Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g
.pdfИрсн күн гертәс һарад йовлһн деерән бас мендин үг келнә. Эн саамд келгддг үгин недрнь йөрәлд өөрхн. Хөөннь эрүл, менд, байрта, улан чирәһәрн үзлцх болтхай! - гисн ухан эн саамд батлгдна. «Байрта харһий!», «Менд бәәтн!», «Сән бәәтн!», «Эрүл-дорул бәәтн!», «Эрүл, менд бәәтн!», «Менд үзлций!», «Амулң менд бәәтн!», «Амр тавта бәәтн!», «Сән сәәхн бәәтн!» - гиҗ келәд һарна. Кесгтән үзлцшго, удан харһлцшго болхла, нег-негнәннь барун халхинь үмсдг бәәҗ, хөөннь харһхла - наадкнь бас үмсгдх гиҗ тоолгддг бәәсмн. Асхн шидр күүнә гертәс һархларн эзнднь: «Сән хонтн!», «Сән зүүд бәрҗ хонтн!», «Сән зүүд зүүдлтн!» -гиҗ келәд һардг бәәсмн. Нөр, зүүдн бас әмд күүнә әмдрлин хаалһд ордг, ик чинртә, шишлң тәәлвртә йовдлд тоолгдҗ, өөдән үнлгддгиг эн заңшл герчлҗәнә.
Йовулҗах күн һарад йовҗах күүнә хаалһ өлзәтә, цаһан йовудта, тегш болхиг дурдҗах үг келнә. Күндтә гиичиг йовулҗадмн болхла, хаалһднь эдлх-уухинь һанзһлад, сөң өргәд, ундынь өгәд һарһна. Ут хаалһ учрҗадмн болхла, әмд-менд гертән күрхиг йөрәнә, керг күцәңһү болхиг дурдҗах үг бас хаалһд һарад йовҗах кемд келгднә. Йөрәлин үг дахулад, эрк биш: «Йөрәләр болтха!», «Тиигтхә!», «Йөрәл күцтхә!» - гидг татлһта үг келгднә.
Менд сурхин өмн, герин эзн заасн ормд одад, көлән дарад суух кергтә. Күүнә герт ташалдҗ, юм түшҗ, шанаһан түшҗ, элкән теврҗ, талданчн му йорта, эв-дов уга бәәдләр сууҗ болшго. Тохнятаһар сууһад авчкад мендән медлц, өдр болһн үзлцдг улс болхла, дала менд сурдго. «Сән йовнт?» гиҗ һаза харһхларн, «Сән хонвт?», гиҗ өрүн күүнә герт орҗ ирхләрн, «Соньн юн соңсгдна?» гиҗ хоорндан күүндхләрн сурна. Кесгтән үзлцәд уга улс болхла, нег-негән теврәд, кен ахнь дүүһән үмсәд мендлдг. Эн саамд бийиннь эрүл-мендиг, күүкдиннь, гер-бүлиннь, һаза бәәсн малыннь чинә сурад мендлдг. Намрин цаг болхла, малын идг, тәрә-темснә өслт сурад соньмсдг, үвлин цагт күүнә, малын эдлвр сурҗ күүнддг. Цаһанла, эс гиҗ Цаһан Сар давҗ одсн кемд нег-негндән одхларн, хоорндан цаһалад: «Үвлин киитнәс, шуурһн-боранас күүкд-шуухдтаһан, гер-малтаһан менд һарвта?» гиҗ келдг. Мендән сурлцад, ю-бис күүндсн хөөн герт орҗ ирсн күүнд цә өгдг йосн бәәнә. Гиичд ирсн күүнд, наста, медәтә улст шинәс цә чанҗ өггдх зөвтә, тәмк нерҗ өгдг, кезәнә әрк нерҗ өгдг бәәсмн.
