Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g
.pdfкүүкнә эцк гертән үлднә, һархш. Авч ирх юмнь цуһар зөв болхла, герт орулх, нег юмнь дуту болхла - үг һарх. Авч ирсн юман герт орулад, һулмтын хаҗуд үүдн таласнь зерглүләд тәвнә. Зәрм һазрт болхла герин зүн бийд тәвнә. Күргн герт хамгин сүл орҗ ирәд, үүднә өөр суудг бәәҗ. Баһчуд салу герт хурдг, тедн дунд мордх күүкн бәәдг. Күргн асхн ора күртл медәтнр дунд бәәх зөвтә. Күүкнә элгн-садн терүг шинҗлдг бәәсмн.
Күргн теднд ут ду дуулад, сөң бәрәд, тәмк нерҗ өгәд, эврәннь эрдмбилгән үзүлх зөвтә. Күргәр, терүг дахҗ ирсн улсар яс кемәлһнә, далын шинҗ шалһулна, олн зүсн эв-арһар тедниг сөрҗ үзнә. Күргн күүкнә эк-эцкд нерәдәд авч ирсн өмскүлән өмскнә.
Тиигҗәһәд көгшдүд күргәр «зе бәрүлнә». «Күргн, зе бәр!» - гиҗ келәд, терүнд хөөнә шиир өгнә. Күргн тер шиирин махиг үүрмгәр ишкәд, хәрү өгх зөвтә. Үүрмгәр ишкхлә - сән йор, уңгнь олн болх, үрн-саднь, мал-аһруснь дала болх гиҗ тәәлдг бәәсмн.
Асхн ора, күүкнә эк күргиг баһчуд нәр кеҗәх герт авч ирнә. Күргиг орулад, күүкнәннь тус суулһна. Күргн күүкнд авч ирсн белгән өгхлә, күүкн терүнд бас эврән белдсн юм (хатхмр альчур, кетч, түңгрцг) өгнә. Эн нәәрт күргиг бас сөрәд, дуулулад, биилүләд, күүкнә үр күүкд бәәҗ-бәәҗәһәд нурһарнь ташад, наад һарһна. Эн нәр зәрмдән нег өдрәр төгсхш.
Күрг үзүлснә хөөн келсн күүкиг авсн күн күүнә гер булаҗ авснла әдл тоолгддг. Кемрҗән күүк авх хүрм дарук җилд болх зөвтә болхла, күргн күүкнд үвлин эдлвр: хот-хол, өмсх хувц Зулла, Зулын өмн авч ирдг бәәсмн. Энүг «үүц авч ирх» гиҗ нерәднә.
Хулд ишклһн
Эн йовдл - ик чинртә йовдл. Тегәд көвүнәхн эртәснь өдр үзүләд, хаалһан йөрәлһәд, гертәсн һардг бәәсмн. Эн йовлһндан көвүнәхн бер-көвүн олзлх ордер, көшг, көнҗл ишкҗ, уйҗ белдхәр, күүкнд җилин дөрвн цагт өмсх хувц, дотр девл уйх эд күргхәр оддг бәәҗ. Иим учрас эд ишклһнд күүкд улс 4-5 күн, көвүнә экнь, көвүн бас йовцхана. Бийләрн 2 хөөнә мах, цә, боорцг, шикр-балта, көдлмшт керглгдх зү, утц авад йовна. Белдх өлг-эдин тоод девскр, көшг, дер
51
бөкц, көнҗл, кевс, барана кевс, «дотр девл» орна. Күүкнә эк-эцкд ирәд, экднь, бергн-берәчүдтнь авч ирсн эдән үзүлнә. Экләд ишкхин өмн эдин үзүртнь авч ирсн цаһан идәнәсн түркдг бәәҗ. Ишклһнә үүлд олзлгдх хәәч, утх, зү, шовһр үзүртә, хурц иртә хамгиг цеврлхин төлә иим татлһта үг келнә:
Эрән-томан уга Элгн-садн хурҗ, Сарин сәәһинь секҗ, Өдрин сәәһинь ончлҗ, Эн өдрин өлзәд багтҗ, Эрәнь цоохр эдән Эвдҗ уйҗанавидн. Эднь элҗ, Эзнь мөңкрҗ,
Уудгнь - улан зандн цә болҗ, Ундгнь - улан зеерд мөрн болҗ, Эләҗ эцәхнь - торһн-томч болҗ, Эдлхнь - өөкн, тосн болҗ,
Эврә бийснь өсч - өргҗҗ йовх болтха! Орчлңгин йосар, өөрдин заңгар Олна амулңд күртх болтха!
