Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g

Зуг күүнә бу олзлад, хәрү эзнднь өгхләрн, белглҗ өгч, байрлулҗ, ачтусинь хәрүлдг бәәсмн. Тиим буута улс ямаранчн аврлт уга аюлас, дәәснәс, түрүһәс, бачм зарһас гетләд, әмд-менд һарч оддмн гиҗ сандг бәәсмн. Күүкн үрн «киилгтә» (өмскүлтә, махлата) төрхлә, терүг эрклүлҗ өскдг бәәсмн, мордх цагнь өөрдәд ирхлә, өөрхнд күрг олҗ өгәд, нутгтнь үлдәхәр седдг, байн кишгтнь багтхан хәәдг саам бас темдглгдҗ йовсмн.

Күүкн үрн

Күүкн үрнә, көвүн үрнә төрлһнә заң-үүлиг йилһх онц темдгүд харһна. Негдвәр, цаһан төр күцәх орм барун зүн гиҗ йилһгднә, күүкн мендлхлә, ишкә герин иргвчинь эс гиҗ үүдинь зааглчкдг бәәсмн. Юңһад гихлә күүкн үрн гертән цаг зуур бәәҗәх күүнә күүнд тоолгддг бәәсмн. Цагнь ирәд, мордад йовҗ одтха, гиҗ йорлад, төрлһн деернь хаалһинь секәд, ишкә герт заг һарһдг бәәҗ. Күүкн һархла, «ясна мөлҗүр һарва» гиһәд ноха дурго болад герин ирг секдг, көвүн һархла, «хам-хум мөлҗдг хар һарва» гиҗ байрлад, бичә даартха гиһәд, бийнь кевтәд, ирг бөглдг гиҗ тоолгддг. Күүкн үрн экэцкән өтлх наснднь хәләҗ асршго, сәәһән хәәсн цагтнь ясинь бәршго, өңгрснәннь хөөн буйинь кеҗ чадшго төләднь «эцкән эрклүлшго үрн» гиҗ тоолдг бәәсмн. Болвчн «хойр күүг элгн болһдг эрднь» гиҗ күүкн үриг таалдг бәәсиг хальмг амн урн-үгин үүдәврмүдәс медҗ болхмн. Күүкн мендлсәр ик нәр байр кедг уга бәәсмн, хотн отган зәңглхдән адһдг уга бәәсмн. Цаһан төрт орлцсн күүкд улс кергән күцәчкәд, ниргән шууган угаһар йовҗ оддг бәәҗ. Күүкн үрн төрхлә, хө һарһад, чанад элгн-сад хураһад терүг йөрәлһдг, тер саамд хөөнә толһаһинь хуухлад өркәр шивдг, өркәр шивхләрн, эцкәрнь: «Манаһас күүкн һарв», гиҗ келүләд, әркәр цацл цацад, үүд алхҗаһад барун бийәгшән цацад:

«Окн Теңгртән Олн Бурхндан

Олн зеедән өргҗәнәв! Манаһас күүкн һарв!»-

гиҗ келдг ик эрт цагин өөрдин сәәхн заңшл ода мартгдҗ оч.

31

Көвүн үрн

Көвүн үрн төрхлә, үүд иргвчиг заг угаһар бүтәһәд хаачкдг бәәсмн. Көвүн үрн бүүршлҗәх һазртан эзн болҗ шиңгрх зөвтә гиҗ, хаҗуһас эн туст саалтг болх юмн хальдҗ одвзго гиҗ батлдг йор бас бәәсмн.

Уңг-тохман дуудулх, өргҗүлх, нутган төвкнүлх, эк-эцкән сүл хаалһднь йовулх чинртә күн гиҗ көвүн үриг күндлдг бәәсмн. Өңгрсн эк-эцкиннь буйинь көвүн үрн кех зөвтә бәәсмн. Күүкн үрн кесн буй күрдг уга,- гиҗ одачн хальмгуд йорлна. Эр киистә үрн эрк биш өрк-бүл тогтах, һазр нутган түшх, дәәвлхднь түшг болх, дәәнднь харул болх дааврта болдг. Олзан олҗ, зөөрәрн хувалцҗ, арһ чидлән һарһҗ өрк-бүлән, уңг тохман теҗәх үүл оньдинд күцәх зөвтә болдг. Иим учрас, залу күүнә күцәдг үүл өөдән үнлгдҗ йовсмн. Тер төләд көвүн үрн төрсиг хотнд, олнд соңсхад, үүд секҗәһәд: «Теднәһәс (эцкиннь, өвкиннь, уңг-тохминнь нер һарһад) көвүн һарв!» - гиҗ һурв хәәкрдг бәәҗ.