11
Цәәһин йослл
Цәәг хальмг улс ик гидгәр күндлдг заңшлта. Эннь учрта. Негдвәр гихлә, цә эклҗ уусн тууҗиг мана өвкнр шар шаҗнла залһҗ темдглнә. Эн тууҗин учр медүлҗәх хуучн домг бәәнә. Тер домгин аһулһар болхла, Зункван гегән өрүн элкндән цә аршала бәәҗ күнд өвчнәс гетлсн болҗ һарна. Тер цагас авн шар шаҗнд шүтҗәх сүзгтнр өрүн болһн улан зандн цә чанҗ, өдр болһн Зунквин гегәнд, Деедс бурхдт дееҗ өргдг заңшл тогтҗ, цә хамгин чинртә, ямаранчн идәнунд, хот-хол ахлдг болҗ.
Хальмгуд өдрән хальмг цәәһәр эклнә, ямаранчн керг-үүл, харһлт, хаалһд йовлһн, нань чигн ончта тоот хальмг цәәһин йөрәләр эклнә. Өрүн цәәлә орҗ ирсн күүг «сән күн - санаһар» гиһәд, күндин йосар тосч авад, деегшән суулһад цә өгнә. Өрүн цәәлә харһад ирсн күн «сансн санан күцх» гиһәд йорлад, бас байрлдг бәәсмн. Тоомсрта гиич орҗ ирхлә, терүнд нерәдҗ шинәс цә нернә. «Хонуд цә - хорн» - гиҗ келдг, тиимәс терүг күүнд кеҗ өгдго бәәсмн.
Өөрд-хальмг улс ямаранчн идәг учр-чинринь медҗ эдлҗ йовсмн. Иим учрас «өрүн цә», «үдин унд», «асхни хот» гиҗ келсн болдг. Өрүн цәәһәр дееҗ бәрх, өдрән йөрәләр эклх заңшл эн медән герчлҗәнә. Нүүдлин бәәцәр бәәдг, хаалһд йовх кемдән, көдлмш кеҗәх цагтан мана өвкнр ик хот иддго бәәҗ. Хаалһд чигн, кергт чигн ацан болх гиҗ өдрин өрәлд хотхоолла оралддго бәәҗ. Тегәдчн мөрн деерән йовн йовҗ, шуурмг, хурсан, идән-ундан эдлн йовҗ, цаг-болзгтан кергән күцәдг авцта болснас «үдин унд» гидг медән тогтсмн. Кергән күцәһәд, гертән ирәд, өрк-бүләрн хурад, хот-хоолан эдләд, терүнә хөөн тууль-тууҗсан келлцәд хондг төләд «асхни хот» гиҗ келдг болсмн, «ора унтсн нег үлү соңсдг, эрт боссн нег үлү үздг» гиҗ үлгүрлсн болдг.
Цәәг күндлдг йосн ик эрт цагт тогтсиг «Цә шиңгн болвчн цавин дееҗ» гидг хуучн хальмг үлгүр герчлҗәнә. Урд цагт ямаранчн цав, өдгә цагт нәрбайрин цав хальмгуд эрк биш цәәһин йосллар эклнә. Кен ахаснь экләд, нег чигн кү дутал уга, дара-даранднь цә бәрүлҗ өгнә. Шин ирсн бер ирснәннь маңһдурт цәәһин йослл күцәҗ, әмдрлин шин девсңд орҗах, залуһиннь уңгтохмд, хадмудтан
12
сөгдҗәх, өркән өндәлһҗ, шин гер-бүл тогтаҗах седкл-ухаһан медүлнә. Ямаранчн бачм кергиг цәәһин йосллар дамҗулҗ зөвәр күцәдг йовдл сәәхн заңшлд тогтҗ. Үлгүрлхд, күүк авлһна хүрмд худнр берин өлг-эд ачх зөв авхин төлә «өвин цә» чанад, күүкнә экэцк, элгн-сад тоона. Цәәһин йослл эвдхлә, зуралсн керг, йовдл адрута болх гиҗ кезәнә иткҗ йовсмн. Эн учрас цәәһин туст хальмгуд одачн дуту, буру юм һарһхасн йорлна.
