47

Сонымен қатар көшпелілер туралы нашар түсініктер де сол ерте заманда-ақ қалыптасты. Көне Қытайда «көшпелілер — жабайы, мәдениеттің қас жауы» деген түсінік қалыптасты. Еуропада да көшпелі ғұндарды «тағы жабайылардың тұқымы, өркениеттің жауы» деп есептеді.

Отырықшы халықтардың көшпенділерден алшақтауы немесе шекара жасауы бірінші арнайы қабырғалар мен бекініс құрылыстарымен расталады. Осылайша, өзіміз бен өзгелерді қарсы қоюы тікелей ішкі мен сыртықының бір-біріне деген оппозициясымен, ішкі–шекараның бойындағы қабырғаларменбекіністергеорналасужерінеқатыстықаралады. Әрине, бұлқабырғаларменбекіністер көшпелілерарасындабелгілібір«көшпелісәйкестік» құрудыңнегізіболыптабылғанжоқ, бірақбәрібір олар жиі-жиі екі әлемнің арасында байланыста болмаудың (немесе кем дегенде, барынша азайтудың) айқынбелгісіболыптабылады. Барлықосыжасандыкедергілер(қабырғалар, біліктержәнет.б.). біздің және басқалар арасындағы, өзіміз бен өзгелердің/ сакральды және деастрализацияланған басқа / бөтен жерлеріміз арасындағы шекараны белгілейді. Бұрынғы дәуірдегі басқа кеңістіктің қасиеттілігін алып тастау немесе бас тарту өзімізді арттырып, бізге қосымша құндылықтар жасауға тырысады. Осындай лималардыХанәулетініңкезінде(б.э.д. 3 ғасырданбастап) ғұндарғақарсысалынғанәсіресеосысалада 5 - 6 ғғ. Римдіктер (бұрын Анастасия қабырғасы деп аталатын) болған Константинополь және Дунай лимесы бойындағы үш қорғаныс желісі Ұлы І Юститиан уақытынан бері), сондай-ақ Сасанидтер (Дербент пен Кавказдағы бекіністер, сондай-ақ Мервте (3, с. 17-18; 4, с. 253)). VIII ғасырда. Арабтар Орталық Азияда Мавераннахрдағы оазис орталықтарының бойында ұзын қабырғалар салған (Арабтар Амудария мен Сырдария өзендері арасындағы жер деп атаған) [1, 22 б,].

Мысалы, Қытай қорғаны Манчжурияда басталады, яғни. шығыс Хуға (варварлар) қарама-қарсы және одан әрі батысқа, Дуньхуанға дейін яғни солтүстік Худың (ғұндар) қарама-қарсы жеріне дейін созылады. Оларды оңтүстігінде басқа өркениет орналасқан еді, олар қалаларда орналасқан отырықшы халық ретінде қабылданды, ал солтүстікте тәртіпсіздік, қатал климат және өңдеуге келмейтін жер (кытайлықтардың ойы бойынша осылай қабылданып, саналарына орныққан болатын) [2-3].

Византиялықтар, римдік шекара қою және дәстүрін жалғастырушы ретінде, римдік тәртіпті солтүстігінде орналасқан варварлар (сармат,герман және т.б.) ғұн, болгар, славян, авар және т.б. жаулаушылғынан оңтүстік-шығыс Еуропаны V-VI ғғ., қорғау үшін алтыншы жүзжылдықтың басында ұзые қабырға салдырған болатын. Бұл қабырға Анаастасийдің (491-518жж.) кезінде пайда болды, тиісіншеолосықабырғаарқылыКанстантинопольдықорғағысыкелді. КейінірекиператорІЮстиниан (527-565жж.)кезіндеалып құрлысбағдарламасыжүзегеасырылды, мақсатыбалқанжерлерінсолтүстік варвалардан қорғау болған(славяндар мен болгарлар). Қорғаныс үш шепті болды, Дунай лимесіндегі бекіністер желісі, бұл Прокопи Кесарийскимен VІғ. «О постройках» шығармасында сипатталған. Алайда, бекіністер жорықтар мен тонаушылықтарды тоқта алмады, бірақ бұл нақты шекараны көрсетті, Дунай өзенінен бастап отырқшы өркениет немесе христиандық әлемнің басталатынын көрсетті.

VI ғ. солтүстік варварларға (ғұн, берсилов, хазар, алан және т.б.) қарсы қабырға тұрғызылды. Бұл жолы ескі отырықшы өркениеттің өкілі – Сасанидтік Иран болды. Кавказда бірнеше бекіністер салынды. ШавКавад(488-531 жж.) ШирванменДарьяларасындақабырғабекіністержелісінсалдырды [4, 109 б.]. Кейіннен оның ұлы Хосрой І Ануширван (531-579жж.) бірнеше бекістермен қатар атақты Дербент қабырғасын салдырды. Бұл жолы да басты назарда солтүстігіндегі ғұндар болған болатын. Ғұндар Сасанидтік Иранның экономикасын әлсіретіп, шекаралық аудандар зардап шегіп отырды.

Әрине, нақты қабырғалардың солтүстігінде тұратын көшпелілер үшін бұл қабырғаның артында адамдар да әртүрлі болды. Дегенмен, қабырғалар, әрине, басқа нәрсені тудыруы мүмкін. «Солтүстік варварлар» олардың қызығушылығын тудырады. Бұл әсіресе VI ғасырда, «солтүстік варварлар» Моңғолиядан Оңтүстік-Шығыс Еуропаға дейін «қабырғалардың артында жасырылған» ромейліктер, ирандықтар, қытайлар сияқты көрінді ... Осылайша, басқалармен шынайы танысу басталды, сондай-ақ өздерінің біртіндеп әрекеттері басталды және олардың кейбір мәдени, әлеуметтік және басқа сипаттамалары. Бұл үдеріс Батыс Түрік қағанатының аумағында, тек түркілер емес сонымен қатар соғдылқтар трапынан да жүрген болатын. Бұл процесс жоғарыда аталып кеткендей Батыс түрік Қағанатының территориясында, әсіресе Жетісуда белсенді жүрген болатын.Нәтижесінде соғдылық мәдениет түркілікпен бірігіп сіңісіп кетті. С. Г. Кляшторныйдың пікірінше соғдылықтар бұл үдеріске атсалысқандеседі. Жетісумен ШығысТүркістандасоғдыларжергіліктіақсүйектерарасындаөзорнын алу үшін түркі аттары мен титулдарын алған [5.; 6, 67-68 бб.]. Оған қоса айтарым соғдылар өздерінің түркіленгенін балгілеу үшін мәдениеті мен аттын қабылдаған болатын. Осылайша өзгелер мен өзіміз арасындағы шекара жойыла бастады [7, 613-624 бб.].

271

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Khazanov A. Nomads and the Outside World. Madison; Wisconsin, 1994а (2nd ed.).

2.Barfield T. The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, 221 BC to AD 1757. Cambridge, 1992 (First published in 1989). 325 p.

3.Waldron A. The Great Wall of China. From History to Myth. Cambridge, 1990.

4.Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. Баку, 1986.

5.Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М., 1964. 216 с.

6.Krippes U. Sociolinguistic Notes on the Turcification of the Sogdians // Central Asiatic Journal. 1991. Vol. 35, №1–2. P. 67–

7.Gabain A. von. Irano-Turkish Relations in the Late Sasanian Period // E. Yarshater (ed.). The Cambridge History of Iran. Vol.