Хан - нойдуд көвү бәрхлә, үүднә барун бийд, эс гиҗ үүднә тотхд туг делскдг бәәсмн. Туг делскхләрн - мендлсн көвүн залу болҗ олн улс толһалҗ чадх, һазр-нутгтан эзн болҗ чадх күсл дурдҗах юмн боллта. «Көвүн үрн һархла, төр йосна шаҗнд орлцх гиһәд шар туг өлгдг бәәҗ. Сарин эклцд үрн һархла, туг 15 күртл бәәдг, 15 хөөн һархла, 3 өдр бәәдг» (58, 38). Герин өркд алтн унь хатхҗ, көвүн үрн төрсиг медүлҗәхин туск материал хальмг туульст темдглдсиг профессор А.Ш. Кичиков сәәнәр шалһсмн. (35, 38).

Көвүн төрсн зәңг түрүн болҗ эцкднь күргсн күн терүнәс шаң авдг бәәҗ. Тер сән зәңгән, эцкиннь махлаһинь шүүрч авад, һазр цокад, шилвринь авад, шаңган авчкад, тегәд оч зәңгән медүлдг бәәҗ.

Көвүн үрнә меләлһнә хүрм чигн шуугата, ниргәтә болдг бәәсмн. Әрк бүл болһн нилхиг йөрәхәр белгән авад ирдг. Өөрхн авһ-җивһнь, наһцхнрнь дөрвн зүсн малас нег турутна юм заадг бәәсмн.

Хөөт дарлһн

Цаһан төрин нег өвәрц заң-үүл болдгнь - «хөөт дарлһн», «хөөт заллһн». Хөөтиг эк болсн күүкд күн оршана, энүнд цаһан төрт

32

орлцсн күүкд улс дөң болна. Герин шуһуд (үвлин цагт), һазак хаша хаацд нег аглһ булңд бичкн нүк малтад, терүндән цаһан кенчрт орасн хөөт тәвәд, деернь улан цаһан шаальг хаяд, буудя, тутрһ цацад дарчкна. Зәрм һазрт үзг заалһад, хуучн үмснд оршадг бәәҗ. Улан цаһан шаальг һазрт бәрхләрн - һазрт орсн юмн нег цагт һазр деер дәкәд учрдг гиҗ һазрин эзнд шүтҗәдг болх, буудя хайхларн - эн урһмл мет мөңк наста болҗ, үрн-садн үүдҗ, буудя (тәрән) мет өсҗ өргҗҗ йовтха гиҗәх юмн болх, тутрһ - хамг бузриг цеврлтхә - гиҗ мана урдкс эн һурвн юм оршаҗах хөөт деер тәвдг бәәсн болх гиҗ санҗанав. Эн йослыг дахулҗ: «Күцәсн керг дәкәдчн үр үүдлһнә йовдлд, кергт туслтха!» - гиҗ йөрәлин үг келгддг бәәсмн. Хөөтиг нарн суух үзгт оршадг бәәсмн. Нарн суух үзг - Эрлг номын хаана орн, үклин орн гиҗ сандг бәәсмн (Михалинова Җирһл гидг көгшәһәс бичгдҗ авгдсмн). Хөөтиг оршасна хөөн үрн-садн уга күүкд улс тер ормднь гекәд һардг. Дәкәд олдх, учрх орм (бәәрн) бәәхиг медүлҗәх юмн боллта. «Зәрм һазрт орн дор бичкн нүк малтад, хөөтд зарм кеһәд (эн өрк-бүлд дәкәдчн олн үрн учртха гиһәд) дарчкдг бәәҗ.