Хәәч, утх күргсн му йориг Халун һал дартха! Һал-түүмрин күчнд Һалвта усн дарңх болтха! Усна аюлыг
Тосна күчн җөөлрүлх болтха!
Эн йөрәлин үг шинҗлхлә, урд цагт эд ишклһнд шишлң заң-үүл күцәгддг бәәснь медгднә. Юм эвддг, таслдг, керчдг чинртә зер-зевин му йориг дархин төлә хәәч утхиг һалар цеврлдг бәәсиг «Хәәч утх күргсн му йориг халун һал дартха!» гисн үг медүлҗәнә. Һалд күргснә хөөн зү, хәәч-утх хамгиг усар цавдад, җөөлрүлҗәх чинртә тос түркәд, кесн үүлән дахулад йөрәдг бәәсиг эн үлгүрмүд бәрмтлҗәнә.
52
Хулд ишклһнә көдлмш кегдҗәх цагла орҗ ирсн күн мөңг тәвәд, күүкн күргнә ор-дер, көшг-көнҗл йөрәһәд һарх йоста. Цугнь ишкәд, уяд, бел кечкәд, күүкнә өөрхн элгн-садар, наһцхарнь йөрәлһчкәд, үлдәчкәд көвүнәхн йовҗ оддг бәәсмн. Күүкиг авхар ирхләрн, мөңг өгәд хулдҗ авддг, зәрмдән булаһад чигн авдг бәәсмн. Өдгә цагин хүрмд ор-дер ишклһнә кергиг күүк авлһна хүрм деер күцәнә.
Эд ишклһнә йовлһндан күргнәхн келсн күүкнд дотр девл авч оддг бәәҗ. Мордҗах күүкиг гертәснь улавцр өңгтә, һарч йовх нарна зүстә эдәр кесн хувцта эс гиҗ тиим өңгтә эдәр ораһад авад һардг бәәсиг бәрмтлҗәх үлгүр бәәнә. Моңһлд, Китдин Шинҗъяңгин нутгт эн заңшл хадһлгдҗ йовхнь зургт батлгдҗ. Нарн һархла, шин өдр эклх. Нарн һарлһн деер шин әмдрл эклхлә иргч йовудта, гегәтә болх гиҗ кезәнә сандг бәәҗ. Эн үзл, эн авъяс нарнд шүтҗ йовсн заңшлас тогтҗ. Хальмг амн зокъялд болхла, оньс үгд эн заңшл иигҗ темдглгдҗ: «улан торһнь унҗҗ, көк торһнь делсч». Терүнә тәәлврнь: улан торһнь - мөрнд унҗулад (дүүрәд), мордулад авад һарч йовх күүкн, көк торһнь - деернь делсч йовх көшг. Энүнәс, мордҗах күүк улан, улавр өңгтә бүшмүд өмсч морддг бәәҗ гиҗ медҗ болхмн. Мордҗах күүкд цугар улавцр өңгтә хувц өмсдг болвчн, күн болһна төрсн җиллә тер җилин, аюлла ирлцәтә ивәл өңг-зүсн бас бәәдг. Тер улавцр хувцн дотр өмсдг бишмүдиг «дотр девл» гиҗ нерәддг болҗ һарчана. Дотр девлин өңг-зүсн күүкнә наснла зокаста болх зөвтә. Иим учрас дотр девлин өңг-зүсиг бас зурхачас медҗ авдг бәәсмн. Эд ишклһнә хүрмин хөөн келсн күүкиг күүкшлнә. Хамг элгн саднь күүкиг үрәд, гертән тооһад, өмскүлән өмскәд, белгән өгәд тоона. Эн саамд цуһар сүвселвгән өгәд, күүкиг әәтрүләд, җөөлн үгәр таалад, омг сүрәһинь чаңһахар седцхәнә.
