Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Теегин Герл, №3, 1958, август.pdf
Скачиваний:
3
Добавлен:
21.04.2023
Размер:
6.87 Mб
Скачать

Хоньна Михаил

эС-эС-эС-эР —ТӦВКНУгъИН БУЛГ

Манурсн кӧк агъар Модна савгър бичр Мелмлзсн уста теньгс Ке цецкӓсин ӧнъгс, ӧлгӓд кевтсн кӱӱкдшнъ ӧкӓр, джӧӧлн серглнъг.

Орчлнъгин зургъадгч ӓнъгднь Олна байрин ӧрчднь

эС-эС-эС-эР мини киилгднӓ

Эвин джиргълнь дуулгдна.

Ар ӱзгт

Арагни Сӓӓхлӓ — Алдр Москва —

уняртдж ӱзгднӓ,

Аалтн гасншнъ

герлӓн тусхана Альд болучн

дурлгддж келгднӓ.

Арвн гурвн

урсхулта тенъгсӓрнь

Алькчн ӱзгӓс

кермд усчлдна,

Олн зӱсн

ӧвӓрц дарцгсарнь Онъг бӓрлдхӓр

ирснь медгднӓ.

55

Шулун ирӓд нӓӓджлдхӓр седснь

Шуугад агъарар шаргад гариа,

Арагни Сӓӓхлӓн— Москван аэропортснь —

Агъарин гӓрднрӓр

кезӓчн дӱӱрнӓ.

Москван уульнцс — терлгин зеегшнъг

Мӧнъгн усншнъг, джирджнънсн джирл гъншнъг,

Тасрхан уга тогърун донъгдшнъг,—

Таалмджин джиргълӓр тав дӱрклнӓ.

Улан ■бӓӓшнъгии

Ора деер

Улан туг

тӧвкнӱн

делснӓ,

Шивӓн ӧмн —

 

мавзолей

дотр,

Шинӓс Ильич

 

ӓмдшнъг

нӧӧрснӓ.

Ачнрнь тагчкар

мандж

нӧӧринь

Аавинь ӧӧр

 

селдж зогсна, Учрасн кишгинь

улм холвдж

Уӱдӓсн партнь уралан ӧскнӓ.

Тӧвкнӱгъин цутхлнъг—

Мини эС-эС-эС-эР,

Номин булг—

Арагни Москва,

Таш гитл —

сара газрар

56

Телӱлдж Дахулиг орчлнъгар нискв.

Иньгӓн олдж

ил ӱздж,

Итклднь делкӓ аштнь багтна,

Москва делгӱдӓн — Ээдж болдж

Мӧнък ӱӱлдврнь йӧрӓлд мактгдна.

Ленина помар

кӱис аксгдсн Луугъпн цӓклгъид

зӱркнь батрси,

Коммуна партпн—

ӱрдӱд тӧвшӱн

Кӱмни ӓмтстӓгъӓн

кезӓдчн зӧвшӱи.

Тегӓдчн, ӓмтсм

тсиъгснн загъсншнъг

Таалмжта джиргълд ниицдж бульглна,

Тегӓдчн Тӧрскм,

теегин иогъаншнъг Тӧгӓлнъг джилдӓн

цецкӓрдж шавшна...

Ун уга

«ӱӱрмӱд» одачн

Ӱӱгим эвддж ӱрӓхӓр ниргнӓ,

Теслтӓн хадгълдж

ӓмтн ююгъарнчн

Тер зергдт ухагъан кӱргнӓ:

— «Делкӓн дӓӓсн —

дӓн керго,

Дӧрлдӓ кей — тӧвкнӱн бӓӓлгъӓр,

57

Негӓн ӓӓлгъсн —

тӧр эвго, Насни туршт

йовий ӱӱрлгъӓр!»

дуудврин ӱгмӱд

дживртӓшнъг ниснӓ

дахульла дахлдад

Лелкӓгъӓр зӧрнӓ, эС-эС-эС-эР-н одн

огътругъар асна Эвин джиргъл —

тӧрскндм тӧрнӓ!

ПОВЕСТЬ, ОЧЕРК, КЕЛВРМУД

О. И. Городовнков,

отставкд бӓӓх гснерал-полковпнк.

ДАӒНД ОЛДСН ИНЬгУД.

Алдр Октябрьск социалистическ революц болчксн цаг билӓСоветин хойрдгч хургт цуг олн келн ӓмтнӓ

кӧтлвр В. И. Леннн дӓ зогсадж, эв кехм гидж т£рчлснӓ хӧӧн, цергт, дӓӓнд йовсн бндн салад гсрӱрн, хӓрхин

аргъ хӓӓвдн.

Мана гарч йовх вокзал цергӓс хӓрдж йовх улсар Дӱӱрнъ билӓ. Селӓдӓр помещикудин газр угатнр хувадж авча<на гидж цӓӓлгъдж большевикӱдпн келсиг сонъссн салдсмуд улм адгъад бӓӓцхӓв -Тер газр хувалгънд шулугъар кӱрч орлцхар эдн эврӓннь тӧрсн — ӧссн газрурн бас нег ӱлӱ адгъсн болдг.

Тер цагт поездт сууна гидг мел амр йовдл биш билӓ. Таг дӱӱрнъ чикӓтӓ тер поездмӱд станцур ирцхӓдг билӓ.

Вагона дӧрӓ деер, крыш деер, вагон хоорнд — альднь болвчн ӓмтн дӱӱджлгдӓд йовцхадг билӓ.

Паровозин хӓӓкрлъгьн генткн сонъсгдв. Поезд ирӓд

зогсв. Тӱлклдӓд, чичлдӓд, татлдад, ӓрӓн гидж ватонд орцхавдн.

Вагонд йовсн улсин кӱӱндврӓр болхла, деер ах йоснд

\^е5тРт) мел тӧр — тӧвшӱн бишнь ил медгдв. Тиигӓд co онъгрв. Александрово — Трушевск гидг станцас маИг давулдж йовулшгочн гисн зӓнъг ӧрӱн ӧрлӓ сонъсгдв. Пег красноармейц мана вагонд ордж ирӓд, игдж Келв:

Поезд давдж йовшго. Энӱнӓс арвн хойр дууна

седРТ Каде™Ӱллӓ дӓн болдж йовна. Угатнр харсхар

тс.г,СНТн' Мана улан гвардин отрядт бнчгдцхӓтн,— гидж *-Р келв.

Г ?_алдсмуд ӱӱмлдцхӓв.

. Ц^ргт авхар седджӓнт?

Р'Идц b°J1Txa теР дӓӓлдснь — гилдцхӓв.

