Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g
.pdfтоолгдна. Кишгтә бер көвүн үр һарһх, гер-бүлд олзта, туста, орута болх гиҗ хальмгуд урд цагт санҗ йовсмн. Кишгтәд тоолгдсн бериг цуһар күндлдг чигн, өкәрлдг чигн бәәсмн. Бер буулһсна хөөн сән йовдл учрхла, кишгтә бер орҗ ирҗ гиҗ көвүнә элгн-садн байрлдг бәәҗ. Тиим учрас шин өрк-бүлд бууҗ ирсн бериг байрлулҗ, әмдрлин хаалһнь өлзәтә болхиг дурдҗ, «бат кишгтә бол!» гиҗ келгднә.
Гиҗгтә күүкнә буйнта үүлиг дөңнҗ, ач-тусинь хәрүлҗ: «Мөңгн дөрәтллә харһ!» - гинә. «Мөңгн дөрәтл» гидг теҗг үгин недрнь - арһта, бәәхтә, чадмг күргн болҗана.
«Байрлҗанав!», «ачта!» гидг үгмүдәр дамҗулҗ кенд болвчн байрлсн седклән медүлҗ келҗ болҗана. Күцәгдҗәх үүллә ирлцүлҗ, үг дахулҗ олнзүсн ахр йөрәл тәвҗ болх, үлгүрлхд: «сансн санан күцтхә!», «көдлмш күцәңһү болтха!», кергтн номын йосар күцтхә!», «кергтн өмәрән йовтха!», «дала-нала болҗ йов!», «өсҗ-өргҗҗ йов!», «гем-зовлң уга йов!», «ут наста бол!», «бат кишгтә бол!», «өндр өлзәтә бол!», «өнр-өсклң бол!».
Күүнәс юм авчах күн байрлҗах седклән медүлҗ, юм өгчәх кү йөрәҗ, «өглһин эзн бол!» гиҗ келнә. Бәәснәс хувалцҗ, өглцҗ болх, хоосн болхла, тиим арһ уга болх. Тегәдчн темдглгдсн ахр йөрәлин недринь малтхла, бәәхтә, байн бол гиҗәх ухан болҗ һарчана. «Өгәд бәәхлә, олдад бәәдг», күүнд өгсн юмн хойр холван болад, хәрү эргәд күрч ирдг гиҗ хальмгуд тоолдг. Өгәнч күн буйнч седклтә болдг, тегәдчн юм авчах күн өгчәх күүнә цаһан санаг күндлҗ, терүнә бәәхтә әмдрл йөрәҗ: «өглһин эзн бол!» гиҗ келдг болҗ.
Сән зәң гавч ирсн эс гиҗ сән иргчиг дурдад, күүнә ицҗ бәәсиг дөңнәд, сән учрта ухан-тоолвран медүләд, сән йорта үг келсн күүнд: «амнчн тоста болтха!» гинә. Му зәңгин йориг дархин төлә, хар санатын кел-ам хәәчлхин төлә шишлң заң-үүл күцәгддг. Амн - күүнә ухан тоолвриг медүлҗәх, күүнә кел багтаҗах бәәрн болснас көлтә шишлң йөрәлгдҗ бәәнә. «Амн тоста» гисн үгин недрнь-идх-уухнь дала-нала, элвг-делвг болтха гиҗәх учрта болҗана. Сән зәңг авч ирсн күүг шаңнад, әмтәхн хотар тооһад һарһдг заңшл эн үг герчлҗ бәәнә, эн сәәхн йослл одачн мартгдад уга.
21
Юм эрҗ сурлһн
Хальмг улс юм эрҗ сурхларн «буйн болтха!», «буйичн эрсүв», «буйнта бол!», «буйн болх», «буйнчн делгрх» гидг гүн учр-утхта үг келнә.