Күүк мордуллһн
Күүк авлһна хүрм үзмҗтә, өврмҗтә, наадта-шуугата болдмн. Хүрминь идчксн күүкиг зуур, ут хаалһд хаҗуһас хәрин улс дөврәд, булаһад авад йовҗ оддг чигн бәәҗ. Тер учр деерәс күүк авлһнд ик кезәнә олн күн, 10-100 шаху күрәд оддг бәәсмн.
Күүк авлһна хүрмд көвүнә уңг-тохмин арвн болһнас элч одх зөвтә. Иим учрас хүрмин ахлачиг «арван ахлсн» күн гиҗ, күндләд, ахлулҗ суулһдг бәәсмн.
53
Күүк авхар одсн улс тоота болх зөвтә. Эн тоод мордулҗ авх күүкиг бас орулна. Хүрмин ахлач, хойрдгч, һурвдгч... арвдгч болх улс өөрхн элгн-саднь болх зөвтә. «Арван ахлад ирсн» гиҗ хүрмин ахлачиг ик гидгәр тевчдг мөн. Тер юңгад гихлә, хамгин өөрхн садн, ах-дүүг «нег арвн» гиҗ келдг. Тедниг дахҗ эмгн бер хойр одна. Элч болһн мөр унҗ, бийләрн белгән авч йовдг бәәҗ.
Хаалһд һарад йовхас өмн көвүнә эцкин герт хурад, ясарн ахнь деегшләд, дара-дарандан суудг. Хойр үриг хамцулҗ, худнриг бат өөрхн элгн-садн болһҗах дааврта үүл күцәхнь-эцкин элгн. Хүрм ахлх күн эн йовдлыг экнәс авн сүл күртлнь һардх зөвтә болдг. Хүрмд йовҗах улс ахлачин үгәс һардго, келсинь күцәһәд, заасн талнь йовад, хаалһасн хаҗил уга, күүнә һазрт бийән нәрн кевәр, һольшг заңшлар бәрәд йовх йоста болдг.
Хүрмән ачад авад һархин өмн зурхачар өдр, күүк дүүрх мөрнә зүс, күүкнд һар күрх, мөрндән дүүрх кү заалһҗ авна. Үгән батлад, хүрмин хотан дигләд авчксна хөөн хаалһан йөрәһәд, һарад йовдг бәәҗ. Зуур хүрмлә харһсн улст әрк цацад кеҗ өгдг бәәҗ, хаалһд йовсн күн хүрмлә харһхла, энүг ик сән йор гиҗ тоолдг. Тер күн байртан хүрм дахад йовҗ оддг чигн бәәҗ. «Хүрм гихлә - хумха толһа чигн көлврдг» гиһәд келчксн хуучн үг эн туст ирлцәтә.
Күүк авхар ирсн улс хотна захд зогсад, туршул тәвнә. Хүрмин ахлач сүл көвүн хойр әрк-чигәһән авад, худнр талан түрүн күрәд, теднәс хүрмәрн орҗ ирх зөв авна. Тедн эргҗ ирснә хөөн цуһар зөв эргәд, хотнур орҗ ирнә. Асхлад орҗ ирсн болхла, хотна захд мөрн тергән эргүләд, хош болад, хонад, өрүнднь заасн цагларнь хотнур орҗ ирнә.
Авч ирсн хүрмин хотан күүкнә эцкднь, элгн саднднь үзүләд, зөвтә болхла, герт орулна. Эн саамд келх үгиг хүрмин ахлач диглх зөвтә, шиңкн үзлцҗәх улс нег-негән шинҗлдг бәәсмн, тегәдчн үлү үг, буру йовдл һарч одвзго гиһәд цуһар саглдг бәәсмн. Хүрмин туск төриг хүрмин ахлачла хаһлдг, наадкслань хаалһин йовудын тускар, эрүл-мендин тускар күүнддг. Үгән батлҗ күүндснә хөөн худнриг герт орулад барун тал суулһна.