'Эюнас бууцхавдн. Вокзалин ӧӧр цуглрч хурлдцхав

59

Хургт нег кӱн босдж келв. Шниджлхд, тер кӱн боль-

шевпк кевтӓ.

— Керенскин, цуг баячуднн болн помстикӱдии цагнь болв, тедн лавта уга болх. Петроград, Москвад, НУГ наатк ик балгъсдар болвчн кӧдлмшчнр болн крсстьяи улс йосан гартан авчксп бӓӓцхӓнӓ,— гидж тср кӱн ӱган

чилӓв.

Э.н хург бола бӓӓтл би, нанчи кесг олн нсргӓс хӓрдж йовсн улс Улан гварди болдж бнчгдцхӓвди. Маиас отряд бӱрдӓгъӓд, манд винтовк болн сум ӧгцхӓв. Тӱӱиӓ хоон

мана командир игдж маднд келв:

— Эн сӧ кадетнр лӓэри гиджӓнӓ. Цугъар зер — зсван

саглад, бели болджатн.

Сӧӧдиь Алсксандрово — Грушевск балгъснас газа-

ран гарад, цувлдад, цӱврӓд кевтихӓвдн. Бар сари.н киитн

хар салькн кӧдлджӓлӓ. Улан гвардейцнр баг — багар цуглрад, гал тӱлдж кӧлчӓлдхцӓв. Кӧл.тмшчприн зӓрмнь йир эв — наку угагъар буугъан гартан бӓрнхӓнӓ. Зӓрмнь бу ӱзӓд уга бӓӓдж, альдараи тсрӱг хӓлӓлгъдж ӧӓрхат

меддг уга бӓӓдж.

Эн шин ирсн улсиг дӓӓпӓ зер—зсвд дасхтха гпд» нанд болн нанчи цӧн салдсмудт ӧр шарлгълнла ман

командир даалгъв. Эиӱнд, кеер тесгт, дӓӓнд орн глджагъӓд, винтовкар ягъдж хахиг кӧдлмшчнр дасдж

Балгъснас авч ирсн ӧрӱн хотан

уучкад. отряд ■

бӓӓр — орм медхӓр би тедниг эргдж

хӓлӓвв. Тӱдл У[_

Новочеркасскур дӓврдж, цагъачудин офицермӱднг бал снас кӧӧдж гаргъхмн гидж, багъчуд халурхдж ШУУГ„„ цхав дӓӓнӓ кергин даслт — дамшлтинь цагъачуд с нӓр дассинь меддг, дӓӓнд орлцдж йовсн бидн. хуу цергчнр, халурхджасн тер багъчудт «Ураддж», хаакрд

тедниг авч болшго гидж тӧвшӱнӓр цӓӓлгъдж

хӧрдг билӓвдн.

Цаг тӱдл уга, ик чидл хурадж, кадетнр мана ур ниргдж дӓврв. Залу зӧрмгӓр, цогцан ӓрлллго

-

отр

КӦДЛМ'

K0JL‘a.

шчнр — улан гвардейцнр сӧрглцдж дӓӓлдв. Болв ц

в

чудин чидл ик болсар, зӧвӓр гарутдж, мана отряд иу

 

Толгъагъан хӓрӱ ӧндӓлгъджӓх, революцин ӧмнас н

 

джах хазгудла тӱрӱн дӓӓлдӓнӓ хӧӧн Тенъгд

болн

 

верн Кавказд тогтх советин йосна тӧлӓ, нанчн кес

м.

бичкн дӓ кедж ноолдцхавдн

Революцин ӧмнӓс сӧрдж ноолдачнр Лонскои тег

у

цдж гӱӱцхӓв. Алексеев, Деникин, Корнилов генерал

ео

Новочеркасскур гӓрд шовупшнъ делдж ирцхӓв. Офицермӱдип болн юнксрмӱдин полкмуд генсрал Алексеев эклӓд бӱрдӓв.

Нег цӧн хонсн цагт йир му зӓнъг бидн сонъсвдн: догшн дӓп болсиа хӧӧн Калсдина отряд Ростов балгьс эзлдж авси бӓӓдж. Большевик, кӧдлмшчнрнг ягъдж ӧршӓпк угагъар зовадж, эниӱлдж бӓӓхиг Ростов балгъснас зулси кӱн игдж келв:

— Балабановск садур тедниг зуугъадар кӧӧдж авч

ирцхӓнӓ. «Сулдхвр танд эн, Совет гидгтн эн!»—тидж

келджӓгъӓд, алхиинь ӧмн тедниг шнлврӓр шилврдӓд ораджагъад, чашкар шаагъад юнкермуд болн офицермуд

гснӱлдж зовадг бӓӓдж.

Тӱдл уга Ростов балгъснас мана отрядур тӓвсн большевнкин комнтетии кӱн ирв. Нег орсн хургасн хамг тер иага бӓӓдлиг би сӓӓпӓр тодлдж медв. Эн газрт бӓӓснӓс, эврӓииь ӧссн-боссп газртаи одхла революцин кергт ик олз кӱргхӓн медӓд, Платовск станицур одх болдж шиндв.

Тӧмр хаалгъ эргмиг юпкерс болн цагъачуд эзлджӓлӓ. Би хазг хувц ӱмсӓд авчкв. Цагъачудар дӱӱрнъ чикӓтӓ поезд дотр йовтлм, чи юн кӱмбч, хамагъас йовдж

йовнач — гидж inanac сурв.

— Хазг.в би, Сулин гидг станицӓсв, герӱрн хӓрдж йовнав, — гидж хӓрӱ ӧгв. Цагъачуд намаг дӓкдж кӧндӓсн уга. Новочеркасскд ирӓд, товарн вагона ора деер

суугъад, Ростовур кӱрӓд ирв. Эн вокзалд диг — дарана

бӓӓдл тас уга бӓӓдж: ӓмтн дурндан бӓӓцхӓнӓ. Поезд •кӱлӓтъӓ бӓӓтлм, кесг дӓкдж шам унтрагъад, терзӓр хагъадчн, кишго мудугарад хӓӓкрлдсн сонъгсгдв. Иим

азд ӱздж, сонъсджагъад, бу угагъар би нам керг уга кӱичи гидж санв. Внптовк ягъдж олдж авхан тоолв. Тер

сӧӧгъӓн хазг соотнь хӓӓдж олв. Толгъачднь ирӓд, хазгудла хамдаи хонх зӧвшӓл абв. Хазгудиг тавлад унтхла,

зерглӱлӓд тӓвсн виитовксас нег бу авад, гуч шаху сум авад, станцур .ирв. Мини хӱвӓр, поезд дигтӓ Торговой

станцур гарад йовджадж. ЛӒанъгъдуртнь Платовск ста-

ницд ирӓд буувЭврӓннь хуучн иньг Семен Михайлович Буденила дигтӓ харгъад бӓӓв.