«Буйн» гидг үг тольд иигҗ тәәлгдҗәнә: 1. добродетель, благочестие. 2. поминки по усопшему. (30, 117). Моңһл келнд «буян» гисн үг орс келнд иигҗ орчулгдҗана: 1. добро, благо, добродетель; нравственно-религиозные заслуги; 2.благодеяние благотворительность; счастье; (12, 1т., 298х.) Шиңҗәңгин өөрд «буйан» гидг үгиг иим чинртәһәр олзлҗана: 1. добродетель, милость. 2. благо, благодеяние. (63, 78х.)
Үгин чинриг ухандан авхла, күүнд сә кесн йовдл аштнь бийд туслх, буйн болх гиҗәх юмн болҗана. Эн ухаг юм сурҗах күүндән медүлҗ, ач-тус кесн йовдл мартгдхн уга, нег цагт бийд туслх, буйн болх гиҗ келдг болҗ.
Күүнәс үчүкн юм сурвчн, тер күүг эвлсн айлтарн таалҗ сурдг бәәсмн. Ик учрта юм сурхларн, цаг болзгиг эртәснь шүүҗ авад, белдәд, ик-бичкн
белгән авад, гертнь одад, зөв-учран күргҗ келдг бәәсмн. Күүнәс юм сурҗ авхар седхләрн өдрин гегәтәд гертнь оддг бәәсмн, юм өгъялҗ авхар седҗәхлә, өрән өгхәр бәәхлә, үдин өмн оддг бәәсмн.
Юм сурсн күн учран медүлҗ, зөвән күргҗ келхлә, чинртә болдг.
Гемән сурлһн
Буру йовдл һарһсн күн буруһан чиклхин төлә шишлң заң-үүл күцәдг бәәҗ, терүгән дахулҗ шишлң үг келдг бәәсмн.
Һарһсн гемән хальчлхин төлә өөлсн, һундсн күүндән белгтәһән одад, зөвән келдг бәәсмн. Гемән һартан бәрәд ирсн күүг өөрд-хальмгин йосар эрк биш үгинь соңсад, учринь медәд һарһх зөвтә болдг. Буру үзлән соляд, гендлән илткәд гемән сурхла, геминь тәвҗ өгдг бәәсмн. Гемтәһән медсн күн тоолвртан тоод ордг, терүг
22
даңналснь гәргтән тоод орҗ оддг бәәсмн, иим учрас мана көгшдүд «һәргтәнь гемнх, ухатань тоолх» гиҗ үлгүрлҗ келдг.
Буруһан медҗ, һарһсн үүлән эврән бийнь үнлҗ келсн үг буруг дааҗах күүнә седкл таарулдг бәәҗ. Тегәдчн тер күүнә ур-килңгиг җөөлдүлхин төлә, гемтә күн гемән тәвүлҗ авхин кергт «генн өмнән, геншл хөөнән» - гиһәд зөвән келн герт орҗ ирдг бәәсмн. Зөв учран медүлҗ келснә аштнь «гемим тәвҗ хәәрлтн», «буруһан сурҗ эрҗәнәв», «гемим тәвтн», «гемтәв», «бичә му сантн», «мууг ардан хайтн» гиҗ батлҗ келдг. Медмҗән угаһар буру йовдл һарһсн болхла, бас гемән сурдг заңшл бәәнә. «Эс медснд аюл уга» гидг, медснә хөөн яһад болвчн буруг чиклх арһ хәәдг бәәсмн.
Буру йовдл һарһчкад, эс медсн болад бәәсн күүнд «буру хәләсн нүкнд нарни толь тусдго» гисн метәр, геминь һартнь бәрүлдг бәәсмн. Геминь медүлснә хөөн, гемән чиклх цаг тер күүнд бас өггддг бәәсмн.
Буру йовдлыг, гемшәх үүлиг зарһар чигн чиклдг, эвәр чигн күцәдг бәәсмн. Хальмг заңта күмн буру йовдлын нүүләс, һундсн күүнә генәрхаралас икәр саглдг бәәсиг «гем кевәс цааҗ берк, килнц кевәс там берк» гидг хуучн хальмг үлгүр герчлҗ бәәнә. Буру йовдл һарһсн күн хамгин түрүнд бийән зовадг, юңгад гихлә «кесн гем эзән темцдг, кецин усн һууһан темцдг» гиҗ мана өвкнр иткҗ йовсмн.