Өөрд хальмгин йосар цә чанулҗ, цәәһин йослл күцәлһҗ тоогдсн күүнә седкл дүүрң, байрта болдг.
Хальмг цә чанхларн эрк биш адһм угаһар, кинәнәр чанх зөвтә. Үстә, тоста, затьта улан зандн цәәг «җомба» гиҗ нерәднә. Җомбаг эрк биш «хальмг цә» зорҗ чанна. «Хальмг цәәһин» тодрхлтиг хальмг бичәч Эрнҗәнә Константин иигҗ темдглҗ: «.. .Зузавр хамтхасдынь үүрмг нәрн ацтаһинь түүҗ авад, үүләд, шахурт орулад, ноһан бийәрнь шахад, кевләд, ацинь дахсн канд орулад кенә»
(73, 131).
«Цә» гидг үг китд келнәс орҗ ирсн үг, «ча» гисн үгиг хальмг келнд орчулхла, «шин һарсн хамтхасн» гиҗәх чинртә болҗ һарчана, иим учрас хамтхаста цә каңкнсн үнртә, берк чинртә, хамгин үнтә болҗ тоолгдна.
Цәәһин йосллд эрк биш күцәгддг дүрм иим:
1.Хар ус хәәснд буслһхш. Тер төләд усндан хагсу цәәһән эртәснь, усн буслн гиҗәх кемд тәвчкнә, зәрм һазрт эртәснь давсинь тәвчкнә. Цәәг самрхларн, кехләрн мел зөв эргүлҗ кенә-тернь хамг сансн санан, кесн керг йовудта болтха гиҗәх йор болҗана. Цә чансн саамд, терүг цальгрульҗ, деврәҗ, асхҗ болшго. Киртә савд цә бас чангдхш.
2.Өрүн цәәһәс дееҗ эрк биш өрггднә, өдрин кемд чансн цәәһин дееҗ хәрүлгднә. Хальмг күн идәни дееҗ - цәәһәр өдр болһн олн деедстән, һазр-усна сәкүсдтән, заян-ачур аав-ээҗиннь сәкүснд нерәдҗ, тәклин ааһд цәәһин дееҗ бәрнә. Ур-үнрнь һартл ааһта цә бурхдын ширә деер, деед бийд, бурхдын өмн зогсна.
3.Күүнд цә өгхләрн, ааһиг хойр һарарн бәрҗ эс гиҗ барун һарарн цәәтә сав бәрҗ, зүн һарарн барун тоха дөңнҗ, ааһан чееҗ
13
тустан бәрҗ өгдмн. Көгшн, күндтә күүнд сөгдҗ, сөң өргҗ цә өгдмн. Йослл бәрҗ ундн өгсн-ирсн гиичдән өрүн цаһан седклән медүлҗәх темдг.
4.Ааһин ам чавчҗ бәрх зөв уга. Хумха хурһан ааһдан орулҗ өгсн цәәг зәрм күн уух биш һартан авхш! Ааһ чавчҗ бәрхлә - му йор, шүтҗәх нар эс күндлҗәх темдг, өрк-бүлин бүүр болҗах герин сүүр эвдҗәх йовдл, гиҗ мана өвкнр тоолдг бәәҗ. Эн заңшлыг өдгә цагин хальмгуд бас бәрҗ йовна.
5.Ааһд цә дегд дүүргҗ эс гиҗ дегд дундар кедмн биш. Мелмлзүлҗ кесн цә цальград йовхла, ик эвго юмн, ааһин йорал бултулҗ кесн цә бас чинр уга.
6.Буслҗасн цә бас күүнд кеҗ өгдго. Агинь һарһад, кандинь орулад, үснтосинь шиңгәһәд, затин үнринь каңкнулад, кесг дәкҗ самрсна хөөн кеҗ өгдг.