3.Pt. 1: The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge, 1983. P. 613–624.

XX ҒАСЫРДЫҢ 20-30 ЖЖ. АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ХАЛЫҚ АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ

Мырзағали Абай,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 6М011400-Тарих мамандығының 1 курс магистранты,

ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., профессор Омарбеков Т.

XX ғасырдың 20-30 жылдары қазақ ғылым-білімінің қалыптасқан кезеңі еді. Ұлт істері үшін бір бағытта – білім-мен ғылым істеріне өздерін арнаған, мақсаттары бір арнада тоғыса алған Алаш азаматтары Алашорда үкіметі таратылып, Кеңес үкіметі орнаған кезеңдерде де өз ұстанымдарынан ауытқымай, қазақ халқы үшін аянбай еңбек ете білді. Бұл кезеңде ересектерге арналған «Сауат ашу» оқулықтарынан бастап, жаратылыстану бағытында арнаулы жазылған оқулықтар, денсаулық сақтау мен шаруашылық жүргізу хақында, партияның заң-жарлықтары да арнаулы жазылып, аударылып, басылып таратылған қазақша еңбектер көп болды. Ең азы 1000 данамен ең көбі 1 миллион тиражбен басылып Алтайдан Астраханға дейінгі қазақ даласына таралған. Алғашқы қазақ оқулықтары мен ғылми еңбектердің көбі бүгінде Алматы қаласындағы Ұлттық кітапхананың сирек кітаптар қорында сақтаулы.

Негізгі баспалардан: Мәскеудегі – «Күншығыс баспасы», Ташкендегі «Мемлекеттік баспа», Орынбордағы баспа және обылстық, губерниялық баспалардан қазақша кітаптар шығып тұрды. Баспаданавторлықкітаптарыменаудармаларыжарықкөргенқаламгерлерарасында: НәзірТөреқұлов, Абайдың Тұрауылы, Жұмағали Тілеулин, Әлихан Бөкейхан -қыр баласы, Мамытұлы Ахмет, Мағжан Жұмабаев, Кемеңгерұлы Қошке, Малдыбайұлы Біләл, Кемелұлы Әлі, Бектасов, Ыбыраш, Әбділда, Ақбердіұлы Қ, Мескейұлы, Әкім, Міржақып, Байтасұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Мырзағазыұлы Есбол, Аббас Нұрымұлы, Игенұлы Ибат, Ғабабс Тоғжанов, Даниял Ысқақұлы, Кенжебайұлы Бейсембай, Сұлтан Лепесұлы, Хамит, Даку, Жебеш, Баржақсыұлы Ахмет, Қапаұлы, Мырзағазыұлы Ғ, Ахметұлы Ел, Қапаш, Майлыұлы Бейімбет, Басқараұлы Жүсіпбек т.б авторлардың түрлі саладағы еңбектері кездеседі.

1.Тілі. Қазақ тілді оқулықтардың алғашқы легі ретінде қалыптасты. Көптеген кітаптарға баспа атынан басқарма төрағасы – Нәзір Төреқұлов пен қыр баласы «Қазақ оқулықтарың алғышқылары» деп алғы сөз жазып, қысқаша сипаттама мен түсіндірме беріліп отырған. Аударма шеберлігі мен тіл тазалыған баса мән берілгенін айта келіп, ұлттық тілдегі кітаптардың қазақ қоғамына ауадай қажет екенін атап өткен.

2.Жазу стилі. Әдеби аудармаларын арқылы қазақ қоғамының тұрмысына бейімдеп аударып жазды. Әсіресе, жанды мысалдар келтіруде қазақтың дәстүрлі тұрмысынан мысалдар ала отырып, қазақ қоғамының көрінісін сипаттап берді. Әсіресе, география мен шаруашылық жүргізу туралы кітаптардың мәні мен маңыздылығы туралы ерекше тоқталып, денсаулық сақтау слаласында еңбектер жазуға мән берген. Еңбектердің қазақ қоғамына маңыздылығы туралы «Еңбекші Қазақ», «Ауыл тілі» т.б газеттер арқылы сын беріп отырған.

3.Пайдалану аудиториясы. Балаларға арналған әдебиеттен бастап, ересектерге сауат ашу оқулықтарына дейін жазып шықты. Денсаулық сақтау мен шаруашылық жүргізудің тиімпді шетелдік озық тәсілдерін қазақ ұлтына таныстыруды көздеді. Қарыз серіктігі мен коммуналдық артельдер туралы кітаптарын шаруаларға қосымша көмек ретінде ұсынылды.

4.Таралымы мен бағасы. Ең аз таралымы 1000 данадан басталып 1 миллионға дейінгі тиражбен басылған. Жер-жердегі кітапханалар мен кітап дүкендерінен қалай алуға болатыны кітаптарда қосымшакөрсетілген. Бағасықолжетімді. Еңтөменгібағасы2 тиыннанбастап, қымбаты1сом20 тиын болған.

272

Біз бұл баяндамамыз арқылы Алаш зиялыларының халық ағартушылық қызметіндегі оқулықтар жазу мен басу мәселесіне ғана тоқталдық. Еліміз тәуелсіздік алып, егемендікке қол жеткен күннен бастап Алаш мұрасын зерттеп-зерделеу жүйелі түрде жүргізілді. Елбасымыздің «Рухани жаңғыру» бағдарламасыныңжалғасыспеттес«Ұлыдаланың7 қыры» аттымақаласындаатапөткен«Архив-2025» бағдарламасы даата-бабамұрасынжинақтау мензерттеу жұмыстарыжалпыұлттықдеңгейгекөтеруді мақсат тұтқан бірегей жобалардың бірі болмақ. Аталған іс-шараға азаматтық үн қосы мақсатымен 1920-1930 жылдары жарық көрген қазақтың алғашқы кітаптары туралы осы баяндаманы жазып отырмыз. Ұрпаққа үлгі берер Алаш мұрасы әрқашанда ұрпақ санасынан өшпесін деп тілейік!

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Көп томдық шығармалар жинағы Жұмабаев Мағжан; ред. Е. Дүйсенбайұлы ; алғы сөзін жазғ.: Ш. Елеукенов; ред. алқасы: Ә. Асқаров, С. Қасқабасов, Е. Раушанов . Алматы : Жазушы, 2002 жыл.

2.Алаш қозғалысы: энциклопедиялық анықтамалық/ Е. Тілешов, Д. Қамзабекұлы. Алматы: Сардар, 2014жыл.

3.«Темірқазық» журналы. № 1, 1923 жыл.

4.«Ауыл тілі» газеті. № 10,1927 жыл.

5.«Жаңа мектеп» журналы. № 3-4, 1927 жыл.

6.Қазақ тілінде басылған кітаптардың көрсеткіші: Қазақстан мемлекет баспасы, мұның Ташкенттегі бөлімі, Мәскеудегі орталық баспа шығарған кітаптардың бәрі де осы "Көрсеткіштен" табылады / - Қызылорда : Қазақстан мемлекет баспасы, 1926 жыл.

7.Қазақ тілінде басылған кітаптарды көрсеткіш : мұнда 1926-жыл мен 1927-нші жылдың әуелгі жарты жылында шыққан кітаптар көрсетілгенҚызылорда : Қазақстан мемлекет баспасы, 1927 жыл. 2-бөлім

ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНДАҒЫ ҚАҒАНДАРДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ

Aуылбaй Нұpжaн,

әл-Фapaби aтындaғы ҚaзҰУ, 6М011400-тарих мамандығының 1 к. мaгиcтpaнты,

ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., проф. Омарбеков Т.