Хөөт дарлһна үүлд үрн-садн олдҗ, төрҗ өглго бәәх эр эм хойриг орлцулна. Хөөт дарҗах кемд залуһин ээм-далар ташад: «Яһад чамд нег уульх-унҗх юмн эс олдна?» - гиһәд закна. Хөөт дарсн ормдан шаһа хаяд, дахлцад һарх дүнь эр киистә эс гиҗ эм киистә болхинь тааһад: «бөк тусхла - көвүн һарх, чох тусхла -күүкн һарх» - гиҗ тәәлдг бәәҗ.

Меләлһнә хүрм

Нилхин кинь аксн цагт эк-эцкнь эс гиҗ өөрхн авһ-җивһнь хурлд одад зурхачар нер заалһҗ авна. Эн кемд үрн кезә (өдр сарин цагин кемҗә зааһад) яһҗ һарсиг (толһаһарн, ууцарн, һарарн, көләрн...), ямаран онц шинҗтә һарсиг(меңтә, киилгтә, нудрман атхсн...) һарсиг зурхачд медүлҗ келнә. Мендлсн цагла һал цәкләд, хур орад, сенр, өвәрц зәңг ирәд, нань чигн учрсн өврмҗтә эс гиҗ сән йорта, му йорта йовдлыг күцц келҗ өгсиг зурхач дигләд, бичг татад, ном умшад нилхин нер зааҗ өгдг бәәсмн. Эн заң-үүлиг «номар нер заллһн» гиҗ нерәддг бәәсмн. Хурлд оч неринь медҗ авхларн, күүкдт

2 Очаг

33

цалм деес утлулдг, һун күртлән тер цалм, деестәһән йовдг заңшл зәрм һазрт темдглгдҗ (Гаряева Байр Батнасуновнас бичгдҗ авгдсмн).

Номар өгсн неринь эрк биш эзнднь түрүн болҗ соңсхдг бәәсмн. «Экнь көк өгчәх цагла делңгәснь салһад, барун чикнднь неринь: «Чини нерн...» гиһәд һурв дәкҗ шимлдәд неринь медүлчкдг бәәҗ» (Нохашкин Овшин Эрнҗәнәс бичгдҗ авгдсн билә). Эзнь нерән медҗ авх, нернь эзндән шиңгрх зөвтә гиҗ санад эн заңшл күцәдг бәәсмн. Зәрмдән күүкд өсәд бостл нилх неринь олнас нуудг бәәҗ. Нилхин кииснь акад ирсн цагт көгшдүд дуудулад неринь йөрәлһдг бәәҗ. Түрүн болҗ нилхин нериг йөрәлд орулад олнд соңсхдг бәәҗ. Баатрлг дуулвр «Җаңһрт» эн заңшл бас темдглгдҗ:

Төр шаҗн хойран бәрн һаргсн Төвд Бумбин оран цуглулн һаргсн Эрк Бадмин гегән болтха!

Мендлсн күүкдт аав-ээҗнь, эк-эцкнь, элгн-саднь, эк болсн ээҗнь бас нер өгдг бәәсмн. Болвчн нер өгчәх күн эврәннь нерән, эс гиҗ экэцкин нернлә давхрлдх иҗл нер өгхәсн цеерлдг бәәҗ. Нер өглһнд ик оньг тусхадг бәәҗ. Эзнь дааҗ чадх нер шүүҗ авад өгдг, тиигәдчн эгл улс үрндән хойр-һурвн давхр нер өгхәсн цеерлдг бәәсмн. Күнд нернә тоод бурхн шаҗнла залһлдата нерд, ик сәкүстә баатрмудин нерн хойр һурвн давхр нерд ордг. Тиигәдчн «му эцкин үрн ик уха зүүхмн биш» гиһәд дааҗ чадх эгл нер күүкдт өгдг бәәсмн. Зәрмдән нилхиг цаг зуурин «хош нерәр», «нилх нерәр», «наадлдсн нерәр» дуудна, эн өвәрц заңшлыг цәәлһҗ «дуудх нер эк эцк өгдг, тууршх нер эврән олдг» гиҗ үлгүрлҗ келнә. Идр наснд орад, нуувчин медрл авх насндан күрхлә, нилх нериг сольдг заңшл бәәсмн. Эн нер өгх күн хара биш күн болх зөвтә. Хальмг туульд баатрт нер өгх күн олдхш гисн мотив харһна. Баатр нерн эрк биш алдршх зөвтә болдгас иим хату йовдл туульд темдглдҗ кевтә.