7.Цә ууҗасн күн йөрәлән тәвәд цә эдлхлә, тоомсрта болдг. Хоосн ааһан көмрҗ тәвдмн биш. Ааһ түрглң тәвхлә - му йор, «дәкҗ эн герт орҗ, ааһин ам зуухшв!» гиҗәх, хар уха медүлҗәх юмнла әдл тоолгддг.
8.Гелң-ламнрт, медәтә улст, холас ирсн хәәртә гиичнрт бичкн күүкдәр цә бәрүлҗ өгдмн биш, тиим һавъята улст кезәнә герин эзн эврән цәәтә ааһ бәрүлҗ өгдг бәәҗ.
9.Кемрҗән цәәһәр сөң өргҗ бәәхлә, ут ду дуулдмн. Гелң-ламнрт сөң бәрҗәхлә - бурхн шаҗиг магтҗах учр-утхта ду дуулҗ, аав-ээҗдән - аав-ээҗән магтсн ду, залу күүнд баатрлг, тууҗин, һазр усна туск ут ду дуулдмн. Цә уухларн иим йөрәл тәвҗ болҗана:
Цә шиңгн болвчн цавин дееҗ гидг, Не, оньдин дөрвн цагт Цә-чигән элвг-делвг болҗ, Цә өгчәх тадн болвчн, Эдлх-уухтн дала-нала болҗ,
Элвг-делвг болҗ, дүүрч, деврҗ, Өглһнә эзн болҗ, Олыг орулҗ, олыг һарһҗ,
Ах-дүүһән тевчҗ, кезәд чигн
14
Ааһта цәәһән бәрүлҗ, Улан зандн цәәһән ууҗ, Уста нүдәрн үзлцҗ, Оньдин дөрвн цагт
Орчлңгин кишг-өлзәд багтҗ, Амулң эдлҗ йовхитн Зунквин гегән,
Теңгрин олн бурхд өршәх болтха!
Хальмг баатрлг дуулвр «Җаңһрт» «хальмг улсин заңшал болсн хотин дееҗ - цәәд онц шүлгүд нерәдгдсн бәәнә» (54, 37).
За мод түләд, Зандн гидг цәәһән чанад, Түмн өрк дольгта
Түүкә улан чачран татад, Сур мет сунад, Суха мет улаһад, Долан долан
Дөчн йисн хонгтан унтв (79, 429).
Өмскүл өмсклһн
«Хотын сәәг күүнд өг, хувцна сәәг эврән өмс» гидг хальмг үлгүр бәәнә. Күүг кеерүлдг хувцн ик кезәнәс авн күндлгдҗ йовсиг эн үлгүр герчлҗ бәәнә. Баатрлг дуулвр «Җаңһрт» баатрт хувц өмсклһнә зурцс нег һоллгч орм эзлнә.
Хувцн күүнә чинр, цол, заң-бәрц тоотст бас герч болна. Нарт делкә деер бәәх хамг әмтә киитә юмнас һанцхн күн төрлтн хувц өмсдг онц эрк - дархта. Эн онц шинҗән күн тодрхалхин төлә хувцан ясдг чигн болсн биз. Хальмг күн гертәсн кеерәд, хувцна сәәһинь өмсәд һардг заңшлан мартад уга.
Күүнд хувц белглдг заңшл бас эндр өдр күртл күцәгдҗ йовна. Эн кергиг шишлң дүрмәр күцәдг учрас «өмскүл өмсклһн» гидг заң-үүл тогтҗ. ХIII зун җилд моңһл үндстнр захта девләр өмскүл өмскҗ йовсинь «Нууц товчанд» темдглгдҗ. Тер хувциг авн бийәр ээм-далдан күргәд өмсәд һардг төләднь
15
«өмскүл» гиҗ нерәдсн болдг. «Нууц товчанд» «шидкүл» гидг үг бас харһна. Санхд, «шидкүл» гисн күцц биш, күцәҗ уйх «шидчксн» хувцн эс гиҗ хувц уйх эд боллта. «Өмскүл» гисн - захта, ханцта, өмсәд һархд белн, эртәснь күүнд белглхәр белдсн хувцн.