Ерте Түрік мемлекеттері дамыған қоғамдық – саяси жағдайда өмір сүрді. Түріктердің бірнеше мемлекеттері болғанымен олардың ішкі саяси құрылысы, тұрмысы мен шаруашылығы ұқсас, тілдері мен мәдениеті бірдей еді. Түріктер қоғамында дамыған мемлекеттің барлық белгілері болды.

Көне Түркі мемлекеттерінің ең жоғарғы билік иесі – Тәңір текті Ұлы Қаған. Өкіметтің де, үкіметтің де жарлығын, үкімін, шешімін қабылджаушы бірінші адам – қаған. Қаған әскер басылары мен мемлекеттік аппаратты және ұлыстарды билеген бектерді, жадтарды, елтеберлер мен жабғуларды т.б. бекітті, орнынанбосатты. Сондай– аққағанжайылымдардыбөлугебасшылықжасап, көшіп– қону бағыттарын анықтады. Қаған мемлекеттегі жоғарғы сот билігін жүргізуші де болды. Елдегі құқықтық тәртіптің ережелерін бекітті.

Түрік қағандары Ашина әулетінен тарағандардан ғана сайланатын. Қытай мәліметтеріне қарағанда елде ханды жариялаудың күрделі рәсімі болған: бекзаттар оны ақ киізге отырғызып. Күн жолының ыңғайыменқаумалаған қалыңжұрттыңқұттықтағанайқайқиқуыүстіндешеңбердітоғызретайналып, дереу жібек бұғау салып, оны қолма – қол босаңсытып одан неше жыл хан болғың келеді?’’ – деп сұраған. Бірақ сұрақтың ел басқару мерзіміне анықтау ісінде қандай рөл атқарғаны жайлы түріктер

жүргізілетін болған .

Қаған сондай – ақ жоғарғы абыздың да рөлін атқарды. Кейбір деректерде қағанның” аспан тектес” , “аспаннан жаратылғаны“ туралы да көп айтылған. Осыған қарағанда қаған әулетінің артықшылығы үнемі дәріптеліп, көне түрік жазбаларында қаған мен бектерді халықтың құрмет қылып сайлауы қажет екендігі, тек қаған мен оның әулетінің “ халықты асырауға” қабілетті екендігі жазылған. Мәселен Мұқан қаған (553 – 572) “ халықты жақсы тойындырды” десе, Білге қаған туралы “жалаңаш халықты киіндірді”,“Ашхалықтытойындырды”, “ Кедейхалықтыауқаттыетті”, соныңарқасында“ Түрікхалқы көп нәрсеге қол жеткізді” , ол және оның інісі Күлтегін “ Түрік халқы үшін күндіз әрекет жасап, түнде ұйықтамады” деп жазылған. Көшпелі Түрік қағанатының ел басқару құрылымы үштік жүйеге негізделген. Олар қағанатты тардуш(оң қанат), төлес (сол қанат) және ічрекі (орталық) деп үшке бөлген.

Далалық көшпелелілердің атқарушы үкімет жүйесі мен әскери басшылығы араласып кеткен. Өйткені көшпелі өмір салты, шаруашылықты жүргізу, ұйымдастыру, кеңістік пен уақытты игеру ерекшілігі осыған бейімделген. Сондықтан Еуропа зерттеушілері Еуразия көшпелілерінің мемлекетін

273

әскериаристократиядепатаған. Зерттеубарысындакөнежәнеортағасырлықкөшпелілермемлекетінің ел басқару құрылымын әсркери - әкімшілік жүйеге құрылғанына көзіміз жетіп отыр.

Байырғы түркілер әкімшілікке де, әскерге де ондық жүйені мықтап енгізді. Ондық жүйе қағанат ішіндегі байып дәулеттеніп бара жатқан феодалдар мен қоғамның жоғарғы сатыдағы лауазым иелерінің құқығын қорғаумен қатар қол астындағыларды өкімет тарапынан қозғалтпай ұстап отыруға өте тиімді болды.Сөйтіп, ондық жүйе бір жағынан әкімшілік, екінші жағынан әскер функцияны қатар атқарыпотырды. Түрікқағандығындақағаннанбастапрутайпабастығыбектергедейін жиырмасегіз дәрежелі лауазым иелері болған.Далалық көшпелілер қағанаты – мыңдаған жылдар бойы ел басқару сабақтастығы үзілмеген, үкіметтік әкімшілік жүйесі қалыптасқан байырғы халықтардың бірі болды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.ГумилевЛ. Н. Көнетүріктер. Алматы. “Білім”, 1994. 44 бетМыңжанН. Қазақтыңқысқашатарихы. – Алматы: “Жалын”,

1994.

2.ҚұлахметоваЛ. Көнетүркіжазбаескерткіштеріндегібайырғытүркілердіңелбасқаружүйесі. // Қазақстантарихы. 2003

№5. 37бет

3. История государства и права Казахской ССР. Часть I - Алматы: 1982. 18бет.

4.Кляшторный С.Г.., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетии. - Алматы: “Рауан”,1992.

5.Талас Омарбеков Қазақ түркілерінің этникалық тарихы. – Алматы: « Қазақ университетті» – 2013. 327 б.

6.Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары: тарихнамалық – деректанулық талдау. – Астана, 2003. 51 бет.

АҚИҚАТЫ АНЫҚТАЛМАҒАН ТӘУЕКЕЛ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ОРЫС-ҚАЗАҚ ҚАТЫНАСЫ

Есенов Даулет,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 6М011400-тарих мамандығының 1 курс магистранты

ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., проф. Кәрібаев Б.Б.

Өткеннен өнеге алып келешекке қадам басқымыз келсе, ұлттың басты мұралары мен байлықтарын санамызға сіңіруіміз керек. Ұлттың мәдениет, әдебиет, тарих пен дін ғана қазақтың қазақ болып қазақ болып қалуын сақтап қалады. Кешегіден керуен тартқан «Ұранымыз алаш, керегеміз ағаш» деп күн кешкен халықтың тарихы бүгінге ұлағат. Әрине, қарғы тамырлы қазақтың кешегісін зерттеу, өткенді жаңғыру Елбасының «Болашаққа бағдар, рухани жаңғыру мақаласынан бастау алады. Міне, руханияттың жүгін көтерген мақаланыңнегізгі ойытарихтытірілту. Осысебепті бүгінгі өткен тарихқа қайта шегініс жасағанда дұрыс көрдік. Нақтырай айтқанда Тәуекел хан туралы толғамақпыз.

Қазақстан мен Ресей арасындағы қатынастар белгіленген құжаттардың бастапқы тізімі Федор Ивановичтің Тәуекел ханға 1595 жылы Мәскеу патшасының қол астына қазақтарды қабылдау туралы Грамотасынан басталады. Ал, Мәскеу мемлекетінің тарапынан мұндай позицияны қалай түсінуге болады? 1595 жылы орыс патшалығы қазақ ханы Тәуекелді қол астына кіргізу идеясы қайдан пайда болған? Орыс-қазақ қатынастарын зерттеген тарихшылар осындай шетін мәселені қозғамай және бұл міндетті болуы тиіс құбылыс ретінде қарастырған.