— Хамагъас ирвч, Городовиков, игдж кӱн бас харГьдмн <бӓӓдж-гидж келӓд, гаримм сексрдж атхв.

дӓӓнӓс нрӱв.

Би чигн дӓӓнӓс нрӱв. дӓӓнӓс ирсн улсас ревком

61

бӱрдӓх кергтӓ, — гидж Семен Михайлович шуд кергин туск кӱӱндвр эклв.

— Бӱрдӓх кергтӓ, — гидж би байрлдж хӓрӱ ӧгв.

— Тииклӓ цаг давулад ксрг уга.

Семен Михайловичла харгъдж кӱӱндсн эн йовдл намаг улм омгшрулв. • Буденниг би ӧӧрхн иньгӓ'И гидж санхас нань , зӧргтӓ шамдгъа, таслврта, омгта сулдхврин тӧлӓ ноолддж чадх кӱн гидж тоолдг билӓв. Эи ю, ягъдж кехӓн нанас сӓӓнӓр меддг билӓ.

Станиц деер дӓӓнӓс ирсн бас кесг хальмгудла харгъв. Тер асхн эн хальмгуд кӱӱндвр кехӓр мини герт хурцхав, зӓрм мана хальмгудиг кадетмӱд эврӓннь ӱлмад орулдж авчаиа гидж эдн нанд келв.

Платовск станициг ӧмнк кевӓри атаман толгъалад бӓӓгъӓ. Газрин сӓнь ӧмик кевӓрн аду ӧскдг улст болн баячудин гарт бӓӓгъӓ. Эн хамг тоот йовдлин буруг медлгън YraTHp дунд улм ӧсӓд бӓӓв. Стапицӓр дӓврдж хӓрджӓсн салдсмуд угатнрт цӓӓлгъдж, баячудин буру

хаджгъриг улм гӱӱткв.

Jep йовсн салдсмуд Октябрьск рсволюцин тускар цӓӓлгъӓд, хамачн угатя, крестьян улс помещикӱдиг КУУ чдж, газран авчана, — гидж тедн цӓӓлгъдг билӓ. Манъгъдур асхндиь дӓӓнӓс ирсн хальмгудиг би бас цуглулд> хуравв. Адучин Лидж, Пельшин Бембе, Адучин Баатр,

Кулешенӓ Эрнджӓн нанчн залус ирцхӓв.

н

Эн шунмгъа хальмгудла кӱӱнддж, хальмг революци

 

комитет бӱрдӓх болдж шиидвдн. Советин йосна 143

 

ягъдж ноолдхан эн кӱӱндвртӓн диглдж абвдн. Эн Р

 

ком эргӱлдж хальмг салдсмуд негдӱлх кергӓсн * эклвдн. Никифоров ур,н кӱӱтӓ хамдан Семен Михаи

вич Буденный дӓӓнӓс ирсн улсас сталицин РевоЛ

онн комитет бӱрдӓхдӓн орв.

 

 

_vHn

Асхлад бидн Буденнла харгъвдн. Хальмгуд

 

кедж йовх кӧдлмшин тускар кӱӱндӓд, атаман

н

аячудла ноолдхин кергт зӓрм хальмгуд орсла негд

оаадлиг келхлӓ, Буденный йир оньган ӧгч сонъсв.

хальмгуд, ӱлгӱрлӓд келхд, игдж тоолдг билӓ:

яГЬл-

Ягъад орсла бидн негдджӓхмб?

 

Эвраннь хальмгин тӧрӓн, бидн эврӓн хальмгуд

ауНд

хвдн. Манд ,нӧкд кергго. —

 

 

1иим тоолвр—бӓӓдлиг тана биисинтн ӧшӓтн таД

ку-

тарадж йовна — гидж теднд

цӓӓлгъвр ӧгхмн

гиД

 

денный заавр ӧгв. Орс чигн,

хальмг чигн,

ха3'

 

62

оруд кӱн чигн баячудт тӧрӱц керг уга. Зуг угатнр цу

-

ар негдхлӓ, бинстӓн мууг баячуд йир саанар медиа. 1

р

учрар баячудла ноолдхин кергт угатнриг негдӱлдж

бидн бӱрдӓх зӧвтӓвди.

Терӱнӓ дару станицд дӓӓнӓс ирсн хальмгуд цуглулдж, тедпӓ негдгч съсзд кеввдн. Тер съездиг большеви кӱд гарддж ксцхӓв. Атамана йос уга кехин кергт, хальмг баячудин даджрлгыас хагъцхин кергт, орс салдсмудла негддж, теднӓ ревкомла негдхии туск эв аргъин тор би тер съездт тӓбӱв. Орс ревкомла негдхм гнсиг тедн таассн уга, тигӓд тер тӧриг авсн уга. Тер эргмар баасн баячуд Сарсинов толгъачта одачн угатнр дунд ик ӱлмӓтӓ бӓӓдж. Орс болн хальмгудин угатнр негдхлӓ, баячудин йосна унъг тасрдж хуурхиг Сарсинов Абуш, тӱӱнӓ ӧӧр цуглрсн баин болн бӓӓхтӓ хальмгуд

йир сӓӓнӓр меддг бӓӓсмн.

Баячуд болн гелнъгӱд угатя хяльмгуд дунд бас биис-

тӓн олзта кергӓн кедж йовсн болдг. «Сальск тег

мэнз

хальмгин тег. Орсмуд мана кергт

орлцх йосн

уга»

гидж тедн келдг билӓ. Тигдж эн

баячуд хойр

ревком

негдӱлхд ик харш болв.

Болв хургин хӧӧн цергӓс ирсн улсас хальмг революционн отряд бӱрдӓвдн. Мана ревком тер станицд бӓӓсн

баячудиг бӓрдж суулгъад, цергӓ улсин хойрдгч съезд

кев.

Эн съезд болхин ӧмн революцин эркн хорта ӧшӓтн Сарсинов Абушиг хахм гидж мана ревком шиидв. Болв эн шиидвриг кӱцӓдж чадсн угавдн. Цергӓс ирсн

зӓрм салдсмуд сурсн учрар, Сарсиновнн туск тӧриг олла кӱӱндврт тӓбӱвдн. Съезд деер Сарсинов гурнигъӓд, чикинь цоксн элджгн болдж одв. Ӓм авртн гидж Сарсинов хургин улсас мӧргн бӓӓдж сурв. Хургин улс хойр ӓнъгрӓд, Сарсиновиг хашго болдж гарвдн. Тер сӧӧднь Сарсиновин нӧкднр манджасн улсиг алад, бӓрӓнд бӓӓ­ сн баячудиг оргъулад, авч одна. Сарсинов байн Новочеркасск ордж зулв.