Күлөвртә үрн һархла, күүнә му нүдн күрч одвзго, му юмн хар чидлән хальдачквзго гиһәд, нилхин нериг зәрмдән олнас нууһад: неринь «некән идән» гиһәд шоглдг бәәмн. Эс гиҗ Мукөвүн, Бальчг, Әәрсн гидг му нер өгәд саглдг бәәҗ.

34

Нер авчах күн нерән дахсн сәәхн заңгта, чаңһ-чиирг, олнд туста, медрлтә, бәәхтә, шулун-шудрмг, хурц ухата, ут наста болтха гиһәд Амулң, Бата, Баатр, Цецн, Байн, Элвг, Мергн, Церн гидг кесг сәәхн нердәс шүүҗ авад өгдг бәәҗ. Һарсн өдрин чинр, то медүлҗәх Нәәмн, Һучн, Йисн гидг нерд бас олар олзлгддг бәәснь медгднә. Кемрҗән үрн-садн олн болад, үр тогтлһиг зогсахин төлә нилхд ашлгч чинртә Отхн, Сүл, Болха гидг нерд өгдг бәәҗ. Үрн өсәд, бальчр наснасн давад, йовдг гүүдг болад, чаңһрад ирхлә, идр насндан орхла, зәрмдән нилх неринь сольдг заңшл бәәсмн. Энүнә тускар профессор А.Ш. Кичиков тодрха цәәлһвр өгсн бәәнә (35, 41). Бичкн удан бооҗад, гемтәд, шалтглад бәәхлә, неринь сольна.

Нер өгсн өдриг мендлсн өдр гиҗ тоолдг бәәсмн, энүнәс авн экләд әмдрлин насинь тоолдг бәәҗ. «Нерн уга - баатр уга» гисн мет, күн болһн нерн уга бәәх зөв уга, нерн уга болхла, олна, күүнә тоод ордго гиҗ мана өвкнр тоолдг бәәсмн. «Нерн үкхәр, бий үкг» гисн хуучн үлгүр нернә чинр, ид-сид үзүлҗ үнлҗәнә гих кергтә. Күүг нерәрнь дуудҗ олнас йилһнә, тегәдчн «Нерән дуудултха!» - гисн йөрәлин үгин бас нег цәәлһврнь, нег недрнь - «Әмд менд йовтха!» гиҗәх юмн.

Моңһл улст болхла, экнь көвүндән барун чикнднь, күүкндән зүн чикнднь «тиим нер өгв» гиҗ шимлдҗ келәд, дарунь олнд соңсхҗ келдг бәәҗ.

Нилхд нер өгсн өдр меләлһнә хүрм кенә. Меләлһнә хүрмд элгн садан, хотна медәтнриг дуудад тооһад нер йөрәлһнә. Хүрмд ирсн улс белгтә ирдг бәәсмн. Белгин тоод бәрнә орна. Бәрнәг зах угаһар кедг болвчн, гиҗг тустнь захин ормд кенчр кизәр шиднә, захта хувцн чинртәд тоолгдгиг «күн ахта, девл захта» гидг хальмг үлгүрәс медҗ болхмн. Эзнь ут наста болтха гиһәд, бәрнән хормад далн деншг (20 - урднь цаһан мөңгн) боодг заңшл бас мартгдад уга йовна.

Өөрхн элгнь, авһнрнь, наһцхнрнь нурһлҗ дөрвн зүсн малын төләс негинь нилхд заадг бәәсмн. Нерн эзндән шиңгртхә, зоктха, өлзәтә болтха гисн ухан меләлһнә хүрмд келгддг йөрәлмүдт темдглгднә. Хүрмд ирсн улс тооврин хот-хоолас хөв авч хәрдг заңшл күн төрлһнә байриг урд цагт уңг-тохмарн, нутгарн темдглдг бәәсиг медүлҗәнә гих кергтә.