Бұл қандай да заңның бұзылғаны немесе хронологиядағы қателікті көрсету мақсатында баяндалып отырған жоқ. Қазақтардың Ресей мемлекетінің қол астына кіруінің заңды рәсімделуі мейлі XVI ғасырдың аяғы, немесе XVIII ғасырдың 30 жылдары болсын, әйтеуір ол жүзеге асқан. Бұл жерде бір құбылыстың әдейі алдын-алған саяси-әрекеттің өзінен-өзі белгілі болуы күмән тудырады. Онда тәуелсіз қазақ ханына оның қол астына кіруін және оның бұйрықтарын орындауын талап етуі, сыртқы жаулардан қорғауға уәде беруіне дәлелді негіздері болуы тиіс. XVI ғасырдың аяғында Ресей мемлекетінің сол кездегі сыртқы және ішкі жағдайын есепке алатын болсақ, қазақтарды қол астына кіргізу туралы мәселені көтеруге қауқарсыз болатын. Өйткені аталған мерзімде орыс патшалығы шведтермен (1590-1595), поляктармен (1596-1602) соғысып жатқан болатын және билік үшін ішкі талас-тартыс күшейіп тұрған кезеңмен сәйкес келеді. Қай жағынан қарасаңда 1595 жылы Орыс патшасының Федор Ивановичтің қол астына кіруін талап етуіне ешқандай негіз болмаған, ал Тәуекел ханның оны өтінуі мүмкін емес. Бұл кезеңде Тәуекелдің Орталық Азияның саяси сахнасында атағы асқақтап тұрған кезеңмен тұспа-тұс келіп отыр.

Сонымен, бұл құжаттың пайда болу тарихы турасында айтсақ. Оның түпкі нұсқасы былай. 1594 жылы қаңтарда қазақ ханы Тәуекел орыс патшасы Феодор Ивановичке Құлмұхаммед бастаған өзінің елшілігін жібереді [1; 7б]. Оған Қазақ хандығының Бұқармен күресінің шиеленісіп, екі мемлекеттің арасындағы саяси қарым-қатынастардың нашарлай бастауы себеп болды. Қазақ елшілігінің алдына

274

бірнеше міндет қойылды. Олар: Бұхар ханы Абдолла және Сібір патшасы Көшіммен күресте, орыс мемлекетінің әскери көмек беруін және соғыста қолданылатын от қару сұрайды. Сондай-ақ, негізгі мақсаты өзінің немере інісі Ораз-Мұхаммед сұлтанды тұтқыннан босатып алу болған. Оның үстіне Тәуекел өз елшісі арқылы орыс патшалығынан Қазақ хандығын қол астына алуын өтінген [2;5-8б]. Бірақ қазақ елшісі Құлмұхаммедтің Мәскеуде жүргізген келіссөздеріне қарағанда, қазақ ханы Тәуекел Ресей мемлекетінің қол астына алуды өтінгенде, Қазақ хандығының саяси тәуелсіздігін мүлдем жою деп түсінбеген. Қайта, Бұқар және Сібір хандықтарына қарсы күресу үшін әскери одақтасу ретінде қарағаны көрінеді. Бұл кезеңде ойраттар (қалмақ) Тәуекел ханға бағынды. Тәуекел хан Мәскеуге жолдаған хатында өзін қазақ пен қалмақтың патшасы деп атаған. Ораз-Мұхаммедпен арадағы әңгімесінде елші Құл-Мұхамед: «Ағаң Тәуекел хан қалмақтырды бағындырып, оларға әмірші етіп өзінің інісі Шах-Мұхамед сұлтанды отырғызды»,-дейді. Қазіргі кезеңде Ноғай ордасымен татулық сақтаптұрғанын, алайдаБұхархандығыменбітіспейтінінайтады. БарғанелшілігіндеҚұлмұхаммедбек осында жатқан Иран елшісі Ғади бекпен танысып, ортақ жау – Бұхар ханы Абдоллаға қарсы күрес туралы келіссөздер жүргізіп, күрес шартының негізін салады. Бас уәзір Борис Годунов екі елшіліктің еркін жүздесуіне жағдай жасап береді.

Енді қазақ ханы Тәуекелдің Ресей мемлекетінің қол астына алуын сұрағандағы себебі туралы сөз қозғалық: Біріншіден, 1586 жылы Сібірге И.Мансұров бастаған орыс отряды келіп, Төмен және Тобыл бекіністерін салады. 1588 жылы орыс қолбасшысы Данил Чулков Сібір хандығының билеушісі СейдАхмед (Тәуекел ханның күйеубаласы) пен қазақ сұлтаны Ораз-Мұхаммедті алдап, тұтқынға түсіреді. Онымен бірге кеңесші Қ.Жалаиыр және туыстары әжесі – Ази патшайым, анасы – Алтын ханым екі немере қарындастары Бақтыханым және Күнханым болған. Олардың барлығын тұтқындап, Мәскеулік сарайға әкелген, және ұзақ жылдар бойы оларға құрмет көрсетілген [3;194б]. Кейін Ораз-Мұхаммед әскери қызметте ерекше көзге түседі, сөйтіп патшаның ықыласына бөленеді. Қадырғали Жалайыр өзінің «Шежірлер жинағы» атты еңбегінде Шығай ханның үш әйелін ерекше атап өтеді. Біріншісі – Байымбегім. ОданСейдқұлсұлтан, Ондансұлтан, Алтынханым; Екіншісі– шағатайлықЯқшымбегім. Одан Тәуекел хан, Есім хан, Сұлтан Сабырбек; Үшіншісі – Бұрындықтың қызы Дадим ханым. Одан Әли сұлтан, Сұлұм сұлтан, Ибрахим сұлтан, Шахым сұлтан деген ұлдары болған [4;123б.]. Соған қарағанда, Тәуекелдің орыс тұтқынан өзінің туған-туыстарын құтқару ойымен, қол астына алу туралы өтінішін білдіруі мүмкін. Бұл туралы белгілі тарихшы М.Вяткин 1588 жылы Қазақ ханы Тәуекелдің інісі Ораз-Мұхаммедті орыстардың тұтқындағаны туралы және сол үшін 1594 жылы орыс патшасына Тәуекел ханның елші жібергендігін жазады. Автордың айтқанындай: «Шын мәнінде Құлмұхаммедтің келуінің себебі сұлтан Ораз-Мұхаммедті тұтқыннан босату еді», - деп, екі ел арасындағы дипломатиялық байланыстың сыртқы саясаттағы ірі оқиға екендігін атап өтеді. Екіншіден деректерге көз салсақ, Ораз-Мұхаммед пен қазақ елшісі Құл-Мұхаммедтің арасындағы 1594 жылы Мәскеудегі сарайда сұлтанның жайындағы сұхбатында: “Бізге саған патшаның оң қабақ танытатыны және барлығының қосылуын қалайтыны туралы хабар естідік. Сенің орныңа Тәуекел ханның ұлын жіберген күнде ғана босатады деп естідік”. Елшінің хабарды «естідік» деген сөзі орыс елшілерінің тікелей ұсыныстарынан кейін айтылып тұр және думалық орыс шенеуніктер тарапынан қысым көрсетілгені көрінеді. Тәуекел ханның елшісінен өз еріктерімен Мәскеу патшалығының қол астына кіргізуге қол жеткізгісі келетіні байқалады. Ораз-Мұхаммед келген елшіге: “Федор Иванович ұлы мәртебелі және сенімді патша, оған көп адамдар қызмет етеді, бізде оның қол астына кіруіміз керек екендігін менің Тәуекел ағам түсінбейді”. Елшінің оған берген жауабы: “Егер Тәуекел хан оны қаламаса мені мұнда жібермес еді”. Орыс патшалығының қол астына кіргісі келеді деген сөзді астын сызып айтамын. Себебі ханның мұндай шешімі ерікті емес, тек қысым көрсетілуі арқылы болуы мүмкін деген болжам бар.