«Гемтәһән медсн - цецн, согтуһан медсн - эрүл» гиҗ сандг төләд хальмг күн бийән гемшәхәсн әәхш. Гемд орсн хөөн гемәс һарч болх гиҗ тоолгддг бәәсмн. Буруһан зөвәр чиклхин төлә седклин үгән илднь келҗ, ухаһан тодрха медүлҗ, кергән күцәҗәх күүг кенчн өр-өвч седкл зүүҗ дөңнхәр седдг. «Ямаранчн күүнд һарһсн буруһинь тәвҗ, җөөлн, эвтә, тевчңгү үг келхлә, сән үүл» гиҗ күүнә буйнч седкл дөңнҗ йовсмн. Шар шаҗна йосар болвчн тиим сәәхн йовдл өөдән үнлгдҗ, арвн цаһан үүлин тоод орулгдҗ йовсмн.
Арвн цаһан үүлин тоод ордгнь:
-эс өгсн юмиг авлго, хәрнь, эс сурсн юм өгхлә - сән үлгүр;
-талдан ухата күүнә седвәриг соңсҗ күүндхлә - сән үүл;
-седклин үг ил, тод келхлә - сән үлгүр;
-өр-өвч седкл зүүхлә - сән үлгүр;
-хумха-ховдг уханас цеерлхлә - сән үүл;
23
-ямаранчн күүнд һарһсн буруһинь тәвҗ, җөөлн, эвтә, тевчңгү үг келхләсән үүл;
-әмтә юмиг әмнәснь эс хаһцулхла (әмтә юмна әм аврхла) - сән үүл;
-хов зөөл уга бәәхлә - сән үүл;
-худл келхәсн цеерлхлә - сән үүл;
-шүрүн үг келхәсн зулхла - сән үүл.
Дуудвр
Насарн дүнь ахасн түрүлҗ күүндвр эклх зөв уга, ахас түрүлҗ суух зөв уга, ах күүнд түрүлҗ сурвр тәвх зөв уга (53, 119). Ах күүг «та» гиҗ күндлҗ келх зөвтә. «Та - гисн таалснла әдл, чи - гисн чичснлә әдл» гидг хальмг үлгүр эн сәәхн авъясин чинр медүлҗ бәәнә.
Хальмг улс кү дуудхларн, насарнь, ясарнь, цоларнь йилһҗ күндлҗ келдг. Хад-нойдудиг, зәәсң-сәәчүдиг күндләд: «эзн богд», «хаана зергәс», «тана зергәс» гиҗ дууддг бәәсмн. Зәрмдән тедниг тевчәд, нериннь ормд «бааҗа», «җееҗә», «ах нойн баав», «авһ», «баав» гиҗ келдг бәәсиг көгшдүдчн, амн болн бичг дурсхлмудчн герчлҗәнә. Күндллһнә йосар нәәрүлҗ, теҗглҗ, хадмнҗ, берлҗ келдг заңшл бас хальмгудт бәәсмн.
Эк-эцкиннь нер келхәсн хальмгуд бас цеерлдг бәәсмн. Һавъята улсин үүлиг шишлң үгмүдәр дамҗулҗ медүлдг бәәсмн, үлгүрнь: зооглх ( идх), нөөрсх (унтх), өгх (бәрх), үкх (өнгрх).
Эңкр, хәәртә күүгән дуудхларн «мини», «минь» гидг үг дахулҗ келдг сәәхн заңшл одачн эвдрәд уга, үлгүрнь: «ээҗ минь», «аав минь», «дү күүкн мини». Гиҗгтә күүкдиг таалад «нойхн», балчр күүкдиг өкәрләд «кукн», көвүн үриг күндләд «арвт» гиҗ хальмгуд келдг. Медәтнрин өндр нас йөрәҗ «көгшә», «аав», насарн ах күүг тевчҗ «ах», «эгч» гиҗ дууддг заңшл одачн мартгдад угань сән. Хәәртә, эңкр улс седклән медүлҗ «хәәнрмүд минь» гиҗ келдг, үр-дүң, иньг-амрг болҗах улс нег-негән «хәәмнь», «иньг минь» гиҗ дуудна.