35

Сәкүл үүл

Нилхиг бооҗтлнь өврҗ, таалҗ, өкәрлҗ олн үг келдго мөн. Хәрин улс болхла, өлгәһүр өөрддг уга, бичкниг һәәхҗ хәләдг уга бәәсмн. Тер юуңгад гихлә, күч орад уга, арһ уга нилхд күүнә нүднчн ацан болх гиһәд саглдг бәәсмн. Экнь үрндән көкән көкүлхләрн бас күүнә нүднәс далд эс гиҗ делңгән бултулад өгдг бәәсмн. Тер учрас, хальмг йос бәрсн улс, урдксиннь заң-бәрц күндлдг улс күүнә герт орҗ йовад хоолан ясад, әәһән өгәд, орҗ аашхан медүлнә. Тер хоорнд экнь бичкнән өлгәднь тәвәд, бийән чигн ясҗ чадҗана. Көкүл үрнә әмдрлин түрүн җилнь көвәрһә, әәдг болдг учрас эн девсңд кесг зүсн сәкүл үүл күцәгддг бәәсмн. Теднәс зуг зәрминь ахрар темдглҗ үзий.

Күлөвртә эңкр, хәлөвртә, күүкдт шишлң цер бәрдг: һазаһас, күүнәһәс авч ирсн, орҗ ирсн түүкә мах (цуста улан махн) идүлдго, өкәрлҗ, буульҗ үг келдго, сәәхн оңгтә хувц өмскдго бәәсмн, хәрин улст үзүлдго.

Көлднь - зес туша зүүлгдг, буру эңтә хувц өмскдг бәәҗ, өөмснднь буру зүстә утц орулад өлгдг бәәҗ.

Хамгин амрар өдгә цагт күцәгддг заң-үүлин тоод «хустг шаталһн» орна. Кемрҗән бичкн зогсл уга ууляд, заңнад бәәхлә, экнь нег бичкн савд ус кеҗ авад, терүнд долан (зәрм һазрт йисн) хустг шатаһад, бәрҗәһәд, унтрхиннь өмн уснд хайна. Тер кемд: «Мана үрнд му нүдн күрсн болхла, терүнд эн нүүрсн дарң болтха, хальдсн мунь цевргдх болтха!» гиһәд бурхндан зальврад, хустгудан цугтаһинь шатана. Тер нүүрстә усндан нилхән уһана, үвлин цаг болхла, тер усар бичкнә чирәһинь, элкинь, дөрвн мөчинь норһчкад, экнь терүнә хөөн норһсн ормсасн усинь амарн сорҗ авад хәрү савднь нульмна. Тиигчкәд тер савиннь аминь утхар керчнә. Аш сүүлднь тер усан сүл өдрмүдт ирсн улсин йовсн хаалһ тал цацад: «күүнә нүдн-амн мана му үрнд бичә харшлтха, бичә ацан болтха!» - гиһәд кергән күцәнә. Урд цагт нүүрсиг хураһад, ик савд тәвәд, деернь ус кеһәд, тер усндан күүкдән уһадг бәәҗ. Нүүрсн хамг хар мууг дарх - гиҗ мана өвкнр кезәнә иткҗ йовсмн. Күүкдт нүдн бичә күртхә гиһәд, зәрмдән чирәһинь көөһәр лашчкдг бәәҗ.

36

Күүкд гемтәд бәәхлә, «әмнә дольг» гидг заң-үүл күцәдг бәәсмн. Эн кергиг олн-зүсәр йовулдг бәәсмн. Үлгүрнь, хар һуйрар кү кеһәд, һуйр күүнә цогцд гемтә күүнә темдг орулад (сөрвтә болхла - һуйр күүнд шиңгәһәд), гемтҗәх күүнә хувцинь өмскәд, өвчтә күүнә нерәр дуудад, көлинь өмәрән кеһәд, авч һарад, кеер оршадг бәәҗ. Эн кергиг оршалһна дүрмәр күцәнә. Хәрҗ ирәд, «саңгд орад», гертән цәәһән чанад, күцәсн кергән йөрәдг бәәсмн. «Зәрм һазрт хөөнә толһа чанад, махинь идснә хөөн, терүг гемтә күүкдин хувцар ораһад оршадгин» туск материал бас харһна.

