садыг йөрәлһн

Идән, чигән элвг-делвг болҗ, Ирсн төрл-садн болвчн, ирүлсн бидн болвчн,

Кезән-кергт өдрин нег садн-элгн ирҗ, Ханядн-тома уга, зурһан зүүлин амулңд, Зула тиньгр бәәтхә! (77, 76)

84

Цергт мордҗах көвүг йөрәлһн

Цуглрсн нәәрин баһчуд, Цуһар амр-менд, Эргәд үүрәрн суулдҗ, Эгц дууһан дуулдҗ, Наснтн ут болҗ, Кишгтн бат болҗ, Дән-даҗг уга, Ханя-тома уга, Сән-сәәхн йовцхатн.

Цергт мордҗах көвүнә чееҗнь санамр болҗ, Сурсн сурһульнь болвчн, Күцәсн үүлнь болвчн, Күндин йосар күцҗ, Маңнань өмәрән хәләҗ, Махлань хооран хәләҗ, Мандлсн нар урһаҗ Маднурн эргҗ иртхә! (77, 77)

Шин хувц өмссн кү йөрәлһн

Нә ода, өмскүл өмсҗәх мана гиич, Өмссн хувцнтн Өлзәтә болҗ, Эднь эдлҗ, Эзнь мөңкрҗ,

Үүнәс үлү сән-сәәхн Олн зах хувц эләҗ эцәҗ йовх болтха! Өмскүл өмскснь Өглһин эзн болҗ Ут наста Бат кишгтә

Болхиг деедс хәәрлтхә!

85

Күргнд унулсн мөр йөрәлһн

Не, мөр унсн күргн, Өнр-өсклң болҗ, Унсн мөрндән эзн болҗ, Унсн мөрнтн, Өлзәтә цаһан хаалһта, Утта көлгн болҗ, Көөсән күцдг,

Көөгдсндән күцгддго, Күлг - арнзл болтха! Унснь болв чигн, Унулснь болв чигн Ут наста, бат кишгтә, Оньдин дөрвн цагт Кен-негндән ирлцҗ, Көөсән күцҗ, Күцәсән бәрҗ Кезәд чигн Кемтрхә уга Сән сәәхн йовхиг

Олн бурхд өршәх болтха! (Хобунов А.Э., 1927 җ.т.)

Мах йөрәлһн

Хәәрхн, өргхд өнр, Бәрхд байн болҗ, Царң дунд үвлзҗ, Цасна цаһанд үвлзҗ, Эргни хард үвлзҗ Өвсни көкд үвлзҗ, Зуд уга һолд, Дән уга давд үвлзҗ. Мөңк нас өгч, Мөңк җирһл өгч,

Махнь аршан болад, Иҗлнь олн болад, Нааран авч ир. (77, 81-82)

86

Дотрин йөрәл

Цагин дунд бәәлһҗ, Цасн цавд үвлзүлҗ, Эңк нас өгч, Мөңк җирһл өгч.

«Йов» гих зарһ уга, «Ях» гих өвчн уга, Көк девән өвснд, Киитн булгин уснд, Зуд уга һолд, Дән уга давд бәәрлҗ, Иҗлнь олн болҗ,

Идсн махнь маднд Аршан болтха! (77, 82)

Һурвн савла тәвдг йөрәл

Аав, ээҗ заясн Хойр му үрән кү кехәр

Худ-сад бәрлдҗәх бидн, Татв чигн тасршго, Матилһв гиҗ матишго, Эрән-томан уга Элгн-садн болый.

Зусар наасн мет Наалдңһу бат, Шар тосн мет хәәлңһү Тевчнгү һольшг, Цаһан мөңгн кевтә

Цевр цаһан седклтә, Хойр сәәхн үрдмдн Орчлңгин йосар ханьцҗ, Өөрдин заңгар җирһтхә!

(Иванова Галина Убушаевна)

87

* * *

Эндр өдрин өлзә багтад, Эрән уга элгн болввидн. Татв-тасршго садн болҗ,

Тана, мана үрдиннь җирһлд багтый! Зусар наасн мет Алдл уга бат, Тосар наасн мет Таалта җөөлн, Үсн цаһан седклтә

Үнн сәәхн садн болый.

(Болдырев Очир)

Худнртан тәвсн йөрәл

Не, эрән уга элгн-садн болҗ, Эндр өдрәс авн эңкр худнр болҗ, Татв чигн тасршго, Матилһв чигн матилшго, Салһв чигн салшго, Утлв чигн чилшго Батта худнр болый!

(Болдаева Бора Босхаевна)

* * *

Эрән-томан уга садн болсн Эңкр худнр, Хойр үрән кү кеҗәх мадн Кезән кергт иигҗ Кен-негән тевчҗ,

Уста нүдәрн хәләлцҗ, Улан чирәһәрн үзлцҗ, Учр-зөвән келҗ,

88

Халун седклән медүлҗ, Хәәртә худнр нерән дуудулҗ, Келх үгән келҗ, Кех үүлән күцәҗ, Татв чигн тасршго,

Матилһв чигн матишго, Шар тосн мет хәәлңгү, Шар зусн мет наалдңһу, Алтн ик ниһүртә Алдр худнр болый!

(Адучиев Церн)

Худнрин йөрәл

Хойр му үрән кү кеҗ Худ-садн болҗ бәәх бидн Эрән-томан уга Элгн-садн болҗ, Алтн зөөр мет Цаһан мөңгн мет Цаһан седклтә,

Өөрдин заңгар элглцҗ, Орчлңгин йосар бәәх болтхавидн, Олн нас наслҗ, Оньдин иигҗ сәәхн үгән келҗ, Хөөнә толһа бәрҗ, Хәәртә худнр болҗ, Хөөннь чигн иигҗ

Харһҗ, байрта, сәәхн йовцхай!

(Амбекова Боовш Пюрвеевна)

Күргүлин йөрәл

Не, арван ахлад ирсн ахлач, Олн ахнр-дүүнрнь болвчн,

89

Кезән кергт олн күүкд күргҗ, Олн-олн җилдән менд амулң йовҗ, Оньдин дөрвн цагт Өмскүлән өмсч, өмссн өмскүлтн Өлзәтә цаһан хаалһта болҗ, Эднь элҗ, эзнь мөңкрҗ,

Орчлңгин дөрвн җирһлд багтҗ, Оньдин байрта йовтн!

(Хараева Боова)

* * *

Хан теңгр хәәрлҗ, Хамг бурхн евәҗ, Нойн ламин сүүдр Өндр, өргн болҗ,

Нутг-нурһн төвшүн бәәҗ, Арвн цаһань делгрҗ, Арвн харнь буйсч, Ирсн, ирүлсн уга Итклтә сән садд болҗ,

Ухан тоолврарн хувалцҗ, Үрдән өскҗ, кү кеҗ,

Зурһан зүүлин хамг әмтни хормад багтҗ, Амулң эдлхиг деедс хәәрлх болтха!

(Убушиев Эрнҗән Нохашкиевич)

* * *

Хан теңгр хәәрлҗ, Хамг әмтн амулң эдлҗ, Нутг төвкнүн бәәҗ, Дән уга давд, Зуд уга һолд,

Зурмн толһа хадлһта, Зуухин амн тоста бәәх болтха!

(Тимашова Боова Оконовна)

90