л Сарсинов оргъснг сонъсад, хальмг ревкомин хург

ке'вв. Тер ревкомин хургт Буденный, Никифоров болн Сердечниг иртхӓ гидж сурввдн. Хург йир шуугата, зӱтклдӓтӓ, меткӓтӓ болв. Аш сӱӱлднь орс ревкомла негдх болдж, олна Совет бӱрдӓх шиидвр гаргъвдн.

Тиим шиидвр гаргъад, станицд бӓӓх улсин олна хург кеввдн. Цергӓ улс хургт зертӓ — зевтӓгъӓн белн ирз.

63

Хург ion учрар болджахиг мсдчкӓд, станнчн атаман

докугаиов зулад йовдж одпа.

Хальмгуд, донской хазгуд болн оруд крестьян улс кедӱ нег газр бӓӓвчн, игдж нег газр цуглрдж хург кедг уга билӓ. Эдн тӱрӱн эклдж олна ксрг хамдан хагълджаснь эн.

— Атамапа йосп унъг тасрх — гидж Никифоров ӱгӓн эклв. Ӱӱрмӱд, бидн эврӓн стаиицӓп меддж эзлх зӧвтӓвднОрс угатнр, ха.’п.мгуд, оруд улс, салдсмуд — цсргчнр эврӓи.нь совст бӱрдӓх зӧвтӓ. Эн мана угатнрии йосн мӧн...—гидж хургт боссн урч Никифоров ӱгӓн чилӓв. Хургин улс хойр хувагддж ӓиъгрв: теднӓ легнь — оруд кретьян улс болн хальмгуд, цергчпр, хойрдгчнь — байн, бӓӓхтӓ хазгуд болн байн хальмгуд. Кссгдӓи шуугдж зӱтклдснӓ хӧӧн, Советд орх улс тедн шиидв. Тер Советд «ртха гидж ревкомин зааси пнм улс шиидгдцхӓв: Бу­ денный, Сердечиый, Сорокии. Никифоров болн нанчи улс, хальмгудас Городовиков, Адучинов, Кулсшов,

Емченов Советд орцхав.

Ах гелнъ багш Буренов хургт бас ирв. Ӧмнк кевӓр

кӱидлдж, эн ах багшиг ӧӧдӓн гаргъдж кӱн суулгъсн уга. Сарсинов байниг зулхд гелиъгӱд пӧкд болсар, тедниг

ӓмтн кӱндлдгӓн уурад, тедн тоомсран геев. Ах багш хойр — гурв дӓкдж босдж, хургт ӱг келхӓр седв. Терӱнӓ келсиг кӱн сонъсси уга, тигӓд ах багш хургас гарад йовдж одв.

Советин йосна хортнла ноолдхин кергт тогтсн Совет

цаг тӱдл уга буута, зер — зевтӓ отряд бӱрдӓв. Хальмг революционн отряд Платовск партизана отрядла негдв

ӰР буденный болн Никифоров теднӓ командир болдж шиидгдв. Эн цагла хальмгин оиъгдан нег захд Хомутников Василий болн Кануков Харти хальмг улан партиза­ на полкмуд бӱрдӓв.

Советин кедж йовх кергт харш болхар тер эргмнн

баячуд кесг эв — аргъ хӓӓв, болв юм кедж чадсн угаБаячуд, чиновникс, гелиъгӱд, рсволюцд дурго хӓлӓцтӓ хазгудиг 'бидн эврӓннь хӓлӓврт, шӱӱврт бӓрджӓвдн. О.кружком бӓӓсн Великокняжеск балгъснла холва кедж

бидн кӱӱндджӓвдн.

Генерал Каледипа отрядла дӓӓлддж, нег цӧн дӓкдж цокчкад, революционн казачий комитет красногвардеиск отрядла негддж, дӓ кех болдж шиидв. Народн

64

Комиссармудин Советин нерн деер Ӓрӓсӓн Советск Coциа.тистнческ республикнг ах государственн йоснд тоол-

джанавдн,— гидж мана ксмитет сунъгът тӓвбӓ. Революцнопп казачсствд нӧкд болхар улан гвардейск отрядмуд ӧмӓрлдж гарв. Новочеркасскур дӓврдж дӓӓлдцхӓв. Таганрогт кӧдлмшчнр бослт кедж зӧрцхӓв.

«Дурарн тогтсн нертӓ» цагъачудин ӓӓрм эн цагла улан гвардейск отрядмудт цокгддж, Ростов балгъсиг

хайдж зулх зӧвтӓ болв. генерал Корнилов Кубань хӓлӓдж гарв.

Улан гвардейск отрядмудт болн революционн казачест.вд бӱслгдон, атаман нсрнӓ ӱӱлӓс буусн Каледин атамана бӓӓшнъгд бнйнь бийӓн хадж ӱкв.

Революцнон.н отрядмудпн эзлдж авсн Новочеркасск

балгъснас Сальск тег ордж генерал Попов зулв. 1 500

шаху буута церг, 5 тов, дӧч гар пулемет эн генералд бӓӓлӓ. Эн генерал донской область хӓйдж гаршго саната. Хазгуд болн хальмгудас мӧрн цергӓ полкмуд бӱрдӓдж, большевикӱдин ӧмнӓс дӓврлгъ кехдӓн эн

ицджӓлӓ.

— Минъгън мӧрта цергӓ кӱн! Аду ӧскдг баячудин зун минъгън мӧрн! ним .кӱчтӓ чидлнн ӧмнӓс кенчн кӱн

зӧрлцдж чадшгог медхт дала ик ухан-тоолвр кергго— гидж эврӓннь иткмджтӓ ӧӧрхн ӱӱлдӓчнртӓн генерал

Попов ухалсн болдж келдг билӓ.

Советин йоснла ноолда делгрӱлхд Сальск округ тер революцнн ӧмнӓс сӧрдж ноолддг улсд йир сӓн газр болдж тсднд тоолгдв. Сальск теегӱр, Шар-Булук хотнд

бӓӓсн аду ӧскдг баячуд тал офнцермӱд цуглрдж ирцхӓв. Шар — Булук хальмг баячудин байн хотн. Мана харул харджасн улсин келсӓр болхла, хальмгудиг генерал Поповнн отрядт орулхар седдж офнцермӱд эн хотнур ирсн бӓӓдж. Сал гол Манцын кец хойран хоорндк цуг

селӓдӓр Советин йосн тогтсн болвчн, ганцхн Шар — Бу­ лук хотн Советин йос авл уга бӓӓгъӓд бӓӓв.

