18. Ақ Орда шаруашылығы және қоғамдық құрылысы.

Ақорда дербес мемлекет ретінде, моңғолдан соңғы кезеңде, шаруашылық қайта түлеп жаңғыра бастаған, түріктерден ақсүйектер рөлі күшейген жағдайда туып қалыптасты. Отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері. Көшпелі ауданын ма жеке меншік саналды. Ақорданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, зекет, тағар тәрізді салықтар төледі. Мем.Орда Ежен тегінен шыққан хан басқарады. А.Орданың Сырдария аймақтарында егін және қала шаруашылықтарын дамытуды қолға алғаны белгілі. Орыс хан Шымтай ханның тұсында Алтын Орданы бағындыру әрекет етті. Құрамына қосылған:үйсін, қаңлы, қарлұқ, қыпшақ, т.б. тайпалар.Ақ Орда террит.қазіргі Қазақстан жерін түгел қамтиды. Халқы:түркі тілдес тайпалар, қыпшақ,қаңлы,үйсін,алшын,т.б. Хан ордасы Ертісте және Алакөл маңында. Сыр өңірінің қалалары мен Жетісу жайылымдары үшін Шағатай ұрпақтары күрес жүргізді. Іс жүзінде тәуелсіз саясат жүргізді. Негізгі тіршілігі өткен ғасырлар секілді көшпелі мал шаруаш. Қой мен жылқы, түйе өсірген, жекелеген аудандарда ірі қара мал шаруаш.

19. Ноғай хандығы шаруа. Және қоғ.Құр.

ХІІІ ғ. Екінші жар.да Еділ мен Жайық арасындағы созылып жатқан жалпақ дала мен құмды, таулы жерде. Сарайшық орталығы. Жайықтың сол жағалауында көшіпНегізгі тіршілігі өткен ғасырлар секілді көшпелі мал шаруаш. Қой мен жылқы, түйе өсірген, жекелеген аудандарда ірі қара мал шаруаш. Батыс пен оңтүст. өңірлерде, өзен жайылмалары мен тау баурайларында сыйыр өсіреді. Сол аймақтардың халқы суармалы, тәлімі егіншілік, балық аулау, аңшылық еді. Қой шаруаш.барлық жерде еді.Құрамы сол аймақта түрік халықтарының бас қосып, түрік және түріктенген моңғол тайпалары мен тайпалық бірліктер бартұғын. негізгі тайпа Маңғырттардан тұрды, сол себепті Маңғырт жұрты атанды. Н.Ордасының негізін қалаған Едіге 1396-1411 ж. аралығында Алтын Ордада бүкіл билікті өз қолына, оны өз тағайындалған хандар арқылы басқарған.Ноғай ордасында өкіметті және басқару ісін саяси ұйымдастырудың тұрақты ұлыстық жүйесі қалыптасты. Хан,сұлтан ордада өкімет билігін әскери, елшілік, әкімшілік билігін мұра ретінде берген.Ұлыс басында мырзалар тұрған, бұйрық жүргізіп,жайлы жайылымдар ұстаған, көшпелі малшылар мырзалармен бірге көшіп қонып, алым салық төлеп тұрды. Орда жорыққа 300мың дейін сарбаз алған. Ноғай ордасы мен Қазақ хандығы халық.ның жақын туыстығы Уәлиханов айтқан. Екі туысқан орда деп атаған. XVI ғ. Орыс мемлекетімен сауда экономикалық және саяси байланыстарда болған.

20. Моғолстан шаруа. Және қоғ. Құр.

Моғолстан мем. Шекарасы өзі өмір сүрген бір жарым ғасыр бойы ұдайы өзгерген. Оның құрамына Моғолстанның өзі және Шығыс Түркістанның, деректерде Манғылай Сүбе деп аталатын бөлігі бағынышты еншілік ретінде енетін. Бұл өңір дулат әмірі Болатша мен оның ұрпақтарға мұра. Шекаралары Ташкент пен Түркістан уәлаяттарының шығыстағы Баркөл мен Хами қаласына дейін, солт.Балқаш, Тарбағатай мен Қара Ертістен оңтүст. Ферғана мен Қашғарияның егінді аймақтар. Жеті сегіз айлық жол болатын. Саяси басшысы жер судың жоғарғы иесі хан болған. Ақсүйек бай бағландар жерді шартты иеленудің икта, инджу, сойұрғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі аудан жер қауымның қарауында. Мал алпауыт ақсүйектер қолында.

Қала мен ауыл тұрғынынан, егінші мен көшпелі халықтан алынатын салықтар, деректерде қалан, күпшір, зекет, тағар, баж сияқты. Халық сіндеті: әскери, кірешілік, еңбек, почта т.б.атқарған. Мем. Отырықшы егінші бөлегінде шенеуніктер аппараты көбейеді, әсіресе,алым салық жинау мен әскери күштерді ұйымдастыру.

21. Әбілхайыр. Хандығы (Көшпелі өзбектер мемлекеті). Әбілхайыр хан құрған мем. Атауы дәстүр бойынша Өзбек ұлысы, сондайақ Шайбани ұлысы, Әбілхайыр ұлысы дейді. Өзбектер ғана емес осы аумақта мекен еткен Әбілқайыр мем. Құрамына кірген аса үлкен этникалық топтардың бірі Қыпшақ хандығы деп айтуға болады. Әбілқайыр жаулау соғысы XV ғасырдың 30 жылдарда басталған.

Тоқа Темір әулетіне қарсы жорыққа Әб. Көп әскер жиды. Төменгі Сырдария аймағына жорыққа шығуы, оның Сырдария мен Арал жағалауы қысқы жайылымдық алу қажеттілігі еді. 1431 ж. Екітүреп деген жерде шайқас, ол Түркістан қалаларына жол ашатын. 1446ж. келесі жеңісі Атбасар маңында болды. Мұстафа ханды тас талқан еткен.1430 ж. қысқа мерзімге Хорезмді басып алды, Үргенішті тонады. Әбілқайыр Дешті Қыпшақтағы өз жақтастарының қыруар күшіне, далаға жиырма жыл бойы үстемдігін жүргізген өз қуатына сүйенгендіктен де Сырдария қалаларын тез басып алды. Шайбани ұлысы мен Орда ұлысы тайпаларының арасындағы қырғи қабақ қатынастарды бұрынғыдан бетер шиеленістірді. 1456-1457 жыл.Сығанақ түбінде қалмақтардан күйрей жеңілген Әбілқайыр Түркістанның талан-таражыға түскен қалаларын тастап шығып, Д.Қыпшаққа кетуге мәжбүр болды. Жеңілудің басты себебі оның мем. Ішкі әлсіздігі. Шыңғыс әулеті арасындағы қырқыстар, рулар мен тайпалардың көшпелі ақсүйектердің оқшаулыққа ұмтылуы, ішкі және сыртқы соғыстар кезінде Әбілқайыр қаза тапты.