Әәсн чочсиг һарһхин төлә «хорһлҗ цутхдг» бәәҗ. Бальчрин толһа деернь цаһан кенчр тачаһад, деернь ааһта киитн ус бәрнә. Тер ааһта уснд хәәлчксн хорһлҗ кенә. Киитн уснд кеҗәх хорһлҗнас нег өвәрц дүрстә юмн тогтна. Терүнә кевиг шинҗләд, әәсн юмна дүриг медҗ авна. Хорһлҗиг 3, 7, 9 дәкҗ цутхна. Тиигҗәх кемд: «хар санантнь цааран хәләг, цаһан санантнь нааран хәләг...» гиҗ бас келгднә.

Деедс, сәкүсд хәәрлтхә, харул, хааһул болтха гиһәд, нилхин өлгә туст эс гиҗ өлгәднь булһна, туулан, чонын, талдан нег уг әмтнә (тотем) аңгин, малын арс өлгдг бәәҗ. Тәклин арсн хаһрха, шуурха уга болхла, өлгән эзн эрүл-менд болх гиҗ йорлдг бәәсмн. Зәрмдән нилхин өлгәд эцкиннь хувцнас нег юм тәвдг бәәҗ. Эцкин хувцн үрндән туста, харул-хааһул болх сидтә, өркбүлдән учрта гиһәд, цеврәр бәрдг заңшл одачн хальмгуд мартад уга.

Өлгәг күндлдг, хәәрлдг йосн бас бәәнә. Эк - эцкнь ууһн үрндән эрк биш шин өлгә кедг бәәсмн. Цаг зуур эдлхин төләд, залуһин экэцкинәс өлгә авдг бәәҗ, зуг ахнраснь, эгчнрәснь, талдан төрл-саднаснь авдго бәәсмн. Өлгәг саңгин идәһәр әмрүүләд цеврлснә хөөн нилхиг бәәрнднь кевтүлнә, тиигчкәд барун бийднь меләлһнә хүрмд алгдсн хөөнә шаһа чимг (сүлд болҗах юмн боллта) өлгдг бәәҗ, толһа тустнь дер дорнь бу залдг бәәсмн. Шовһр үзүртә юмн: зөг-сумн, утх бас мууһас харсх гиҗ иткәд, ширдг дорнь тәвдг бәәсмн. Хагсад унҗ одсн киисиг бас дер дорнь хадһлна. Нилхин өлгәг чинән ортлнь, бооҗтлнь, нарна толян тусх һазрт дүүҗлдг бәәсмн. Бичкниг «өлгәд орулх» йовдл бас йөрәләр бүтәгддг бәәсмн.

Хальмгуд үрн төрәд уга бәәтл терүнд өлгә чигн, өмсх хувц, орах хучлһ, көнҗл дер белддго бәәсмн. Әмд күүнд олзлх, эдлх юмн

37

олдх гиҗ сандг, эртин белдвр цаһан төрин үүлд саалтг болх гиҗ саглдг йосн ода күртл эвдрл уга йовна. Түрүн җилнь - нилх, хө настаһас-бальчр насн гиҗ тоолгддг, дөнтә-тавтадан бичкнә тоод ордг, арвн-арвн хойр күртл күрсн насн арм баһ наснд тоолгддг, цааранднь гиҗгтә, залу насн, терүнә хөөн идр насн гиҗ күүнә өслтиг йилһдг бәәсмн. Балчр наснаснь эклҗ кү күндлх, авглх, менд сурх, нәрн урлг (этикет) нань чигн юм дасхдг, сурһмҗ өгдг бәәсмн.

Гиҗгтә наснднь күүкдән экнь хәәч бәрҗ, эд ишкҗ юм уйдг, өөмс өлгдг нань чигн һар үүлд дасхдг бәәсмн. «Күн болх баһасн, күлг болх унһнасн». Иим учрас күүкдт бичкнәснь авн эклҗ һоллгч арвн онц шиңгәдг бәәсмн. Тернь: сурһульдан - цецн болх; нөөртән - сергч болх; керг-үүлд - чадмг болх; үгдән - олмһа болх; нәәрт - серглң болх; закана туст - үннч болх; дәәнд - баатр болх; ямта күүнд - зуһуч биш болх; бийәсн мууд - деерлкдго болх; зовлң үзснд - өрөвч болх.