Мана йовулсн делегатнриг llllap — Булук хотнахн

хагъад кӧӧдж. Хаана цагт ямта, тоомсрта йовсн байн

казакуд болн бай.н хальмгуд Шар — Булук хот эргдж

бӱгджӓлӓ. Советин йосна ӧмнӓс илӓр ноолдхасн баячуд аадг болв. Болв тедн эвтӓ цаг кӱлӓтъӓд, шин тогтсн

советин йосяг ар гнджгӓснь цокхар белн болад бӓӓцхӓв. «АргъуЛддЖатН1 удл уга генерал Попов ирх»,— гидж нув-

чинӓр шимлддж, дорагъур угатнриг тедн ӓӓлгъдг билӓ.

$ Альманах

Шар — Булукии баячуд джиргъӓд бӓӓцхӓв. Тедн йир байн билӓ. Тӧмр ората модн гсрмӱдтӓ. Амбармуднь

буудягъар дӱӱрнъг. Эзн болгън арвагъад пар царта. Газринь сӓӓнинь эзлси. Газран оруд ирсн у.тсд, эс гидж багъ газрта хальмгудт арсндт баячуд ӧгдг билӓ. Угатнр эн баячудин мухлад бӓӓцхӓлӓ.

Шар — Булук хотнд ӓмтн ӧшрцхӓв. Шар — Булук хотнд офнцермуд цуглрджана гисн зӓнъг кссгиняь хор буслгъв.

Шар — Булук хотиг кӱӱчхмн!

Кишгосин уг — тохминь унъгарнь тӓӓрхмн,—гидж

Платовск станицин улс шууглдцхав. Цаг игдж хӱвР.х гидж Шар — Булукии хотна баячуд санджасп уга. X*'1'

рӱцдж, сӧрӱцхдӓн кӱрсн уга. Мӧрӓн унад, Манцыи кец

гатлад, генерал Поповии бӓӓршси газрур тедн зулпхав. Угатнр Шар — Булук хотиг кӱӱчз. Плуг, сеялксиг тедн хувадж авцхав. Мншкдӓн буудясинь кедж авцхаз. Хавр ксмд дӓн чилх гидж санцхагъад, тӓрӓнӓ эк бил.ы;т. маши — ююгъан тоолад, баячудин эзлджӓсн баю can

газриг ягъдж эдлхӓн бас санцхав.

Ьолв Платовск станицд йир ӱӱмӓтӓ цаг ӧӧрдӓл ирв. Станиц эргмд цагъачудин гвардейцнрин ӱлдл цергтз баг улс ӱӱмлдӓд, хутхлдад ирцхӓв. Станицӱр мел шуд ордж ирхӓсн эдн ӓӓцхӓнӓ, болв эврӓннь таньдг улсар. дамджулад листовк — цаас тарагъад, хашан ӱӱднд ДУ" УДвр наагъад, Советин йосн хольврчана гисн худл зӓнъг ӓмтнд гаргъад, хазгудиг, нанчн улсиг цагъачудин отрядт ортха гидж тедн сурад бӓӓцхӓв.

Цагъачуд, улан хойран хоорнд ӱӱмӓцдж, хувацджасн хальмгудиг генералин отрядт ортха гидж аргъддж шаджн гелиъгӱд иткӱлхӓн хӓӓцхӓв.

Большевикӱдиг кӧӧгдснӓ хӧӧн угатнрт дала юм ӧгх болдж, тӧвшӱн джиргъл бӱрдӓх болдж гелиъгӱд келдг билӓГенералин тӓвсн офнцермӱд цергӓ хувцарн гилв- ксн—долвксн, ям — чинрнь ик, крест болн медальмудиг

хармндж, хатурхлго теднд хувадж ӧгсн болдг.

Помещикӱд, баячуд генералмудас, аду ӧскдг баячудас ик олз иддг гелиъгӱд хотдар, станицсар эргӓд хурЛ

хурад, ном умшад, бурхн шаджна буддин ӧшӓтн большевикӱдиг кӧӧтн гидж тедн сурцхала.

Болыцевикӱдлӓ ноолдх хальмг полкмуд бӱрдӓх болдж генерал Поповд ӱгӓн ӧгч Сарсинов Абуш сӓ

бедрсн болдг. Эн учрар Сарсинов Абуш хальмгуд дунд

66

цагъана цергт ортха гидж зӱтгдж цӓӓлгъвр кесн мӧн. Цагъачуд сана авч, толгъагъан ӧндӓлгъцхӓв. Тедн булгу.тси буугъан гаргъдж авад, арчдж белн болцхав.

Революцин ухан — седклд хальмгудиг орулхд Пла­ товск станицд болсн нег ӱӱлдврин повдл манд дӧнъг болв.

Украйниг авчкад, Северн Кавказур ордж йовсн немшин цергӓс нӧкд авхар ицдж байрлчкад, полковник Гнилорыбовнн, генерал Мамонтовин, генерал Поповин

нанчи цуг эднӓс тасрсн, салсн, тарсн отрядмуд кӧдлмшч

цеитрмӱдӓр болн революционн седкл-ухата станицсӱр дӓврлгъ кедж, тедниг эзлдж авхар седцхӓв. Тӧмр

хаалгъии кӧдлмшчнрӓс бӱрдсн Царнцын—Тихорецк хаалгъ харсджах зер — зевтӓ отрядмуд генерал Поповд амр ӧгл уга бӓӓгъӓд бӓӓв. Велнкокняжеск, Котельников болн Платовск станцмудур генткн дӓврлгъ кедж, генерал Попов тедниг авхар шииддж гидж бидн зӓнъг сонъсввдн.

Тигдж эн станицмудиг эзлдж авад, 1918 джилин хавр кӱртл Сальск округт батрад, Царнцынур цагъачуд ик дӓврлгъ кетл, Попов бӓӓршдж бӓӓхӓр седсн болдг.

Генералин отрядмуд дӓврхӓр

седдж белдджӓнӓ

гисн зӓнъг станициг ӱӱмӱлӓд бӓӓв.

Великокняжескӓс

улан пвардин отрядин шииддж гаргъсн улс ирцхӓв. Ьидн ягъад болвчн Поповин дӓврлгъиг зогсах заката билӓвдн. Тӱӱг Великокняжескӱр орулшгон аргъ мана

эркн керг билӓ.