Күндлгч седклән медүлҗ, күүнә келҗәх үг дахулҗ «ээльхн», «ээлвш», «ээлүхн», «тиим», «тиимл» гиҗ бас келгднә.
24
Хойрдгч әңг Үрн-садн төрхлә күцәдг заң-үүл
Үрн-садн төрх йовдлыг өөрд хальмгуд ик кезәнәһәс авн ик байртаһар темдглҗ йовсмн. Эр эм хойр үр-сад һарһҗ, «аав» «ээҗ» гидг күндтә нер зүүҗ, күцц өрк-бүл болҗ, уңһ-тохминнь уг моднд шин ац урһаҗ бәәх йовдл ик учр-утхта байр йосллд хүврсмн.
Әмтә юмн эн төрлһндән күн хүвлһтә моһлцг һазр деер мендлҗ һарч йовхнь-бас цань уга ик байр мөн. Тер төләд мендллһнә кергт ик оньг тусхаҗ, мана өвкнр урд цагт олн зүсн заң-үүл күцәдг бәәсмн.
Сүүр тогтлһн
Үрн экин омад бәәхд күцәгддг заң-үүл нурлһлҗ экләнь залһлдата болдг. «Күнд», «саата», «көл күнд», «ацата», «давхр бийтә», «җирмсн» гидг үгмүдәр күүкд күүнә омад дәкәд нег әмн тогтсиг медүлдг. Хальмгуд давхр бийтә күүкд күүнә хаалһ керчҗ һархш, терүг өнгәлһхш, һундахш. Гесндән әмтә юм тееҗ йовх гиҗ санад, саата күүкд улсиг хальмгуд одачн икәр күндлнә. Җирмсн күүкд күн цаһан төрт харш, саалтг болх хамгас цеерлх зөвтә бәәсмн, ухан-санаһарн, чееҗәрн зовх, сеҗх, цокц-махмудан даңдулх, бийән бузрдах, ацаһан даңшах юмнас зулдг бәәсмн, эс болх хот идхәсн бас саглдг, цеерлдг бәәсмн. Үлгүрлхд, зарм, өндг, заһс (зәрм һазрт), зерлг аңгин мах, темәнә мах, әмтәхн юм икәр идшго, хурц үнртә юм үнрчлшго, әрк-чигә уушго, тәмк татшго цер хальмгуд ода күртл бәрнә. Урд цагт кү оршалһна кергт саата күүкд улс (йирин күүкд улс бас) төрүц орлцдго бәәсмн. Юм керчҗ, хәәчлҗ, эвдҗ кех үүләс бас цеерлдг бәәсмн. Эн саамд эвдлһнә му йор экин омад тогтҗах әмнд харш болвзго гиҗ йорлдг бәәсмн. Геснд бәәх үрн киисндән оралдҗ одвзго гиһәд, экнь деес, зел алхдго, хатхмр-өлгмрин үүл кедго бәәҗ.
Дуңшсн күүкд күүг көнҗл деер, девскр деер кевтүлчкәд, хойр күн көнҗлин, девскрин җиврәснь авад сегсрүлдг бәәҗ. Кевтсн күн нааран-цааран көлврхлә, дуңшан һарна гидг. Берин элкн экләд
25
өвдхлә: «Шулун цә чантн, хәәс урлдатн!» гиҗ келдг. Тиигчкәд кен түрүлхинь хәләдг. Цә буслтл үрн төрх зөвтә» (Горяева Байир Батнасуновнас бичгдҗ авгдсмн)
Җирмсн күүкд күн һол һатлхш (Шараева Мацак Бадмаевнас бичгдҗ авгдсмн). Саата күүкд күн үсән хәәчлхш - терүнә учрнь: күүкд күүнә әмн, күчн - үснднь, кишгнь - хумснднь гиҗ кезәнә йорлдг бәәсмн. Эн учрас күүкд улс үсән айстан хәәчлдго, хәрд һарснь шиврлг зүүдг, керчсн хумсан һазрт дардг бәәсмн. «Моһа көвүн» гидг хальмг туульд залунь гергндән хүвлһән үлдәхләрн барун шиврлгинннь гүрәднь дүрүләд, «әмән алн гихлә, өг эс гиҗ күүнд бичә өг», - гичкәд йовҗ одна. Шиврлг - негдвәр болхла, цевр цеерин темдг, хойрдвар болхла, күүкд улсин әмнд харул - хааһул болҗах сав мет бүтү юмн гиҗ бодҗ йовсн мана хол өвкнрин хуучн медә, үзл темгдглҗәнә.