Орыс патшалығына барған елшілік Тәуекел хан күткендей нәтиже берген жоқ. Орыс патшасы ыңғайлы кезеңді пайдалана отырып, қазақ хандығын қол астына кіргізуге итермеледі. Оның бұйрығы бойынша Бұхара билеушісімен және Сібір ханы Көшіммен соғысуға міндеттейді. Ал, Тәуекелдің немере інісі Ораз-Мұхаммед сұлтанды елге қайтаруды өтінген тілегіне орыс патшасы оның орнына баласы Үсейін қожаны аманатқа жіберген жағдайда ғана босата алатынын білдірген. Орыс үкіметі Ораз-Мұхаммед сұлтанды Қазақ хандығы мен Мәскеу арасындағы қатынастарды нығайтуға жәрдем етеді деп санаған [5;15б.]. Қазақ ордасына орыс патшалығының шешімі бойынша Вельямин Степанов бастаған орыс елшілігі жіберілетін болып белгіленді.

1595 жылы 28 наурызда Мәскеуден шыққан патша елшілері сол жылдың 30 мамырында Тәуекел ханныңордасынажеткен. Патшаныңбергенсыйлықтарынелшіаман-есентабыстайды. Ханоныжақсы қабылдап, қонақжайлық танытады. Қазақ ханымен келіссөздер жүргізуден басқа орыс елшісі В.Степанов қазақтардың санын, олардың негізгі кәсібін, әскерлерінің құрамымен қару жарақтарын,

275

қалмақтар және басқа да көршілес мемлекеттермен қарым қатынастарын біліп, осылар жөнінде патша өкіметіне түгелдей мәлімет беруге тиіс еді. Дәл осындай деректер Ресейдің басқа елдермен қарымқатынас орнатуда аса қажетті деп тұжырымдалады. Орыс елшісінің Тәуекел ханмен жүргізген келіссөздері, негізінен, екі мәселенің төңірегінде болды. Бірінші - қазақ-орыс әскери одағын құру, екінші - Қазақ хандығының Ресей қол астына қарауы туралы болды. Қазақ Ордасының от қару алып, біржолата күшейіп кетуінен сескенген Ресей сөз аяғын құрдымға жіберген. Кері қарай елшілер 1595 жылы 30 шілдесінде қайтады. Олармен бірге Мәскеуге Тәуекел ханның баласы Мұрат және елші Құлмұхаммедпен оның қасында үш адам жол тартады [6;26б]. Бірақ орыс үкіметі, от қару бермегені сияқты, Ораз-Мұхаммедті де босатпайды. Ресейдің соғыс өнерін ғана емес, ішкі-сыртқы саясатын да жақсы білетін Ораз-Мұхаммед сияқты адам кері қайтуға тиіс емес еді. Ресей орталық архивтерінен Ораз-Мұхаммед сұлтанның елге жазған ең соңғы хатын тауып жазған, жазушы Мұхтар Мағауин «Тәуекел хан заманында» мақаласында былай тұжырымдайды. «Аллам аузымда, дейді ОразМұхаммед. Ұлылардың ұлығы, мәртебесі биік, ақылы кеніш, асқан мейірбан, сайыпқыран ер, айтқаны орнына келген асыл текті Тәуекел бахадұр хан ағамыздың бақытты дәргейіне құлдық ұрдым; жолында жаны пида мүскінің – Ораз-Мұхаммед сұлтанды назарында болмаса да көңілінде сақтағайсың» дейді. Өзімен бірге мейман-тоқтау яғни құрметті тұтқында отырған әжесі Әз ханым, анасы Алтын ханым, қарындастары Бақыт ханша, мен Күн ханшаның аттарынан дұғай сәлем айтады. Ораз-Мұхаммед өз тарабынан сияпат таралғы ретінде Тәуекел ханға алтынды қызыл қамқа тон жіберіпті, әкесінің інісі Есім сұлтанға алтын оқалы етік, туған інісі Көшек сұлтанға садақ, басқа туыс бауырларына да әрқилы тәбәрік жолдаған екен. Ораз-Мұхаммедтің әжесі мен анасының елдегі балалары мен қайындарына, ағайын-тумаларға жіберген сәлемдемелерінің де толық тізімі сақталған. Сый-сияпат жағына келгенде Ресейөкіметідеүлкенжомарттықтанытады. ФедорпатшаТәуекелханғаөзханғаөзатынанбескіреуке сауыт һәм Ордадағы ең күшті сұлтандар Есім мен Көшекке және бір-бір сауыт жібереді, қымбат мата, үлкендікішілібасқадақаншаматаралғыжолдайды[7;10-11б.]. Құжаттарғақарағанда, Ресеймемлекеті Қазақхандығынқоластынақарау туралыөтінішінеризашылықпенқарап, оғанәскерикөмеккөрсетуге әзірекендігінбілдірген. Дегенмен, солуақыттаҚазақхандығынаәскерикөмеккөрсетпеді. Тәуекелхан ешқандай көмексіз Бұхар билеушісін өз күшімен жеңе алды.

Сібір тарихын зерттеген тарихшы А.Миллердің «Международное положение Казахстана во второй половине XVI века» атты ғылыми мақаласында қос ел арасындағы байланыстар біршама талданады. Автор қазақтардың көрші ноғайлар мен шайбанилермен Хақназар, Шығай, Тәуекел хандар тұсындағы халықаралық қатынастарын зерттей келіп, 1594-1595 жылдары қазақ-орыс қатынастарын талдап, ол кезеңде алшақта жатқан Ресей қазақтарға шынайы көмек көрсете алмағанын атап өтеді. Автор 15941595 жылдарғықазақ-орысқарым-қатынастарыныңуақытшааяқталуынабайланыстыТәуекелдіңорыс елініңқоластынакіргісікелмегеніментүсіндіреді[7;51б.]. Әрине, мақаладасолкезеңдегісаясатқажат, хандардың тарихи тұлғасы мен олардың қазақ халқының басын құру үшін жүргізген күресі тоталитарлық жүйенің идеологиясына қарама-қайшы келеді.

Қазақ ордасының қайраткерлері Мәскеу мемлекетінің сыртқы саясатын біржола сезінеді. Бұқарға қарсы күресте тек өз күшіне сену керегін байқайды. Қалыптасқан жағдайда қамқорлық туралы мәселе жөнінде келісімге келу мүмкін болмай шыққанымен, дипломатиялық қатынастар, сондай-ақ, сауда байланыстары жалғаса берді. Неге екені белгісіз, Ораз-Мұхаммедтің орнына жіберген Тәуекел ханның ұлы Мұратқа не болды, және екі тараптан жасалған талпыныстар неге үзілді, ол туралы сол кезеңде, кейін де зерттеушілер жақ ашпайды. Орыс-қазақ қатынастарының тарихнамасында қазірге дейін бұл жағдай анықталмаған.

Жасыратыны жоқ, кешегі кеңестік билікке келген уақытта XVI ғасырдың аяғындағы қазақ-орыс қарым-қатынастарыарнайытүрдежүйелізерттелмеді. Оғандеректерменфактілердіңшектеулігі, орыс мұрағаттарына қазақ халқының мүддесін білдіретін құжаттардың жолатылмауы себеп бола алады. Қазақ хандығы әскери одақ жасасқан елдердің боданы болыпты дегенді тарихта естімедік. Демек, тек қазақ ханы ғана емес қалмақтың да ханы атанған Тәуекел ханды, Ресейге бодан болды деу ұлттық танымымызға жат, тұғырлы тарихымызға қолдан жасалған «қастандық» деп білемін.