,

Ягъдж сӧрлцхӓн

темдглӓд, станициг дӓӓнӓ йосар

бӓӓхиг мана Совет зарлв. Аду ӧскдг байн Корольковин

ӱзнъгиг кадет эзлдж, цагъачудин отряд Платовскур нрдж йовдгчн гидж,— манъгъдуртнь мана харулч-нр занъглв. Эн зӓнъгиг сонъссн цуг угатнр мӧрн дел деер белн болцхав. Совет цергт ортха гидж дуудвр кеснд,

кесг улс дурарн ирцхӓв. 300 шаху кӱн цуглрв. Теднӓ ӧрӓлнь зер — зев уга, мӧрн уга болцхав. Великокняже-

скин тӧмр хаалгын кӧдлмшчнрин дӧнъгӓр эднд винтовкс олдж ӧгввдн. Хавалта, тӓӓрсн ахр буута, шалгъста ӧвгд Советӱр бас ирцхӓв. Революционн отрядт би-

чтхӓ гидж тедн сурцхав.

Шар — Булук хотнас нӓӓмн дуунад бӓӓсн Манц голин тагт цагъачуд эзлцхӓв. Шар — Булук хотна ӧӧр

Платовск станицин партизана отряд теднлӓ харгълдцхав. Тенӱнд дӓӓлдӓн болв.

 

Тагтин зергӱд окоп малтцхавднБидн хойр зун кӱн

5*

67

билӓвдн, теднӓс зунь мӧртӓ. Мӧртӓ джирн хальмгиг

би толгъалдж йовлав.

Цагъачудин чидлнь мана

чид-

лӓс холван ик билӓ.

гарад,

халдан

болад хонвдн-

Сӧӧднь буугъин дун

ӧр шарллгънла, цагъачуд товин

сумар

асхад

баав.

Тедн зургъан товар ханхав. Теднд тов бӓӓхиг бидн медджӓси угавдн. Лӓӓнд дегд шӱлтчкӓд, хаджугъас ордж йовх цагъачудин мӧрн нсрг иам тас ӱзсн угавдн. 2U Пӱлеметӓр дегц хаджагъад, теднӓ йовгън церг зерглад,

дӓврдж орцхав. дӓӓнд шии орджах зӓрм партизанмуд тарад гӱӱцхӓв. Хадж дӧнъндж сӧргджӓгъӓд, Сухое болн Соленое гидг хутормудур цергӓн хӓрӱ цухрулдж гаргъвдн. Мана сӧргдж — зӧрлцлгъиг таслад, генерал

Попов Шар—Булук эзлдж абвв. Гол цусар дӱӱРвБольшевикӱдиг хармсн седкл — ухата улсиг гидж тоолхларн, тедниг хуутрин правлянур кӧӧдж авч ирад, ташмгар болн буугъин хуньдгар цокджагъад, советин шунмгъа кӧдлӓчнрин нсрдиг келтн гидж некдг била.

Ташмгар цоклгънд тесдж — бӓӓдж чадад, нег ӧвгн

•игдж келв:

— Кунар ӧвгнӓ хашад хойр улачуд бултулгъата

бӓӓнӓ, — гив. Кунарин герӱр цагъачуд хӓргдж гӱӱлднхӓв. Нег цӧн минут болад, нег олсар холвад боочксн гурвн кӱ гертӓс гаргъдж авч ирв. джирн наста цагъан буурл Кунар ӧвгн ӓӓмшго, зӧрмгӓр буугъин амнд зогсад, санамрар толгъагъан нлн бӓӓдж игдж келв.

— Намаг хатн, би улачудиг бултуллав.... ӧӧрддж «ирӓд, ӧвгнӱр зӧрӱлджӓгъӓд офицер кесг дӓкдж хачкад, чашкан сугълдж авад, красноармейцнриг чавчдж алв-

Тӧмр метӓр цагъачуд Платовскиг эргӱлӓд, бӱслад

ирв. Партизана зертӓ — зсвтӓ отряд ардаран хӓлӓдж цухрв.

Хамгин сӱл болдж Платовскас станицин Советин члед гарцхав. Тедниг гол гатлдж гартл, цагъачудин тӱрӱн харул ордж ирӓд, тедниг Сорокин Гидг Советин ахлачта хамднь бӓрдж авч.

Советин чледиг генерал Поповур авч ирнӓ. Генералин ӧӧр Сарсинов Абуш бас бӓӓдж. Ӓмни кишкин хӱвӓр ӓмд ӱлдсн Панченко тӱӱнӓ хӧӧн теднӓ мӧдрӱн, догшна тускар игдж келдг билӓ:

— Ташмгар гӱвдӓд, чашкар чавчдг билӓ. Нег хазг намар ташмгар чирӓгъӓрм цокв,— гидж Панченко келв.

Чирӓн арсн тасрад шуурв, цусн гоодждж шаргв. Уха-

68

гъан ген гиджӓгъӓд: «Ха»,— гисн зака сонъсв. Тӱрӱн халгънла унад, ӱксн болад такчк кевтв. Цугтнь алчк-

сна хӧӧн, ӱксн улсас хувцинь тальдж авцхав. Мини кӧлӓс госим сугълдж абва. Улан явр болсн мини толгъа хӓлӓджӓгъӓд келджӓх болдж медгднӓ, эн дӓкдж

ӧндӓшго,— гидж нег хазг

келсн ода мини сананд орна.

Сӧ болтл тер ӱксн улсин

цогц

дотр

кевтӱв.

Сӧӧднь

аргъул босад, гарад йовув. Тсрӱнӓс

нааран

мини

то-

лгъан

ӱсн хар газрт унсн тӱрӱн

цасн мет

цӓӓдж

бу-

рлтсиь эн.

 

 

 

 

 

 

 

Хӓӓкрлдӓд, ишкрлдӓд, цагъачуд Платовскур ордж

ирцхӓв.

догълнъг — дӧрв

болсн,

цокгдсн — гӱвдгдсн,

цусн — амн болсн ӓмтсиг

эид

станицин агъуд

кӧӧдж

нуглулв. Баячудин юм авхар седсн угатнриг Сарсинов

Абуш ӧршӓнк угагъар зовав.

Советин

йоснд дурта

седкл — ухата ӓмтсиг гӱвддж — цокчкад,

станицин

захт

гаргъад, хадг бӓӓсмн. долгополов милиционериг

болн

поштин толгъачиг станицин

захт гаргъад,

бензи

ас-

хад, ӓмдӓр тӱӱмрдсн болдг.