Бичкн күүкд икчүдин күүндәнд орлцдго, хәрүцҗ үг келдго, өөрнь шуугдг уга, гүвдлдҗ керлддг уга бәәсмн. Күүкд эк-эцкин келсәр, ахнрин сурһмҗар бәәдг, аав-ээҗин зааснас давдго төләд «эгл күүнд ээҗ-аавнь бурхн» гиҗ үлгрлҗ келгдсмн.

Келн-амнь хамхрад уга балчрт - эвләд, таалад уха орулдг бәәсмн. Бичкнәснь авн күүкдт: өскәһән харһулх, көлән тиирәд уульх, таңнаһан ташх, өвдгән теврх, элкән теврх, нурһан үүрх, шаңнаһан түшх, сүвәһән түшәд зогсх, өвдгән теврх зөв өгдг уга бәәсмн. «Һарсн үрн - экин сурһмҗас, һазрин өвсн чигин элвгәс» гидг үлгүр үрнә өслтд уха-сурһмҗ өгх туст нурһлҗ экнь орлцдгиг бәрмтлҗәнә.

Балчр күүкдин әмдрлд туслх, харш болх йор гиҗ йилһдг авъяс бас бәәдг. Күүкдтә герт кен чигн һар хоосн орхш. Һал үдлә күүкд нәәтххлә, сансн санан бүтх гиҗ йорлад, терүнә хамртнь тос түркәд, һартнь балта, нуһлур атхулдг бәәсмн. Бичкн күүкд нөөртән инәхлә - сән йор, чочад уульхла - саглх йор гиҗ сандг. Көвүн үрн догшн җилд төрхлә - сән, күүкн үрн җөөлн җилд төрхлә - сән гиҗ тоолгддг. Келн-амн уга күүкдт келнь бәргдҗ одх гиһәд өндгнә уург өгдго бәәҗ.

38

Өңгәлһн

Көлән татсн берд бас шишлң оньг тусхадг бәәсмн. Гиигрсн бер һурвн дөрвн өдр һал-һулмтд өөрдхш, ааһ-савла оралдхш. Халун оралдҗ одвзго гиһәд, гөңгн хот ууһад, делңд үсн ортха гиһәд, хотыг халун деернь эдләд, делңгән дуланар бәрәд, цаглань делңгән көкүләд, бийән цеврәр бәрәд бәәдг бәәсмн.

Цогц бийнь чаңһрсна хөөн саңгин идә уңһдаһад бийән һурв эргүләд, эрүләд, бийән цеврләд, һал-һулмтд өөк тос бәрәд, һулмтдан эклҗ өөрддг, ааһ-савла оралддг, залуһиннь, хадмудиннь хувц-хунрт һар күрдг болна. Күүкд күн - гиигрснәннь хөөн хадмудтан түрүн болҗ одхларн цә чанад, боорцг болһад авч одна. Үүдн хоорнднь зогсаҗаһад орх зөвшәл авад, орад, һал һулмтднь бас өөк тосар тәкл тәкнә.

Көкүл күүкд күүг өнгәлһҗ болшго бәәсмн. Иим учрас амтта, шимтә, әмтәхн хотас көкүл бериг дутадго бәәсмн. Гертнь орҗ йовх күн җилвинь дарх юм авад оддг заңшл одачн күцәгднә. Уңг-тохм делгрүлх бериг күндлдг, әрвлдг учрас «берлх» гидг заңшл тогтсмн болдг. Кемрҗән көкүл бер өңгәхлә, терүнә көкнь хавдад, делңгиннь үснь татгдҗ оддг болдг бәәсмн. Бер өңгәсән нуудг, күүнд медүлҗ келхәсн ичәд, аштнь өңгәсн күүнәд одад, гемән сурҗаһад учран келдг бәәсмн. Эн йовдл урд цагин берәчүдин һольшг бәрц бәрмтлҗәнә гиҗ келх кергтә. Өңгәсиг хәрүлхин төлә тер берд цә өгәд, әмтәхн хотар тооһад, белг өгәд һарһдг бәәҗ. Тиигхлә, көкин хавдр хәрҗ оддг бәәҗ.