Герин эзн түрүләд эврәннь эркән цацад йөрәнә, терүнә хөөн худнр авч ирсн әрк цацна. Эн саамд әркин долан цацлыг дутал уга,
54
бүрн-бүтн кевәр күцәнә. Дарунь худнрин авч ирсн хүрмин хотас дееҗ бәрәд, йөрәнә. Эн саамд күцәгддг заң-үүл өвәрц. Нег идр наста залу худнрин авч ирсн хөөнә чансн мах тевшд тәвәд, бәрҗәһәд, деед бий тал хәләһәд зогсна. Көгшә эн саамд ирлцңһү йөрәл тәвнә, терүнә хөөн тевштә залу үүдн тал хәләһәд зогсна, көгшә бас шишлң йөрәл тәвнә. Махиг йөрәснә хөөн ирсн улст цугтаднь түгәҗ өгнә. Хурсн элгн-садн, гиичнр худнрин хот йөрәһәд эдлнә. Хүрмд эс ирҗ чадсн улст хүвинь өгүлнә. Худнр эн ирлһндән чансн хөөнә мах авч ирсн деерән, һал тәәх әмд хө бас авч ирнә. Тер хөн темдгтә болтха гиһәд толһаднь улан кенчр боочкна.
Худнран күндләд, эңкр элгн садн болсн йовдлан батлад, күүкнә эк-эцк худнртан өмскүл өмскәд һарһна. Хүрмин ахлачас экләд, худнртан дарадаранднь, кү дутал уга, захта хувц өмскәд, өмскүлинь йөрәнә.
Сөөни дуусн, өр цәәтл нәр-наадн болна. Нәәрт ирсн улст: гиичнрт, худнрт, сәәчүдт, аав-ээҗд, ах-дүүд-цугтаднь ут ду дуулҗ сөң бәрдг бәәсмн. Сөң бәрснә хөөн домбрт келәд биилдг. Худнран сөрҗ үзхин төлә теднәр хөөнә нурһна ар хар яс кемәлһдг, хөөнә далын шинҗ йилһүлдг, бииһән өгәд биилүлдг, нань чигн зүсн-зүүл наад һарһдг бәәсмн.
Баһчуд яс кемәҗ, ду дуулҗ, би биилҗ хоорндан марһлдна. Күүкнә үр-дүң наад һарһад, худнрин эмәл-хазар, ташмг, ирсн худнрин (баһчудин) махла булаҗ авад бултулад наадна. Көвүнә талас ирсн улс бултулсн хамгиг хәәһәд олҗ авх зөвтә эс гиҗ шаң өгәд авх зөвтә. Әр цәәхин өмн мордҗах күүкиг үрдүңгнь бултулчкна.
Мордх күүкнә ор дерәс зәрминь бас бултулдг бәәҗ. Көвүнә талас ирсн баһчуд бултулсн күүкиг олҗ авхар зүткнә. Күүкиг олҗ авсн көвүн хүрмин ахлачар шаңдна, күүкиг эврән көтләд, эк-эцкднь авч ирнә. Хотна гиҗгтә күүкд хурад, мордх күүкиг 2-3 бүсләд сууһад авчкна. Бергд-берәчүднь сүвселвгтә ут ду дуулад, күүкиг уулюлна:
Күүнә ээҗинь келнь – Күцц тоңһргин ир, Күндлҗ йович, хәәмнь. Эврә ээҗин келн -
55
Элсн тоңһргин ир, Эркләд бәәдгән хайич, хәәмнь, -
гидг татлһта гейүртә ут ду дуулад, күүкән теврәд, үмсәд, сурһмҗта үгән келцхәнә. Күүкн ууляд һархла, хөөткнь җирһлтә болх гиҗ тоолгддг.
Күүкн зул өргәд, бурхндан мөргәд, аав-ээҗдән белгән өгнә. Тиигснә хөөн «далһ авх» керг күцәнә: күүкнә хумсинь хәәчлҗ авна. Тернь мордҗах күүкнә кишгинь үлдәҗ авчах йорта юмн. Хәәчлҗ авсн хумсинь герин булңд дарчкна, зәрм һазрт буурлда өвснд тәвәд шатачкна. Урд цагт мордҗах күүк йовулхларн өңгрсн күүнлә әдл тоолад, далһ авдг бәәҗ. Одсн һазртан шиңгрәд, тендән җирһәд, салх, хәрх юм үзл уга йовтха гиһәд йорлад, хальмгуд тиим заң-үүл күцәдг болҗ. Мордҗах күүкн киилгтә төрҗ һарсн болхла, киилгәрнь кесн бууһинь бас гертнь үлдәҗ авх арһ хәәнә. Одсн һазриннь кишгөлзәд багттха гиҗ эн заң-үүл күцәдг бәәҗ.