Гиигрҗәх күүкд күн үсән авад зууһад, җаҗлад оркхла, күүкдчн доргшлдг, хөөт чигн шулун һарч оддг бәәсмн. Үс амндан авхла, гиигрҗәх күүкд күүнд дөң болдг (Шурунгова Мечик Манджиевнас бичгдҗ авгдсмн). Геснд бәәсн үрн эк хойрин әмн негн гиҗ санҗ йовснас иштә, эн хойрин әмиг шулуһар салһхар зүткдг бәәснәс учрта эн йор тогтҗ кевтә. Иимәс экин үсн, шиврлг, токуг, үрн-садна әмнд домнһ болад, гемд дарлһн болад йовдг бәәсмн. Үлгүрлхд, нилхин амнд шарх һархла (стоматит), экнь үсән амнднь орулад, домнад эдгәдг бәәҗ.
Цаһан төр
Цаһан төр учрхин өмн гесн дотрк ки әрлһхин төләд гиигрн гиҗәх күүкд күүнд 3-4 ухр шар тос хәәләд уулһдг бәәсмн (Болдаева Бора Босхаевнас бичгдҗ авгдсмн).
Күнд күүкд күн көлән татх цаг өөрдәд ирхлә, залус (эр киистд) һазаран һардг бәәсмн.
Цаһан төр болҗах эмиг «бузр» гиҗ тоолад, бурхна ширәһәс холд, нег аглһ шуһуд, көшг татад, онцлчкдг бәәсмн. Көлән тачах күүкд кү орн деер кевтүлдго. Кемрҗән эмин цогц бий ууц-нурһн талнь өвдәд бәәхлә, геснь мока болхла, «күүкн үрн һарх» гиҗ зүн тал бәәр белддг бәәсмн, геснь шовһр болхла, көвүн һарн гиҗәнә гиһәд, барун тал бәәр ясдг бәәҗ.
26
Күүнә герт цаһан төриг күцәҗ болшго бәәсмн. Эн учрас күүкд күн кеер, хаалһдан үрән һарһсн йовдлын туск тууҗ ик олн. Нүүдлин хаалһд цаһан төр бас учрдг бәәснәс иштә эн туст мана урдкс юмнас икәр сеҗдго, әәдго бәәсмн, дасмҗин дамшлтта бәәсмн. Гертән цаһан төр болхларн, орна өмн (хаҗуд) йовһн сууһад, эс гиҗ нохашлад сууһад, эс гиҗ һарарн һазр түшәд белн болдг. Эн саамд һулмтын һалыг унтрал уга бәрдг бәәҗ, юңгад гихлә, Һалын Окн Теңгр хамг мууд, харш, саалтг болх юмнд дарңһ болсн деерән гиигрҗәх гергнд чидл хәәрлдг гиҗ кезәнә сандг бәәҗ. Мана өвкнр һалд шүтҗ йовсн аңхн цагин заңшл эн заң-үүлд темдглгдҗ.
Төрлһнә үүлиг хальмгуд «цаһан төр», «сән төр» гиҗ нерәднә. Эн нерәдлһн шин әмдрл тогтҗах йовдлын чинр батлҗ үзүлҗәнә. Болвчн эр киистн эн кергәс цеерлдг, зулдг өвәрц заңшл ухандан авхла, бузр болҗахнь - төрлһнә үүл биш, төр болҗах эм боллта. Юңгад гихлә, гиигрсн күүкд күн бийән әрвллһнә, цеврллһнә үүл күцәнә. Сән төр болсн күүкд күн һурвндөрвн өдр (цеврдтлән) бурхна ширәд, һал-һулмтд, залуһиннь хувц-хунрт, зер-зевд, хазар-эмәлд һар күрдго бәәсмн.