Күүнә герт өмскүл өмсх күн орҗ ирдг, тер учр деерәс хальмг үндстә өөрдиннь заң-бәрцтә улс нег сән хувц белн бәрәд бәәдмн. Өмскүлиг олна чирәд үзүләд өмскдг йосн бәәнә. Кенд, юн учр деерәс, ямаран өмскүл өмскгдҗәхинь насарн ах күн хурсн улст, өмскүл өмсҗәх күүнд цәәлһәд келнә.
Өмскүл өмсклһнә йосллыг идр наста залу йовулна. Өмскүлиг авад, һурв дәкҗ саҗад, сергәһәд, олнд хувцна кев, яс-чинр, зүс үзүләд, гиичин барун ээм деернь, захинь өмәрән хәләлһәд тәвнә. Захта, ханцта хувцн күцц, күндтә, чинртә болҗ тоолгддг. Тегәдчн мана өвкнр «Күн ахтань - сән, девл захтань - сән», - гиҗ келсн болдг. Ода күртл хальмгуд ханцн-зах уга юм күүнд, терүнәс даву залу күүнә ээм деер өмскүл гиҗ тәвхш.
Урд цагт өңгрсн күүнд хувцн керг уга гиҗ тоолад, цогциг цаһан кенчрәр, ишкәһәр ораһад йовулдг бәәсмн. Хувцн эрк биш әмд күүнд кергтә. Иим учрас олн хувц-хунр эләҗ, бүрн-бүтн хувц өмсҗ йовтха, гиҗ күүнә ут нас дурдҗ келдг болҗ. Эн ухан өмскүл өмсхлә тәвдг йөрәлд тодрха кевәр темдглгдҗ:
Не, өмссн өмскүлтн Өлзәтә цаһан болҗ, Эднь элҗ, Эзнь мөңкрҗ,
Хөөннь үүнәс сән Захта хувц өмсҗ, Олыг эләҗ, Олыг эцәҗ,
Оньдин иигҗ күндлгдҗ, Өмскүл өмсҗ йовхиг Деедин олн Бурхд
Делкән Эзн Цаһан Аав Хәәрлҗ өршәх болтха! Хәәрхн!
16
Өмскүлин нег захднь эрк биш «далн» деншг боогдна, тернь - өмскүл өмссн күн ут нас - 60-әс даву нас наслтха гиҗ йорлҗах юмн болҗана. Юңгад гихлә, хальмг литд нег үй болҗахнь - 60 җил.
Өмскүл өмссн күн өмскүлән көгшдүдәр йөрәлһх зөвтә. Әрк-чигәһән тәвәд, хот-хоолан кеһәд, цәәһән чанад, ик байр кенә - өмскүл өмслһн тедү дүңгә ончта йовдл болҗахиг үүнәс медҗ болхмн. Дигтә, таасмҗта, зокаста хувц эс өмскхлә, бас ө-һундл учрдг бәәсмн. Эн туст эвдҗ болшго дүрм бәәдг:
-күүнд баһдх хувц өмскҗ болшго;
-чотл хар, улан һал, шар өңгтә юмнас бас эгл күн цеерлдг;
-эд болхла, захта, ханцта хувцнд күрх эңтә болх зөвтә;
-үүрмг эрәтә эс гиҗ гилң, эрә уга хувцн сәәнә тоод ордг;
-сән һара эдәр кесн хувцн өөдән үнлгддг.
Гертәс һарлһн
Гертәс һарх кемд насарн баһ күн түрүлх зөвтә. Түрүлҗ һарад, насарн дүнь кен ахдан үүдинь секҗ өгәд, мөрнднь суулһад, ундынь бәрүләд, хаалһднь һарһдг бәәсмн. Эн учрас, хальмг улсин заңшлар икр күүкдәс түрүн һарснь - дү, дахлдад һарснь - ах гиҗ тоолгдна.