Кезәнә көкүл берин, гергнә өңгөвр таслхларн ишкә герин үүднә тотхар, зәрмдән терм заагар җилв күрсн юминь өгдг бәәҗ. Өгхләрн һурв дәкҗ шүүрүләд: «өңгәсән тәв!» - гиҗ келдг бәәсмн. Тиигәд җилвтсн юминь һартнь һурв дәкҗ бәрүләд, хәрү авад өгхлә, көкин хавдрнь хәрҗ оддг, баалад өөртҗ одсн бийнь хаһрад эдгҗ оддгиг медәтнр тодлҗ келв (Молоткова Киштә Анджаевнас бичгдҗ авгдсмн) Эн йовдлыг «өңгөвр таслһн» гиҗ нерәднә.

39

Унһн үс авлһн

Өөрд хальмг улс ик кезәнәс нааран күүнә толһан үснд ик оньг тусхаҗ йовсмн. Күүнә әмн - күчн үснднь тогтдг гиҗ эрт цагин өвкнр санҗ йовҗ. Иим учрас, му юмна тускар келхләрн, йорлад «үснә үзүрәр һарг» гиҗ келнә. Гем, зовлң, харал нань чигн му сүүртә юмн үснд ивтрәд, шигдәд орҗ одхла, йилһхд кецү гиҗ сандг бәәсмн, тиигәдчн хәрд һарсн күүкд күн шиврлг өмсдг болсн чигн биз. Үснә үзүрт токуг боочкдг учрас «үзүрәр һартха» гиҗ келдг болсн биз. Токуг ямаранчн мууд дарңх болдг, шарх-шавд дом болдг йорта бәәсиг хальмг баатрлг дуулврин аһулһас медҗ болхмн. Эр күмн ик эрт цагт күклән зер-зев мет олзлҗ йовсиг бәрмтлҗәх үлгүр бас олн. Эн заңшлын учр чинриг дахулҗ нилхин унһн үс хәәчлх керг күцәдг бәәсмн.

Унһн үс күүкдәс тавтаднь, зәрм һазрт һунтаднь хәәчлҗ авгддг бәәҗ, өдгә цагт җилднь күргәд дәәкинь авчкна. Эк-эцкнь түрүләд өдр үзүләд, өдрин өлзәтә сән цаг темдгләд, авһнр-наһцхнринь дуудад, эн керг кедг бәәсмн. Наһцхнраснь нег ивәл наста күн, хойр төөлгинь улан зәңгәһәр боосн хәәч авад, далһа ааһ деер хот-хол, зер-земш, ааһта цаһан идә, терүндән хадг тәвҗ, ивәл наста наһцхиннь өмн зогсад: «Та, алдр, үс тәәрч хәәрлтн!» - гиҗ сурдг бәәҗ. Наһцхнь хадгинь авад, хаҗуднь тәвәд, хәәчинь авад, бальчрин унһн үс эклҗ хәәчлнә. Көвүн үриг барун заһрмгас, күүкиг зүн заһрмгас авад хәәчлнә. Хәәчлҗ авсн үсән тавг деернь тәвнә, хадгинь эзнднь үлдәҗ өгдг бәәсмн.

Зәрм һазрт унһн үсинь улан шар өңгтә кенчрт бооһад оркчкна, терүгән өндр юмнд цеврәр бәрнә. Күүкдин үс, нань чигн күүнә үс һазрт хайхш. Гиҗгин үснд хәәчин ир күргхш, хәәчлҗ авхш, тер кевтнь үлдәчкнә. Гиҗгт үс үлдәдг заңшл һол нурһиг күндлҗәх темдг. Зулаһинь хәәрләд, бас ора деернь үс үлдәнә. Эн атх үсиг «җогдамл» гиҗ нерәддг. Җогдамлыг хәәртә үрнә толһан орад үлдәдг бәәҗ (Молоткова Киштә Анджаевнас бичгдҗ авгдсмн). Бас ивәл наста күн далһа ааһ авад, күн болһна өмн зогсад, тер күүһәр бичкнә үс хәәчлүлнә. Хурсн улс цуһар балчрин үс хәәчләд, әдс өгәд, йөрәһәд бичкнд нег мал төл заана.

40