болв хальмг

угатнриг

Оруд улси-г икӓр даджрла,

бас мартсн уга. Лже кедж зовасиа хӧӧн Василий Бал-

дановиг, Болдыровиг хадж алла. Шарманжиновиг ӓмн гартлнь цокла. 300 гар кӱӱнӓ цогц станицин ӧӧр кев-

тдг билӓ. Сокту цагъачуд уульнцар йовдж йовсн улсиг зӧрӱлджӓгъӓд хадг бӓӓсмн. Хадж алсн улсин цогциг

кадетмӱд оршалгъдго билӓ: Тигӓд кевтг, большевикӱд

сӱрдх — гидж келдг бӓӓдж.

Эн алдж — керчлгъиг эогсатн гидж крестьян улс мӧргн бӓӓдж Буренов багшас эрнӓ. Тиклӓ Буренов гарарн тенъгр тал заачкад, келсн болдг:

— ӧргн шаджн будд бурхн ю кенӓ, тӱӱнӓ дурн — Большевикӱдлӓ ноолдх хальмг полкмуд бӱрдӓхӓр

седсн генерал Поповин санан кӱтцсн уга. дӓӓнӓс ирсн хальмгуд Советин йоснла ноолдшго болв. Нургълдж дӓӓнӓс ирсн хальмгуд партизана отрядин ӱлдл дахад Великокняжеск стаиицӱр гарч одцхав.

Аргъ уга болад, генерал Попов хальмгудиг цергт авхм гидж зарлв. Олна хург деер Сарсинов Абуш халь­

мгудиг Поповин отрядт ортха гидж йир

шунмгъагъар

иткӱлхӓр седв. •

 

бас дотран

хутхлдв. Хур-

Болв тер

цергт авсн

улс

гунов Бадм

хальмгуд дунд

большевик татад, цӓӓлгъ-

вр кеджӓнӓ гидж негнь

Поповин штабт кӱргдж келдж.

63

Бадмиг бӓрӓд казамдт дӱрв. Энӱиӓ тускар Поповд ке-

лхлӓ, тер игдж закв:

— Нань тиим юм гаргъшгон кергт, эн кншго гаад

арвн тавн маля ӧгтн — гив.

Цагъачуд шахгдад, иухрдж йовтл. мана генткн ӓ уга деерӓс хазгуд дӓврв. Лӓӓлдвдн. Мини

мӧрн пулеметин сумила харгъад. хӓврп.ӓрн унв. колм доран дарад, шарджнъиад одв. Нсг агчм.т намаг хазгуд эргӱлӓд—бӱслӓд авчкв. Нсг хазг гӱглглж ип;,д'

чавчхар седӓд, чашкан ӧргӓд авлгьнла, негнь хӓӓкрв.

Аргъулд, зогс! Энчн городовиков! Turn гихпь, гсн<?'

рал Попов намаг бӓрдж ӧгсн

кӱӱг мӧрӓлиӓв гисн ба"

ӓдж, тигӓд хазгуд намаг ӓмд

ӱлдӓгъӓд, штабур авЧ

ирв.

гср, тас кӧӧндӓ бӓадя<

Намаг авч ирдж орулсн

'элжго). Терз десп бависн хар мис кевтня. Намаг туудж йовсн улс, бичкнар ӱӱднь секӓтӓ ӧрӓд кӱӱнӓ ДУН

гарад бӓӓхлӓ. тигӓрӓн хӓлӓн йовдж ханяв.

Тер ӧрӓгъӓс багъ иаста галзн толгъата офипер гарч ирв. Тер офицер намаг шулугъар. эргӱлӓд хӓлӓчкал. намаг туудж ирсн улсла шимнддж кӱӱпдв. Сонъссн

бӓӓдж, тер офицер кӧмсгӓн ӧргӓд, чирӓнь онъгдарад

ирв. Шинджлхд, намаг икӓр керглджӓсн кӱн бӓӓдж кевтӓ.

Игджӓсн цагт генерал Попов ордж ирв. Генерал на-

маг хӓлӓчкӓд: — А, Городовиков бийнь кевтӓмч! гидж мусхлзв.

Генерал офицер тал эргӓд:

— Тӱдл уга цергт авсн хойр сотнь хальмгудиг зерглӱлдж зогсатн,— гидж закв. Сотннг зерглӓд зогсн цагт, Попов хальмгудур нрв. Намаг бас гаргъдж авч ирв. Теднӓ ӧмн зогсджагъад генерал игдж келв:

— донской хальмгуд большевик болх зӧв уга. Городовиковин тускар ода тӱдл уга шиидвр гаргъх кергтӓ. Кезӓчн нег цагт манд кӧлӓрн дегӓ ӧгх кӱн. Энӱг уга кех кергтӓ!

Сотня дунд зӓрм улсин ним дун сонъсгдв:

— Ч‘ИК> Уана зергӓс. Энӱг уга кехм! Игджӓтл казармин ӧдрӓ ӱӱл гардджасн кӱн ирв. Тенӱг ӱзн алнъгград, байрлад одв. TepM хальмгуд дунд кӧдлмш кстхӓ гидж ревкомин эднӱр йовулсн, мана нег шунмгъа ӱлан гвардейц Кулешов Эрнджӓн бӓӓдж. Намаг гернн Д°Р

подвалд орулв. Уурлсн бӓӓдл гаргъад, намаг Кулешов

70

тӱлкӓд, чичӓд йовна. Би толгъагъан терӱнӱр гилджинь,

тӓмк сурн, игдж шимлдв:

— Би гемтсн болнав, тигӓд чамаг дуудулнав. Чи нанур ир.

Хусдг шатан, ӓрӓ медгдмӓр толгъагъан тер гекв.

Герии дор подвалд харнъгъу болн чииктӓ. Нег булнъгд хурачксн шнтвр деер кӧлӓн тинилгъӓд кевтн ги-

хлӓрн, тигӓд оч мӧрнд даргдсн кӧлӓн зӧвӓр ӧвчӓхиг би

медв. Оньглад, бӓрӓд чимкхлӓ, мел дала юмн эс болсн

болдж медгдв. Ягъдж зулдж гархан ухалв.

Газа харулчии кӧлнн ӓ соиъсчкад, чанъгъур ӓ га­ ргъад .худлахар би инцклвМанач ӱӱднӱр ӧӧрдв. ӧдрин ӱӱл (дежурн) дааджах кӱ дуудултн гидж би одакас сурв. Кулешов Эриджӓн ганцарн ирв. Ӱӱдиг чанъ-

гъур хаачкад, нанд ӧӧрддж 'ирӓд, хальмгин сэтня ухан хольврджана гидж эклӓд, шулу — шулугъар келв. Кесгнь большевик ордж зулхар седджӓнӓ гив. Терӱнӓ

келсиг оньглдж сонъсад, игдж келв:

— Чи мини иньгч. Цӧн час болад, намаг хахиг чи бас мелджӓнӓч. Чи дежурнчн, намаг зулхла, чини толгъа уга. Болв би зулх зӧвтӓв. Мини гар чанъгъур атхад, Кулешов игдж келв:

Би чамас салхшв. Би байрлн, игдж келв:

Хамдан зулий!