Күүк авхар ирсн эмгн, бер хойр «өвин цә» чанна. Күүкнәхн тер өвин цәәд давс хаяд, дәкәд цә болһад, наад һарһад, йовх цагинь хооран саах учр хәәһәд бәәдмн. Тер төләд көвүнә талас ирсн улс цә чанҗах эмгн бер хойриг хашалад зогсчкад, цә белн болтл, әмтнд кеҗ өгтл терүг эргәд, манад бәәдмн. Өвин цә болһад, йөрәһәд уусна хөөн күүкнә өлг-эд һарһад, темәнд, мөрн тергнд ачдг бәәсмн.
Инҗ* авх цаг өөрдәд ирхлә, көлгән герт өөрдхәд авчкад, көвүнә талас ирсн көвүд, идр наста залус нурһндан ишкә бооһад (цокхла, өвдкүр уга болх гиһәд), герүр орад, ээм-нурһарн ташмгар ташулн йовҗ, күүкнә өлг-эд һарһад ачна. Өлг-эдиг кевтнь ачсна хөөн, хамгин сүүлднь көшг гертәс һарһна. Күүкнә талынхн тер көшгиг герин өмн һазр деер делгчкәд, дөрвн таласнь чолуһар дарчкна. Көвүнә талас ирсн улс дара-дарандан довтлҗ ирәд, тер көшгиг шилвриннь үзүрәр өргҗ авх зөвтә болна (Болдаева Бора Босхаевнас бичгдҗ авгдсмн) Эн ик кецү йовдл бәәсмн, энүг күцәхд чидлчадвр, эв-дов кергтә болдг. Тегәдчн көвүнәхн түрүн авлһндан чадл уга, зәрмдән хойрдад, һурвдад довтлҗ ирәд, көшгиг өргәд авдг бәәсмн.
Инҗ* - күүк дахулҗ; йовулсн улс: дахуль сөөвңгч күүкн, зарцс, мал турутн. Өлг-эд болҗахнь — гер дотрк тоотс: ор-дер, ааһ-сав нань чигн юмн.
56
Көшгиг өргәд авсна хөөн, күүк суулһх мөрнә өмн татад, хойр залу зогсад белн болчкна. Зурхач эртәснь заасн ивәлтә күн күүкнд һар күрснә хөөн терүг хүрмин ахлач көтләд авад һардг.
Үүднд зогсад, ташмган һартан авад белдчксн күүкд, берәчүдт худнр хулдинь (мөңг, шикр-балта, нань чигн белг) өгәд, мордҗах күүкиг гертәс һарһна. Үүдн хоорнд белн болад зогсчах мөртә күн күүкиг шүүрч авад, мөрндән дүүрнә. Эн саамд мөрнәс күүкиг унһачкхла, чилшго му нерн болдг. Тиим ичртә йовдл һарһсн күүг шилврәр шавшад, шооддг бәәҗ. Юңгад гихлә, мордҗах күүкиг төрсн гертәснь күүнә күн гиһәд хәрин һазрур һарһад йовулҗахмн болҗана, терүг авад йовҗах улс болхла, шиңгрәд бәәх һазртнь бүрнбүтн, эрүл-менд күргх болҗана.
Мордҗах күүкиг өңгрсн күүнлә әдләр гилтә гертәснь йовулдг, көвүнә һазртнь шинәс төрҗ һарчах күүнлә әдл тосҗ авдг бәәҗ. Иим учрас хәрд һарчах күүкнә күргүлин хаалһнь зуурдын хаалһ мет кецү, дашката болдг гиҗ урд цагт мана өвкнр санҗ йовсмн.
Тегәдчн күүк дүүрсн күн ик болһамҗта, чаңһ, саг болх зөвтә. Мордҗах күүк дүүрх мөриг герин үүднд көндлң зогсадг бәәҗ кевтә. Юңгад гихлә хәрд һарчах күүкн эцкин эркнәс мөрнд дүүргдх зөвтә бәәсмн.