Цаһан төрт орлцх кү, эк болх кү (самһн эмг, үрүҗүлин эмг) эртәснь авч ирдг бәәсмн. «Кемрҗән гиигрҗәх күүкд күн үрән һарһҗ ядад, удан зовад, дор орх бәәдл һархла, нутгтан чаңһ-чииргәрн, эвдоварн нер һарад бәәсн бөк дуудулдг бәәҗ. Тер бөк эмин ард һарад, белкүснәснь теврәд, эврәннь арһчидләрн үриг дарад, һарһдг бәәҗ. Эмин кергт бийән бузрдсн төләдән цаһан төрт орлцсн бөк дәкҗ бөкнрин марһанд орлцдго бәәҗ, болвчн, хойр әмнд туслсндан ик гидгәр күндлгдәд, тоогдад, белг авад, өмскүл өмсәд гиичлгддг бәәҗ» (Нохашкин Овшин Эрнҗәнәс бичгдҗ авгдла).
Күүкд хорад, торл уга бәәхлә, залу күүһәр эк кеҗ авдг йовдл учрдг бәәсиг медәтнр бас темдглнә. Халх моңһлчудт залу күн сән төрт орлцдг саам бас бәәҗ. «Күүкдин тогтвр муута» әәлин күүкдиг дом болһҗ онцглн эр күүнәр эк бәрүлҗ авх йосн бәәҗ». (3, 6). Эр күн төрх үүлд орлцх зөв учрдг болвчн, зуг хадм эцк берин цаһан төрин йосллд орлцшго цеертә бәәсмн. Дуңшҗ одсн үриг һарһҗ авхин төлә экинь юм түшүләд зогсачкад, эс гиҗ хойр һарарнь юмнас дүүҗңнүлҗәһәд, гесинь теврәд шахад, шар тос хәәләд өгәд, цаһан төр күцәдг бәәҗ.
27
Мендлх үрн чик-чилгр, көл-һарнь бүрн-бүтн һартха гиһәд зальврдг бәәсмн. Күүкд күн төрҗ ядхла: «Ом саду вадна сүдү на. Ярла каша сана сана ом» ном умшгдна (87, 159). Унсн нилхиг бәрсн күүг «эк болсн ээҗ», «киисин ээҗ», «боосн ээҗ«, «һазр ээҗ» гиҗ һазр-һазрар зүсн-зүүләр нерәднә.
Киис керчлһн
Киис керчнә, боона гисн хара биш үүл бәәсмн. Хойр әм салһҗах күн тер хойрин әрүн мендин тогтлһнд орлцҗахмн болҗана. Эн кергиг икл нәрн үүлд тоолдмн. Киисиг боохларн: түрүн зәңгдәһинь нилхин цогцас хойр хурһн заагтаһар, зәрмдән эркә тәвәд хойрдгч зәңгдәһинь дәкәд хойр хурһн заагтаһар бооһад, хоорндаһурнь «киисин утхар» керчдг болна. Һазаһас күн ирәд хонхла, түүнә утхинь авч, киис керчдг. Тер күүнә неринь чигн өгдг бәәсмн. Хонсн гиичин өлзә хальдҗана гиҗ йорлдг бәәсмн. Эн заңшлыг «Цаһан хәврһ» гиҗ нерәднә.
Хаалһд, зәрмдән аянд йовх цагт залу күүнә зер-зев бас эн саамд олзлгддг бәәҗ кевтә. Миниһәр болхла, Киирсн гисн нерн иим йовдлыг герчлҗәнә. Көвүн үрин киис кеер аянд, хол нүүдлин хаалһд бәәһәд, киирәр керчсн өвәрц йовдл нернд шингрсн боллта. Хо-Әрлгин көвүн Киирсн гидг нертә бәәснь мини таавр уха батлҗана. Күүкд тогтдго, тордго өрк-бүлд нилхин киисиг эр күүһәр боолһҗ, эцкиннь хувцнд ораҗ авдг йосн бас бәәҗ.