Гертәс һарч йовх күн үүднә эрк ишкх зөв уга. Хальмгуд герин үүднә эрк ик гидгәр күндлнә. Үүдәр олз ордг, кишг ирдг гиҗ хальмгуд сандг бәәсмн. Орҗ йовсн күн бүдрхлә - ору орх гиҗ йорлдг, һарч йовсн күн бүдрхлә - һару һарх гиҗйорлдгбәәсмн. Иимучрас, һарлһн деерән бүдрсн күн хәрү герт орад һарх йоста.
Герин үүд хайҗ һархла - му йорта, харалта үг келҗ һархла - килнц, көөгдҗ һархла - ичртә, ноха тал шүрүлкҗ һархла - модьрун гиҗ күн болһн меддг бәәсмн. Һарад йовлһн деерән гертәс һарад йовҗах күн герт үлдҗәх улст бүлән үгән келәд, йөрәлән тәвәд йовна. Керлдҗ, ө-һундлан келҗ, эс өгсн юм авч, күүнә юмнд үлү үзҗ, җилвтҗ һарх зөв уга.
йовсн күүнә ардас ус асхдг уга, үмс һарһдг уга бәәҗ, юңгад гихлә үмснтоосн йовсн күүнә хаалһинь хаах, хаалһднь харш болх гиҗ йорлдг бәәсмн. Хаалһд һарад йовҗ одсн күүнә арднь гер дотркан
17
адһҗ ахулдг уга, бийән, толһаһан уһадг уга бәәсмн. Эн саамд цеврлсн керг цеерлснлә әдл тоолгддг.
Күүнә гертәс һархларн: «Байрта харһцхай», «Менд бәәтн», «Эрүл-менд үзлций», асхн болхла «Сән зүүд бәрҗ хонтн!», «Сән хонтн!» гиҗ келәд һардг. Үлдҗәхнь йовҗах күүнд бас: «Та чигн сән-сәәхн гертән күртн!», ут хаалһд йовҗах күүнд: «Хаалһтн йовудта, амр болтха, сансн санантн күцтхә!», ик үүл күцәхәр йовх күүнд!: «Сансн үүлтн номын йосар бүттхә!» эс гиҗ келсн үгинь дахулад: «Тиигтхә!», «Тана келсәр болтха!» гиһәд ахрар келнә.
Гертәс кен дүнь түрүләд һардмн. Түрүлҗ һарад, ах күүнд үүдинь секҗ өгх, мөринь көтлҗ авч ирх зөвтә. Гиичән йовулҗах улс күндлгч седклән медүләд, гиичнртән нерәдәд ут ду дуулад, сөң өргәд, ут хаалһднь ундинь өгәд һарһна:
Бор мөрнь сөөлһәтә, Бортхта әркнь һанзһлата, Босад бәрсн сөңг минь
Болм дүңгәр эдлитә, - гиһәд гиичнр мөрндән сууһад һартл дуулна. Герт бәәсн әмтн гиичән дахад һарад, гертәсн невчк зааглулад һарһчкад, хаалһднь орулчкад хәрҗ ирнә. Кезәнә күргн күн болхла, хадмудтаһан һарад, теднлә хамдан невчкн зуур йовад, кеер хаалһднь цацл цацад, хаалһднь орулад, хәрҗ ирдг бәәсмн.
Ирсн гиичиг, мордҗах күүкиг үд алднд йовулдг бәәҗ, иим учрас йовуллһна йосллыг «үдш» гиҗ нерәддг.
Хүрм нәр болҗах кемд хальмгуд герт орҗ һардгин тускар Житецкий И.А. соньн аҗглл кеҗ: «бүрүл тасрсн кемд герт түрүлҗ күүкд улс орна, дахлдад залус орна. Түрүләд гергчүдиг тоона, теднә хөөн залу улс орҗ цавлна» (23,
71).