Күүкиг мөрнд дүүрәд, өмннь мөртә хойр күн көшгинь ут уньнд татад, довтлад һарна. Теднә ардас күүк күргҗ йовх улс дахад һарна. Күүкән күргҗ йовх болвчн, күргүлин улс хаалһдан худнрасн невчк заагта йовдг бәәсмн. Хотнас зөвәр зааград һарчкад, зууран шин берән тергнд, эмгн бер хойрур суулһна.
Бер буулһлһн
Бериг авлһн деер эмгн күүкнә гертәс түрүләд заагрҗ һарх зөвтә. Һурвн күүкд күн: эмгн, бергн, шин бер тушата мөрнлә әдл йовуд уга болх гиҗ йорлдгас иштә эн заңшл тогтсмн. Хаалһднь күүкнә өмн көк, цеңкр көшг делсәд йовдг бәәсмн.
Терүнә йорнь - бурхдын хәәрн зуурдын хаалһд йовх шин берд күрттхә, көк теңгр деернь харул-хааһул болҗ йовтха гиҗәх юмн болҗана. Гертәсн күүкн ууляд һардг болвчн, хаалһдан бийән бәрәд,
57
һольшг кевәр йовх зөвтә бәәсмн. Хаҗуднь суух эмгн бер хойр эн туст шин берд сүв-селвгәрн дөң болад, ут хаалһд уха-сурһмҗ өгәд йовдг бәәсмн.
Зуур бериг булаһад авад йовҗ оддг йовдл бас харһдг бәәсмн. Тер учрас зууран хонх саам харһхла, харул тәвәд, хаалһдан саглад йовдг бәәсмн. Бачм йовдл, нег учрта керг харһхла, зууран зогсад, цацл цацад, хаалһан йөрәһәд йовдг йосн бас бәәнә. Күүк күргәд арвн болһнас элч одна, күүкнә экнь бас йовҗ чадна, зуг эцкнь йовхш. «Ээҗ күрглһнд, аав эрглһнд» гидг хуучн үлгүр эн уха батлҗана.
Хүрм күләҗәх көвүнәхн хүрмин өмнәс угтул тәвәд, тосулын әрк йовулна. Тосад, әркән цацад, мендинь медәд, «хүрм аашна!» гиһәд шуугад, хәрү хотан темцәд, довтлад һарна. Тосулын ардас күүкиг күргҗ йовх улс, берән авч ирҗ йовх улс хоорндан мөрнә урлда кенә. Түрүн ирсн мөрнә чикнд цаһан альчур бооһад, магтал тәвәд, мөрнә эзнд белг өгнә.
Хамг улс хурад, шин бериг, берин авч ирсн өлг-эдиг шинҗлҗ хәләнә. Берәс түрүләд, бер дүүрч авч ирсн мөрнә эмәл-хазар герт орулгдна. Терүнә хөөн берин авч ирсн өлг-эд герт орулна. Шин ирсн бериг һазр ишкүлл уга, цаһан ишкәд буулһад, үс амсулад, эшнь (хадм экнь) һараснь көтләд герт орулх зөвтә болна. Күүкиг дүүрч авч ирсн мөриг эмәлинь, хазар-җолаһинь авчкад, кеерәгшән сул көөһәд йовулчкна. Эн заңшлын йорнь - шин буусн бер ирсн һазртан, орҗ өгчәх өрк-бүлдән, «дөрәһән суһлсн һазртан» шиңгртхә, хәрү бичә хәртхә гиҗәх йор болҗана.
Өлг-эдинь дара-даранднь герт орулад, орминь олад тәвснә хөөн көшгинь татна. Көвүн бер хойр гериннь үүднд делгсн ишкә деер өвдгләд сууһад, шаһа чимг бәрәд, һурв мөргәд, гертән орна.
Берин барун хормад идә тәвәд, нохаһар долалһдг заңшал бас бәәҗ. Шин герин шин эзинь гер манх нохата таньлдулҗах учрта йодвл болҗана, терүн деерән ик эрт цагт мана хол өвкнр ноха күндлдг заңшл бәәсиг эн үлгүр герчлҗәнә. Хормадан тәвәд, хот өгсн йовдл - нохан гесинь цаглань цадхх берин андһар боллта. Нохан харалас мана урдкс икәр цеерлдг бәәҗ, тегәдчн хүрмин хотас дутадг чигн уга, әмтәхн хотан зәрмдән бийәсн чигн таслад, хувалцад,
58
нохадан өгдг заңшлта бәәсмн. Моңһл улс шин ирсн берән нохадан мөргүлдг заңшалан одачн мартад уга йовна.