Әдебиеттер тізімі:

1.Есенов Д.Б. Ақиқаты анықталмаған Тәуекел хан тұсындағы орыс-қазақ қатынасы // Халық газеті. – 2015. – 16 қыркүйек.

2.Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках: Сб. документов и материалов. - Алма-Ата, 1961. - С. 40. Далее: -

КРО-1.

3.Султанов Т.И. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. – Алматы, 2001г

4.Қадырғали Жалайыр. Шежірлер жинағы. Алматы: 1997. – 128 б.

276

5.Абусеитова М.Х. Из истории внешнеполитических связей казахского ханства с соседними государствами во второй половине XVІ в.// Казахстан, Средняя и Центральная Азия в XVІ-XVІІІ вв. – Алма-Ата: Наука, 1983. – 170 с.

6.Жаппасов Ж.Е. XVI-XVIII қазақ-орыс қарым-қатынастарының тарихы. Алматы: Қазақ университеті, 2011. -147 б.

7.Мағауин М. Тәуекел хан заманында// Қазақ әдебиеті. – 1995. – 25 шілде.

8.Исторический журнал «Вопросы истории». - № 8. 1942.

ТҮРКІЛЕРДІҢ ИСЛАМ ДІНІН ҚАБЫЛДАУЫ: МҰРТАЗА БҰЛҰТАЙДЫҢ ПӘНАРАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРІ

Шалбаев Еламан,

Әл-Фapaби aтындaғы ҚaзҰУ, 6М011400-тарих мамандығының 1 к. мaгиcтpaнты,

ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., проф. Нуртазина Н.Д.

Қазіргі таңда түркі халықтарының бұрынғы наным-сенімдері мен олардың Ислам дінін қабылдау барысытуралыәрқилыпікірлерменғылымитұжырымдамаларайтылуда. ОрталықАзиянымекендеген байырғы қауымдардың, олардың ішінде түркілердің ерте дәуірлерде қандай наным-сенімді ұстанғанын анықтау, олардыңұлттық діні қандай дінедідеген сұрақтарды бір жақты жауаптау мүшкіл мәселеғылымилыққажатпайды. ҰлыЖібекжолыбойындаорналасқанжәнетарихбойықауымдардың көші-қонына, ұлыжорықтарғасахнаболғаносыарадакөптегендіндердің, наным-сенімдердіңболғаны ақиқат. Анық нәрсе: Орталық Азияда көптәңірлі діндердің бірте-бірте жоғалып, біртәңірлі (монотеистік)діндерге, ең соңында Исламға орын бергені байқалады.

Түркілердің ислам дінін қабылдау тақырыбына қалам тартқан отандық зерттеушілердің арасында Түркияда туылған, қазір қазақстандық азамат, ғалым, дінтанушы Мұртаза Бұлұтайда атау орынды. Бұлұтайдың «Ата-баба діні? Түркілер неге мұсылман болды?» атты көлемді монографиясын [1] тарихнамалық тұрғыдан талдау ғылыми қажеттіліктен туындаған сұраныс.

Тарихнамашы-ғалым, профессор О. Мұхатова атап көрсеткендей, «тарихнама – тарих ғылымының тарихын зерттейтін ғылым саласы. Сондықтан да ол үнемі тарихнамалық зерттеулер деген ұғыммен тығыз байланысты. Тарихнамалық зерттеулер белгілі бір дәуірде пайда болған тарихи таным бағыттарына тән және әлеуметтік функциялар атқаратын принциптердің негізінде жүргізіледі. Сонымен қатар тарихнамалық зерттеулердің міндеттері тарих ғылымының даму сұраныстары мен қажеттіліктеріне байланысты айқындалады және қол жеткізілген тарихи таным мен тарихи ойдың деңгейіне, сондай - ақ зерттеу әдістеріне тікелей тәуелді болады» [2, 6 б.].

«Ата-баба діні? Түркілер неге мұсылман болды?» атты монография 2000 жылы Алматыда «Білім» баспасынан жарық көрген. 500 беттен асатын іргелі зерттеу пәнаралық негізде жазылған, себебі онда дінтану, исламтану, философия, мәдениеттану, тарих, археология, лингвистика, т.б. пәндердің ғылыми нәтижелері синтезделген.

Біздің тарихнамалық зерттеуіміз М. Бұлұтайдың еңбектерінде, әсіресе іргелі монографиясында тарихилық, тарихи фактілер мен құнды мәліметтердің алға тартылуы. Жалпы, ғалымның методологиясы – ғылымилық пен теологиялық ұстанымды ұштастыруға әрекет ретінде қалыптасқан позиция. Зерттеуде Ислам дінін жақтау (апология) басым. Мәселен, автор Исламның жершарында жайылуы патшалықтардың, әулеттердің, хандардың арқасында немесе олардың монополиясында болған емес, ол әлемдерді жаратушы Аллаһ Тағаланың һидаят жолын адамдарға ашуының арқасында болған деген теологиялық көзқарасты жақтайды. Дегенмен бірнеше батыс және шығыс тілдерін еркін меңгерген философ батыстық, тарихи-этнографиялық мәліметтер кең қолданылып, ол зерттеу барысында объективтік дәлелдер мен аргументтер ұсынып отырады.

М. Бұлұтайдың іргелі монографиясында таяушығыстың монотеистік діндердің ең соңғысы Ислам бүгінгі күнде түркі халықтарының ортақ діні, ұлттық мәденеттерінің рухани бұлағы, құрамдас бөлігі екені дәлеледенеді.

Исламның таралу тарихы жан-жақты зерттеуді қажет ететін аса күрделі маңызды мәселе болып отыр. Мұртаза Бұлұтайдың айтуынша, еліміздегі зерттеушілер осы мәселеге үстірттеу қарап, орыс және батыс авторларының тұжырымдарын қаз қалпында қабылданған деген тезисті алға тартады. Алайда, ол 2000 жылы айтылған уәж еді. Одан бері 18 жыл өткені белгілі. Осы уақытта отандық исламтанушылар мен тарихшылар бұл проблеманы жаңа методологиямен зерттеуге өз үлесін қосты [3]. Түркі, ұлттық дереккөздерінің рөлі артты. Жаңа концепциялар ұсынылды. Дегенмен М. Бұлұтай ғалым ретінде посткеңестік жағдайға дұрыс баға берді.

277

Ғалымның өзі айтуынша, еркіндік орнаған соңғы жылдарда осындай рухани мәселелеріміз өзіміздің ұлттық және діни тарихымыз тұрғысынан қайтадан анықтау, зерттеу қылу талабы туды. Ислам діні Орта Азия аумағына келгенде, осы өңірде көптеген діндердің және наным-сенімдердің болғаныақиқат. Осыдіндердіңмүшелері, өкілдеріменмиссионерұйымдарының, сондай-ақсаясижәне әскерибилікиелерінің, мүдделестоптардыңкеріжәнежаппайқарсылықкөрсетуінеқарамастан, Ислам тарихи бәсекелестікке төтеп беріп, көптеген діндердің жарыс алаңына айналған Жібек жолы бойындағы мекендердің барлығында үстем болып, бірегей дін ретінде өзінің орнын бекітті [1, 6 б].