Ханлт өрглһн
Хальмг күн «ханҗанав!» гиҗ келдго медән бәәнә. «Әмд күн юмнд хандго», - гиҗ келгднә. Юунас көлтә тиигҗ келдг болсиг медхин төлә «ханх» гидг үгин недринь малтх кергтә болҗана. «Ханх» гидг үгин хойр чинр «Калмыцко-русский словарь. Хальмг орс толь» гидг тольд иигҗ орс келәр цәәлһгдҗ бәәнә: 1. 1) получать
18
удовлетворение, удовлетворяться, успокаиваться; 2) утолять (напр. жажду); 3) благодарить за помощь. 2. 1) пускать кровь, делать кровопускание (30, 576). «Шинҗәнә өөрд келнә тольд» «ханаха» гидг үг иигҗ орсар цәәлһгдҗәнә: 1)благодарить, быть благодарным (...за оказанную помощь); 2) удовлетворяться; быть удовлетворенным; 3) утолить жажду, насытиться. «Хаңһаха» гидг үг - обеспечивать, снабжать, удовлетворять, утолять, - гиҗ орчулгдҗ. (63,386) «Большой академический монгольско-русский словарь» «ханах» гидг үгин хойр чинриг орс келәр иигҗ цәәлһҗәнә: 1) удовлетворяться, получать удовлетворение, быть довольным, удовлетворенным; успокаиваться; быть благодарным; 2) насыщаться. 2. 1) пускать кровь, делать кровопускание. (12, т. 4, 37). «Үгин эрк» дегтрт «благодарность» гидг үг хальмг келнд - «ач», «ханлт», «ханмҗ», «талрхл» гиҗ орчулгдҗана (25, 29). «Ачилал» гидг үг «Шинҗәнә өөрд келнә тольд»- благодарность, чувство признательности за добро (12, 11) гиҗ орчулгдҗана. Деер темдглгдсиг шинҗлхлә, «ханх», «хаңһах» гидг үгмүд нурһлҗ күүнә седклин байр биш, күүнә цогц-бийин бах, җилв хансиг герчлҗ бәәнә гиҗ келх кергтә, җисәлхд: «шүдн ханх», «нөр ханх», «бахан хаңһах», «ундан хаңһах», «җилвән хаңһах», «таван хаңһах». Эн тоолвриг бәрмтлҗәхнь - хальмг үлгүр: «Сән күүнә тав хантл, му күүнә әмн һардг». Тиигхлә, күүнә седкл ханҗ байрлсиг яһҗ, ямаран үгәр медүлҗ келхмб, урд цагт яһҗ келдг бәәсмб? гидг сурвр һарчана.
Эрк биш байр үүдәҗәх ачта, туста кергиг дөңнҗәх, цаһан сана герчлҗәх, сән йовдлыг зөвлҗәх ухаһан, байрлҗах седклән хальмг күн йөрәлин үгәр дамҗулҗ медүлдг бәәсмн. Эн саамд ахр йөрәлин үг келгддг бәәсмн, шишлң заң үүллә залһҗ, у-өргн йөрәлмүд тәвгднә. Тер ахр йөрәлмүдиг моңһл улс «билиг дэмбэрэлийн үг» гиҗ нерәднә.