Эцкин, эр киистин хувцн үрнд туста, күндтә, әрүн чинртә, ид-сидтә гидг йорас тогтсн эн заңшл ода чигн мартгдад уга. Эцкиннь үнр шиңгрсн, көлснь ивтрсн хувцн үрнднь кишгтә болдг, харул-хааһул болдг гиҗ мана урдкс санҗ йовсиг герчлҗәх үлгүр баатрлг дуулвр «Җаңһрт» бас харһна. Әәх Догшн Маңна хаана баатр хаандан итклтә, өөрхн йовсан медүлхин төләд, хааһан эцк әдл санҗ йовхан медүлхин төләд «тавгинтн шүүснд күртҗ йовлав, көлстә хувцитн өмсҗ йовлав» гинә. Эцкин, ахин, хаана кишг тогтсн көлстә хувциг күн болһнд өмскдго, хамгин өөрхн, хәәртә, итклтә, эңкр күүнә цогц-бийд, махмудт күргдг заңшл бәәснь мөн болҗана.
Күүкдин кииснь болзгтан унад, шулун акхла, киис боосн ээҗ эвтә-довта, һар гиигн күн бәәҗ гиҗ байрлдг. Эн хүвлһндән күн
28
төрлһтә мендлсн нилхиг моһлцг һазр деер тосч авчах күүг «һазр ээҗ» гиҗ күндлҗ дуудна. Эк болсн ээҗ һарһсн ээҗлә эдл күндлгддгнь мөн. Цаһан сарла, талдан чигн байрин өдрмүдлә күн болһн һазр ээҗдән белгтәһән оч зоолһдг бәәсмн. Зәрм нутгт шин берин авдрт көвүнә экд нерәдгдҗ ирдг нег күндтә өмскүл - цаһан шалвриг - эк болсн ээҗднь өмскнә. Һазр ээҗ нилхиг альхндан тосч авад, толһа-экинь, цогц-махмудинь хәләнә. Зәрм күүкд өмнк хүвлһнә темдгтә һарна гиһәд, зулаһаснь авн тавг күртлнь шинҗлдг бәәҗ. Тиигчкәд эртәснь белдсн утцар киисинь боона. Боосн киисн цөглрәд унҗ одна, терүг цевр юмар ораһад шүтәнә ширәд тәвчкдг бәәҗ.
Нилхин нүдинь киисинь керчтл хааһад, герләс далдлдг бәәсмн. Эн өвәрц йовдлын учрнь иигҗ тәәлҗ болхмн боллта. Теңгр күүнд үр заяхларн киисәр дамҗулҗ, һууҗ болх әм тогтадг гиҗ мана урдкс санҗ йовҗ. Үриг теңгр залдг учрас кииһәр дамҗулҗ күүнд орулдг. Өмнк хүвлһән соляд, талын орнас күмн төрлтн болҗ, һазр деер нарт делкәд ирҗ йовх гиҗ санад, тер орнаснь салһҗ, киисинь керчтлән нилхин нүдинь нарна герләс далдлдг бәәҗ кевтә. Киисинь керчәд, хәрүд хаалһинь таслад авчксна хөөн, тегәд оч «һазрин күмн» гиҗ санад, нүдинь секәд, нарна герлд үзүлдг бәәсн биз.
Хатад унҗ одсн киисиг - теңгр йозурта юмн гиһәд, эзндән һазр деер бәәтлнь туслх юмн гиһәд, далд, цевр кевәр бәрдг бәәсмн. Зәрмдән киисиг хатаһад, дер дотрнь эс гиҗ нег захднь уйчкдг бәәсмн. Нилхиг кииснь актл күүнә күүнд үзүлдго, нерн уга бәәлһдг бәәсмн. Киисн цөглрәд унад, ормнь хаһсад хаагдҗ одсна хөөн нер өгч, күүнә, уңг тохмин тоод орулдг.