Бұлұтай зерттеуінде біз исламға дейінгі түркілер туралы құнды материалдар мен ғылыми тұжырымдар таба аламыз. Орталық Азияны мекендеген байырғы қауымдардың, олардың ішінде түркілердің ертеде қандай наным-сенімді ұстанғанын анықтау бұл халықтардың өткенін білудің негізі болып табылады.

Ғалым М. Бұлұтай дінтанулық тұрғысынан, тәңіршілдік дүниетанымы бойынша, бір құдайға сеніммен бірге әр түрлі рухтардың да болатынына сенушілік орын алды. Рухтарға сенушілік бірқатар ырымдарды орындаумен қатар жүрді. Солардың ішінде ең негізгісі ата-баба аруағын қадір тұту, қасиеттеу. Мұның өзі ата-баба рухтарының о дүниеде өмірін жалғастырады деген сеніммен туындады. Бұл наным қазір де өзінің маңызын жоғалтпаған, өйткені сол уақыт пен кеңістіктің өзара байланысын, өмірдің мәні мен мақсатын айқындай отырып терең философиялық және рухани адамгершілік қуатқа ие.

Қорыта айтқанда, посткеңестік кезеңде ғалым-дінтанушы М. Бұлұтай еңбектері Қазақстан тарихнамасындағы ислам тарихына қатысты «ақ таңдақтарды» зерттеп, объективтік әдістемесін қолдану ісіне белгілі еңбек сіңірді және шет елдік, «өзге» немесе баламалық көзқарасты, сыни позицияны таратуға үлес қосты. Сонымен бірге, ұлттық тарихнамада М. Бұлұтайдың іргелі монографиясынан кейін де ислам тарихы одан әрі зерттеліп, айтулы жетістіктерге қол жеткізілді.

Әдебиеттер тізімі:

1.Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? – Алматы: Білім, 2000. – 504 б.

2.Мұхатова О. Тарихнама ғылымы: теориялық-методологиялық негіздері және зерттеу үлгілері. Оқу құралы. -

Алматы, 2009. -186 бет.

3.МуминовА.К. Новыеподходыкисламизации// КновымстандартамвразвитиииобщественныхнауквЦентральной Азии. Материалы международной научной конференции. – Алматы, 2006. – С. 77-91. Муминов А.К. Ислам в Центральной Азии: особенности в кочевой среде // Урбанизация и номадизм в Центральной Азии: история и проблемы. Материалы конференции. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С. 108 – 116. Муминов А.К. Казахские ходжи // Shygys (Восток). – 2004. – № 1.

–С. 229-235. Жандарбек, З.З. «Насаб–нама» нұсқалары және түркі тарихы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 168 б. Жандарбек З. Йасауи жолы және қазақ тарихы. – Алматы: Ел Шежіре, 2006. – 256 б.Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана (историко-культурологическое исследование). – Алматы: Фараб, 2000. – 312 с. Нуртазина Н.Д. Распространение ислама. Алматы, 2016358 с. Султангалиева А.К. Ислам в Казахстане: история, этничность и общество. – Алматы: Казахстанский институт страт. исследований при Президенте РК, 1998. – 188 с. Мустафина Р.М. Бытовой ислам у казахов (XIX–XX вв.) (историко-этнографическое исследование). Дис. докт. ист. наук: 07.00.07 – Алматы, 2006. – 309 с.

ХХ ҒАСЫРДЫҢ 50-90 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ТҮРКИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ

Чабденова Гауһар,

әл-Фapaби aтындaғы ҚaзҰУ, 6М011400-тарих мамандығының 1 к. мaгиcтpaнты,

ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., проф. Сайлан Б.С.

Бүгінде еліміздің тарихының толыққанды қалыптасу үдерісінде әр тарапта шашырап жүрген шетелдегі қандастарымыздың этникалық тарихын, әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен құрылымын, дәстүрлі-рухани мәдениетіндегі өзгерістерін зерттеу және оны жан-жақты талқылапқарастыру алдыңғы қатарда тұрған басты назар аударуды қажет ететін өзекті мәселе болып отыр.

ХХ ғасырдағы 50-90 жылдардағы Түркиядағы қазақ диаспорасының саяси-әлеуметтік жағдайын тарихи тұрғыдан жаңаша пайымдау диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.

2002 жылы дүниежүзі қазақтарының басын қосқан II құрылтай болды. Еліміздің тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев жасаған осы баяндамасында «....Бұл құрылтай – қазақ халқының жаңа мыңжылдықта біртұтас ұлт ретінде нық қадам басқанының белгісі. Біздің бәріміз үшін бұдан артық бақыт, бұдан артық қуаныш болуы мүмкін емес», – деп атап өтеді[1].

Түркиядағы қазақтар туралы толыққанды зерттеулер жүргізген, соның ішінде, әсіресе, өткен ғасырдың50-60 жылдарындағыТүркияжеріндегі қазақтардыңөмірі, тыныс-тіршілігі, бейімделуіжәне т.б. саяси-тарихи мәселелері туралы тым сирек десе де болады. Қазақтардың Түркия жеріне алғаш

278

қоныстануын біршама зерттеуші-ғалымдар өз еңбектері, жинаған дереккөздері арқылы толыққанды түсіндіріп өтеді. Осы уақытқа дейін бұл аймақтағы қазақ диаспорасы жайлы мәліметтер берген шетелдік ғалымдардан швейцариялық ғалым Ингвар Сванберг [2], Годри Лиас [3], Отандық зерттеушілерден Г.М. Меңдіқұлова [4], түркиялық ғалым, Отандасымыз Әбдіуақап Қара [5], Б.К. Қалшабаева, А.Қ. Бейсеғұловалар [6] болды.

Сонымен, отандастарымызТүркияжерінеүшаумақтанқонысаударады. Біріншітоп1928-1938 жж. Қытай жақтан Тибет, Үндістан, Пәкістан асып, 1951-1956 жж. Түркияға келген Алтай қазақтары. Екінші топ 1980 жылдары орыс-ауған соғысынан ауған Ауған қазақтары. Үшінші топты осы кезеңдерде Ираннан ауған қазақтар құрайды.

1950-1960 жылдары Түркия қазақтарының тұрмыс-тіршілігі көбіне тері өңдеу, киім тігу, саудасаттыққа негізделді. Кей деректерде қазақтар тері кәсібімен айналысқан кезде, түріктер мұны әлі игере қоймағандығы, соның арқасында түріктер тері өңдеу, оны игеру кәсібін меңгеріп, 1,5 млрд. доллар пайда тауып отырғаны туралы мәліметтер кездеседі [16].

Сонымен қорытындылай келе, бүгінде дүниежүзі қазақтарының тарихын зерттеу, соның ішінде, қазақдиаспорасыныңеңкөпшоғырланғанжеріТүркиядағықазақтардыңтарихын, олардыңәлеуметтік жағдайын қарастыру аса маңызды мәселе болып отыр.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Назарбаев Н.Ә. «Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы: 15 жыл» //Дүниежүзі қазақтарының II құрылтайында жасаған баяндама. –Алматы, 2007. – 67–71, 76–78 б.

2.Svanverg Ingvar. Kazakh Refuges in Turkey. A Study of Cultural Persistence and Social Change. – Upsal, 1989. – 211 p.

3.Lias Godfreu. Kazakh Exodus. London, 1956. – cit.p.9.

4.Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. – Алматы: Ғылым, 1997. –

264 с.