Өөрд-хальмгин оюни сойлд бас ахр йөрәлин үгәр дамҗулҗ байран медүлдг заңшл бәәсмн. Одачн көгшд байрлҗах седклән «ханҗанав» гидг үгәр биш, ахр йөрәләр медүлҗ келнә. Орс улс бас йөрәлин ахр үгәр «Спасибо!» -«Спаси тебя бог!» гиҗ ханлтан өргнә. Зуг хальмг улс эн туст нег үгәр, нег кевәр биш, олн-зүсәр ухаһан илткҗ медүлдг бәәсмн. Буйнта үүл күцәсн күүнә ач-тусиг хәрүлҗ, йөрәлтә сәәхн үгд кевлҗ келхд, тер күүнә насн, цол, киисн (эр, эм),
19
эрдм эрк биш йөрәлин үгд тодлгдна. Өдгә цагин көгшдүд теднә аав-ээҗнь «ханҗанав» гидг үг келҗ йовсиг медхш, соңсҗ йовсн угавидн, «ханлт өргҗәнәв» гиҗ келдгиг меднәвидн гинә.
Насарн ах күн кен дүүдән: «Мини наснд күр!», «Ут наста бол!», «Мини нас немҗ ав!» гиҗ келнә. Учрта сәәхн үг! Юңгад гихлә, әмн-наснас даву үнтә юмн уга. Көгшн күүнә йөрәл күрдг гиҗ хальмгуд йорлдг, тегәдчн медәтнрәр насан йөрәлһснь ик байр болдг. Гиҗгтә күүкнд зөвлҗ: «Мөңгн дөрәтллә харһ!» - гинә. «Мөңгн дөрәтл» гиснь баатр, олзч, арһта, бәәхтә күргн гиҗәх учрта теҗг үг болҗана.
Көвүн үрнд, эр киистнд ач-тусинь хәрүлҗ: «Нерән дуудул!» - гиҗ келдг. Эр киистн нерән дуудулхин төлә төрдг. Моңһл үндстин заңшлар күүнә экн - наһцхнр гиҗ тоолгддг болвчн, уңг-тохмиг ахлдгнь-эцкин элгн болдг, эцкин нерәр уңг-тохмин түүк тууҗлгддг бәәсмн. Эр киистин ямаранчн үүл терүнә нер туурулхин төлә күцәгдх зөвтә гисн ухаг «нерн үкхәр, бий үкг!» гидг хуучн үлгүр бәрмтлҗ бәәнә. Насни турш, үйәс үйд нерән алдршулх йовдл күцәҗ йовхиг дурдҗ «нерән дуудул!» гиҗ эр киистнд ханлтин үг келгддг заңшл өөрд-хальмгин баатрлг түүкин герч болҗана. Иим учрас «ханҗанав» гиҗ келхин ормд «нерән дуудул!» гиҗ залу күүнә чинриг өөдлүлҗ, баатр шинҗинь магтҗ йөрәснь чик болх гиҗ сангдна.
Күн болх насндан, өрк-бүл тогтах девсңдән орчксн күмнд: «өркән өндәлһ!» - гиҗ келдг. Эн үгин учрнь - бийән дааҗ, эцкин өркәс салҗ, онц өрк-бүл тогтаҗ, олна тоод орҗ, өсҗ-өргҗҗ йов! гиҗәх йорта үг болҗана. Өрүн болһн өркән хәрүлхлә - әмдин темдг, өрк дөңнүләтә (бүркәд, модар дарчксн) болхла - үксн темдг гиҗ кезәнә меддг бәәсмн. Күүнә әмдрллә өрк тиим бат залһлдата болҗана. «Әрк өндәхлә, өргн олддг» гидг хуучн улгүр бәәнә. Өрк-бүл тогтхла, үрн-садн учрдг, үрн-садн өсәд босад йовхла, нутгнурһн олн-өргн болдг гидг ухан эн үлгүрт тодрха темдглгдҗ. Тиим учрас аштнь өрк толһалх көвүн үриг магтҗ: «өрк өндәлһ!» - гиҗ келдг болҗ. Бас уңг-тохмин өслтиг дурдҗ «уңгчн олн бол!» гиҗ хальмгуд келнә.
Берин кесн тусыг дөңнҗ «кишгтә бер бол!», «бат кишгтә бол!» гиҗ нурһлҗ келгднә. Бер кишгтә болхла, өрк-бүлд өлзә тогтх гиҗ
20