Шин ирсн бериг орулад, көшг дотр суулһчкна.
Бер мөргүллһн
Асхн, нарн суухин өмн бериг хадм эк-эцкин герт авч одад мөргүлнә. Герин үүднд хойр давхрлад кесн цаһан ишкән нег захинь герт орулад, нег захинь һаза үлдәһәд делгнә. Ширдг хойр давхр болҗахнь - хойр күмн әмән негдүлҗ, өрк-бүл тогтаҗахиг медүлҗәх йор болҗана. Ааһд өөк моһлцгмоһлцһар керчәд, бел кеһәд тәвчкнә. Дүүрч авч ирсн көвүн шин буусн берин өөр ирәд, толһа тустнь зогсна. Берин толһан өмн бийд сернҗл бәргднә эс гиҗ толһа деернь хайгдна. Бер мөргтлән, залуһиннь уңг-тохмин тоод ортлан, хадмудтан чирәһән үзүлх зөв уга, хурсн улс шин бериг шилтҗ хәләх зөв уга бәәсмн. Көвүнә эк-эцк, авһ-җивһ деед бийд һарад суучксна хөөн көгшн аав эс гиҗ, авһ мөргүлин үг эклҗ келнә:
1. Һалын Окн Теңгрт мөргмү? Дүүрсн көвүн:
Мөргвә! - гиһәд, бериг мөргүләд, ааһас нег моһлцг өөк авад, һал-һулмтур хайна. Эн өөкн - берин бәрц болҗана. Эн саамд деед бийд суусн улс, мөргүлҗ бәәх күн ахр йөрәл тәвнә, үлгүрнь:
Орҗ ирсн бер Окн Теңгрин хәәрнд күртҗ,
Орчлңгин бәәдлд багтҗ, Олн өнр болтха!
2. Шар нарнд мөргмү?
Мөргвә! - гиһәд, бериг хойрдад гекүләд, ааһас өөк авад, һалд хайна.
Шар нарни герлд Шалтг-шар уга, Өөк-тосар урсч, Өсч, өргҗҗ йовтха!
59
3. Шаһа чимгнд мөргмү?
Мөргвә! - гиһәд, бериг һурвдад гекүләд, бас өөк һулмтур хайна, тер үүл дахулад, ахр йөрәл тәвгднә.
Шаһа чимгнлә әдл шарлҗ, Өөк-тосар урсч, Өнр-өсклң болтха!
4. Һазр-усна сәкүснд мөргмү?
Мөргвә! - гиһәд мөргүләд, өөкәр бәрцән бәрәд, йөрәлин үгән келнә:
Бууҗ ирсн бер орҗ ирсн һазриннь кишг-җирһлд Багтх болтха!
5. Заян Ачур аав-ээҗин сәкүснд мөргмү?
Мөргвә! - гиһәд бериг мөргүләд, бәрцинь бәрүләд, йөрәлин үгән келнә: Урдксларн әдл мөңкрҗ, Зая иктә күн болтха!
6. Һал-һулмтд мөргмү?
Мөргвә! - гиһәд бериг мөргүләд, бәрцинь һал-һулмтднь бәрүлснә хөөн йөрәлин үг келгднә:
Орҗ ирсн гертән Эзн болҗ йовтха!
7. Хадм эцкиннь нер, хадм экин неринь келәд:
... Мөргмү?
...Мөргвә!-гиһәд бериг хадм эцкднь, эштнь мөргүлнә.
Ааһта өөкнәс авад хадм эк-эцкиннь амн тал хайна. Тиигснә хөөн: «Берән орулҗ авнт?» - гиҗ хадм эк-эцк хойраснь сурна
Теднь:
- Авна! Авна! Авл уга яахв! - гиһәд байрлад, берән орулҗ авна. Мөргүлснәс авн экләд, шин ирсн берән цуһар йөрәнә. Дәкәд мөргүлх
элгн-садн бәәхлә, теднә герт орулад, теднд нерәдсн мөргүлин ширдг үүдн хоорнднь делгәд, бериг мөргүләд орулдг
60