5.Әбділуақап Қара. Түркиядағы қазақтар және олардың тарихы.// http://yenitrt.com/kazakh/bagdarlamalar/2017/12/02/turkiiadag

6Қалшабаева Б.К., Бейсеғұлова А.Қ. Түркия қазақтары (этникалық тарихы, этнографиялық ерекшеліктері). – Алматы: Қазақ университеті, 2013. -184 б.

7.Асылбек Рахатұлы. Алтайдан Анадолыға дейін. // Қазақ елі. – 1996. - №42. 18 қазан, 2-бет

8.Қара Ә. Алғысқа бөленген Аднан Мендерес. // Түркістан. – 2012. – 1 қараша.

9.Қара Ә. «Түркияда бір жұрт бар». // Түркістан. – 2011. – 1 қыркүйек.

10.Халифа Алтай. Алтайдан ауған ел. – Астана: Астана полиграфия, 2011. -278 б.

11.Қара Ә. Қазақтардың Түркияға көші (Қожан уәзір ақсақалдың ауызша деректері) – Алматы: «Орхон» баспасы, 2016.

–136 бет.

12.Сванберг И. Казахская диаспора: Проблемы этнического выживания. Алматы: Атамұра, 1997. – 224 .

13.Ұлттың ұлы жиыны. Деректер жинағы // құраст. Ботагөз Уатқан. – алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. «Атажұрт» баспа орталығы. -2012. – 408 бет.

14.Бейбіт Бөженнің Дервиш Қылышпен сұқбаты. Түбі бәріміз Отанға ораламыз // Айқын. – 2008. – 3 шілде.

15.http: // caspionet.kz

16.Амандық Қорғанұлы. Үндістан қазақтары //Түркістан. – 2012. – 15 қараша

ФОРМИРОВАНИЕ ФОНДА РЕДКИХ КНИГ НАЦИОНАЛЬНОЙ БИБЛИОТЕКИ РК

Алдибек Айнур,

магистрант 2 курса специальности «6М051500-архивоведение, документоведение, и документационное обеспечивание» КазНУ им.аль-Фараби,

научный руководитель: к.и.н. доцент Удербаева С.К.

Книги великих ученых, поэтов и писателей прошлых времен – гордость и бесценное сокровище библиотек Казахстана. Коллекции редких книг и рукописей отражают экономическое и культурное развитие страны в определенный исторический период. Ведущими исследовательскими центрами в области изучения книжных памятников и рукописей являются крупнейшие библиотеки и музеи Казахстана.

НациональнаябиблиотекаРеспубликиКазахстанаявляетсяглавнойбиблиотекой, обеспечивающей потребности любого жителя, она целенаправленно занимается проблемами формирования фондов, их сохранением и распространением документов, и в первую очередь, казахской книги. Наряду с этим Национальная библиотека обслуживает информационными потребностями все население региона, принимает участие в библиографическом учете национальной печати, является научным учреждением по библиотековедению и библиографоведению, методическим, информационным и культурным центром республики [1].

279

История Национальной библиотеки Республики Казахстан берет начало с образования Верненской городской библиотеки им. Л. Толстого. 31 декабря 1910 года было принято решение городской думы об открытии библиотеки-читальни на средства Общества ревнителей просвещения [2]. В 1914-м в особом помещении здесь открылась и бесплатная мусульманская библиотека-читальня. В 1931-м Президиум Казахского Центрального исполнительного комитета принял постановление «Об учреждении Государственной публичной библиотеки Казахской ССР» на базе Алма-Атинской окружной библиотеки.

В структуре библиотеки особое значение имеет созданный в 1938 году отдел редких книг и рукописей, в котором комплектуются и подвергаются научной обработке книжные раритеты. К моменту создания отдела в фонде насчитывалось 1 004 единицы хранения, среди них рукописей на казахском языке – 67, чагатайском – 26, арабском – 136, персидском – 60, узбекском – 9, татарском – 4, турецком – 5, на церковно-славянском – 62. Следует отметить, что особо редкие книги и рукописи поступиливбиблиотекув30–40-хгодах[1]. Так, в1936-мспециальнойпоисково-закупочнойбригадой библиотеки были приобретены 263 ценные книги в Казани, Сайраме, Ташкенте, Туркестане, Уральске и других городах [2].

Среди рукописей фонда имеются уникальные материалы на арабике. В ходе нашего исследования, мы обнаружили древние словари на арабской каллиграфии. Один из которых называется «Камус альМухит» автора Фирузабади. Основой для составления словаря «Камус аль-Мухит» Фирузабади послужила работа Джаухари «ас-Сихах», так как он включил и дополнил в свой словник огромный пласт лексики из труда Джаухари, который, как известно, является выходцем из Казахстана. Поэтому, мы считаем изучение «Камус аль-Мухит» на региональном уровне очень важен. Также, для казахстанской арабистики словарь «Камус аль-Мухит» не известен.

Роль словарей в современном мире велика. Общая функция всех словарей – фиксация, систематизация, накопление и хранение знаний о мире и о национальном языке, передача этих знаний от поколения к поколению. Значение словарей в жизни каждого человека трудно переоценить. Чтение словарей, постоянноеобращениекнимповышаеткультуруречи. Словариобогащаютиндивидуальный словарный и фразеологический запас, знакомят с нормами языка, предостерегают от неправильного употребления слов, их грамматических форм, произношения. Словари расширяют наше познание языка, углубляют понимание слова, способствуют развитию логического мышления. Из биографий ученых, общественных деятелей, писателей, поэтов известно, что многие из них высоко ценили энциклопедические и филологические словари, обращались к ним за справками, читали словари как увлекательную литературу.

Список используемой литературы:

1.Абугалиева К.К. Из истории Центральной научной библиотеки Республики Казахстан // Наследие. Сб. Посвященной

70-летию ЦНБ. - Алматы, 2002. - с. 11-12.

2.Аскарбекова Н.М., Замзаева Т.А. Каталог печатных книг на казахском языке арабской графикой (1841-1932 гг.). - Алматы, «Казахстаника», 2006. - 176 с.

3.رﺎﺼﻧ ﻦﯿﺴﺣ رﻮﺘﻛر – ه 1408\1988م ﻲﺑﺮﻌﻟا ﻢﺠﻌﻤﻟا

4.Полковниченко И. Язык - Алматы, 2012. - с. 1-3

ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘСКЕРИ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ

Нурбосынова Назым,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 6М011400-Тарих мамандығының 1 курс магистранты,

ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., проф. Сайлан Б.С.

Жалпы, Қазақстан тәуелсіз ел ретінде өзінің дербес әскерін құру ісін және әскери білім беру жүйесін 1992 жылдың 7 мамырында Президенттің «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қорғаныс комитетін Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі етіп қайта құру туралы», «Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру туралы» жарлықтары шыққаннан кейін бастап кетті[1]. Осы күні еліміздің аумағындағы КСРО әскери күштерінің есебіндегі мекемелер, бөлімдер, құрамалар, ұйымдар, полигондар, сақтау базалары, қоймалар, жылжитын және жылжымайтын әскери мүліктер Қазақстан құзыретіне берілді..

Бүгінде мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінде жоспарлау жүйесін жетілдіружәневедомствоаралықөзараіс-қимылүдерісіжалғастырылуда. ҚазақстанРеспубликсыІшкі істерминистрлігіІшкіәскерлерініңқұрылымыжәнеоныдамытукезең-кезеңіменжәнежоспарлытүрде

280