Кииснь аксн хөөн нилхиг өлгәднь орулдг. Өлгәднь орултл нерн угаһар некәд бәрдг төләд «некән идән» гиҗ нилхиг цаг зуур нерлдг бәәҗ. Күүнә һоллгч шинҗинь медүлхин төләд киисинь учрт авч «эр киистн» - залу күмн, «эм киистн» - күүкд күн гиҗ нерлдгнь бас йорта (68, 146). Нилхиг монт бийәрнь үвл намрин цагт некәд, зунын цагт кенчрт - цевр кенчрт ораһад авчкна, тер бийднь нилхиг уһахш, кииснь цөглрхлә уһана.
Уснд давс бүрҗңнүләд, цаһан идә дусаһад, саңгин идә уңһдаһад нилхиг уһадг бәәсмн. Тернь шин төрсн үрнә урдк әмдрлин килнцинь салһҗ эрлһҗәх юмн гиҗ көгшдүд цәәлһнә.
29
Моңһл улст хатад унҗ одсн киисиг чолуһар дардг заңшл бәәнә. Тер ормиг мендлсн, төрсн, унсн һазр гиҗ күндлнә. Өөрд хальмгт эн авъяс бас бәәҗ кевтә, юңгад гихлә, негдвәр, төрсн һазран хальмгуд бас «унсн һазр» гиҗ нерәднә, хойрдвар, нилхиг түрүн уһахларн уснднь 3 хар чолу хаяд: «Әмнчн хар чолунас бат болтха!» гиҗ йөрәнә. Үр уһаҗах савд улан, цаһан мөңг тәвнә, кемрҗән сав уга болхла, толг девскчкәд, толг деер улан, цаһан мөнг тәвәд, саңгин идә уңһдаһад, һар деерән бәрҗәһад, ус кеһәд уһадг бәәсиг бас медәтнр тодлҗ келнә. Нилхин цогц, бий шулун акх, хагсх, кииснь цөглрх гиҗ эк болх ээҗнь терүг хар цәәһәр уһаһад, некә өлгәд тәвчкдг бәәҗ. Күүкд уһасна хүрмд ирсн улс «адуна күнви, ааһ - савин күнви?» гиҗ эр киистн эс гиҗ эм киистн төрсиг теҗгәр сурҗ аңхрдг бәәсмн. Эн саамд авч ирсн белгән йөрәлин үгәр батлҗ өгдг сәәхн йосн мартгдад угань сән.
Кишгтә үрн
«Киилгтә», «өмскүлтә», «махлата» һарсн үриг бат, байн кишгтә болх гиҗ таалдг бәәсмн. Әмн әмдрлдән, хүвлһндән ик ач-туста йовснднь өмскүл өмскҗ йовулҗ, гиҗ эн өвәрц йовдлын учр цәәлһдг бәәсмн. Тер учрас нилхин «киилгиг», (өмскүлиг, махлаг) эзнднь әмн-сәкүл болх гиҗ санад, терүг хагсаһад, дөрвлҗләд эвкәд, торһн кезәрәр нурһлҗ цаһан, цеңкр, шар, зурхач заасн өңгтә кенчрәр ораһад, бу кеһәд, өлгәднь, толһа тустнь залдг бәәсмн. Күүкд йовдг, гүүдг насндан орхла, бууһинь күзүнднь өлгчкдг эс гиҗ хувцна захднь шидчкдг бәәсмн. Тер бунь эзндөнчн, талданчн күүнд туслҗ чадх ик күчтә, нандин, әмнд туста юмн гиҗ урд цагт иткҗ йовсмн. Эн ухаг батлҗах үлгүр «Җаңһрт» бас темдглгдҗ:
Экин геснәс үүдҗи һархъ цагтан Эрвең шаръ киилгән
Өмсәтә һаръгсън көвүн гиһәд келдг биләл. Үсхелеңтә җиңдемин хүвлһн Үзңгин өнчн Җаңһр...
30