Кулешов толгъагъан гекн, нанас сурв:

Наичн ӓмтнд келхм болвза?

Адучиев ах-ду хойрт кел.

He, келсӱв.

Зулхин зура зовлнъта биш билӓ. Кулешов, дежурн кӱн болад, харул зогсджах улсиг шӱӱхӓр, хӓлӓхӓр, мӧрд гаргъдж авч ирх болв. Адучиев ах-ду хойриг бийӓн дахулдж эн эргх болв. Харулд зогсджах кӱӱг эв-

рӓннь кӱӱгъӓр сольх болв. Харнъгурад сӧ болхла, зулх болдж кӱӱндвдн.

Эн мана темдглсн ягъдж зулх зура тас хаджил уга кӱцӓгдв. Тӱдӱхнд зулдж гарад, киигъӓн авч амрч ӓмсхвдн. ..Терӱнӓсн, босн ишклдж хатрулад, ардаран хӓлӓгъӓд, Буденна отряд темцдж гарч йовлавдн.

Теегт, сӧ нӱд чичм харнъгъу билӓ. Хойр километр газрт йовсн цагт, кӧӧдж йовх улсин мӧрнӓ кӧл мел улм ӧӧрдӓд йовснь сонъсгдна. Тиклӓ бидн хаджигъӓд ӧмӓ-

71

рӓн эргдж, хорджгнурт бултн, сӱл сумн кӱртлӓн халдх

болдж шиидвдн.

Кӧӧдж йовсн улс хаджугъар давад йовдж одв...

Бас невчкн зур йовчкад, бидн эврӓннь отрядтаи ирвдн. 1919 джилин март сарла мана мӧрн цсргин днвизий

эврӓннь

газрар йовдж йовла.

Багъасн ӧсдж — боссн

эврӓннь

тег, станицсан би бас уздж,

хӓлӓдж

иовпав.

Теегиг товин сумна

орм нӱк кедж са.тзлдж,

станиии

цагъачуд хамхлдж,

шатадж,

хаалгъс

мӧрнӓ

ишкдлар

давтгддж. Мана дивизи Тснъгин кӧвӓгъӓр йовдж йовла. Мана дивизи хаджугъасиь дӓврдж, ӧшӓтнӓ ард йовсн церг цокдж хамхлдж, эврӓннь цергин дӓврлгъ омрдулх

зӧвтӓ билӓ.

Тигӓд, бидн

Платовскур

хӓрӱ

ирцхӓв.!:i.

Эн мини

болн Буденнӓ

ӧссп — боссн

станиц.

Бидн ик зӱӱлн.?г

угагъар энӱнд

бӓӓсн цагъачудин

нӧн

цергиг

кӧӧгъад,

гаргъад, кесг салдс, офнцермуд кс.т бӓрдж авад. Великокняжескур дӓврвдн.

Мокрая Эльмута селӓнӓс хол бишӓр хаалгъ гарч

йовла. Цергт одхин ӧмн би эн селӓнд бӓӓдг билӓв. Би баячудин мал эн селӓнд хӓрӱлдж йовлав. Эн селӓг гэ; нцхн би биш, цугъар сӓӓнӓр меддг билӓ. Эн сслӓна улсас мана дивизин нег эскадрон тогтсн билӓ. Селаг цагъачуд эзлджӓлӓ. Мана элгн—садиг зоваджадг болх, кесг йосн биш йовдл эдн гаргъджадг болх, • гидж цергчнр сандг билӓ. Эн эврӓннь сслӓнӓ хаджугъар бидн гарад одхий?

Эн селӓнӓс

цатъачудиг

кӧӧдж

гаргъхиг

зӧвшӓртн

гидж цергчнр

сурцхав.

эн селӓг буладж

ав,— гидж

— Нег эскадрон авад,

Буденный нанд закв.

харсхмнч,

би

шуд Велико-

Тигчкӓд,

мини зӱн бий

княжескур

дӓврнӓв,— гидж Буденный

нанд

келв.

— Нег эскадрон авад,

би эн

селӓпӱр

дӓврӱв. ӦР

шарлгънла эн селӓнӓс хойр километр газрт би ирчкв. Нанур нег мӧртӓ кӱн аашна. Бидн тӱӱ1' зогсавдн.

Хамаран йовдж йовнач?

Платовскур.

Юн кергтӓ йовнач?

Папирос болн ӓрк авч иртхӓ гидж полковник

тӓбв.

—Селӓнд тадн кедӱ кӱн бӓӓнӓт?

72

Хойр мӧрн цергин полкмудин обоз болн хойр ми-

нъгъ шаху йовгън церг.

Пулемет бӓӓнӱ?

Нӓӓмн станковый пулемет бӓӓнӓ.

Мӧрн церг бӓӓнӱ?

ӧрӓл эскадрон бӓӓнӓ.

Ю кеджӓнӓ тедн?

Нӱр, гаран угъаджана, ӧрӱн хотан уухар седд-

жӓнӓ. Таднмг нрх гидж санджахш. Серӱн ӧрӱн ӧрлӓ

Эльмут голин кӧвӓгъӓр дууна газрт цӱврдж бӓргдсн селӓн мел ил ӱзгднӓ. Би цергчнрт игдж закв:

— Гурвн ӱзгӓс дӓврхмн. Хошад—гурвадар гер болгънур одад, чанъгъур хӓӓкрдж игдж зактн:

Энӱнд большевикӱд ирчкв, шулугъар бу угагъар, агъу тал гӱӱтн. ӧтрлтн! Би мӧрчтӓгъӓн агугъин ӧӧр кӱлӓджӓнӓв — гивв.

Селӓн ил, го, ӧргн теегт бӓӓлӓ, бултм газр тас уга

билӓ. Эскадрогъан дахулад, селӓнӱр орад ирвв. Цӧн минут болад, икчн гидг агъуд бидн зогсджанавдн. ДӦрвн ӱзгӓс иим ӱгмӱд сонъсгдна:

— Эпӱн.т большевикӱд ирчкв. Шулугъар, бу угагъ­ ар агъу тал гӱӱтн. Ӧтрлтн! Эн мини гардьнр цагъачудиг ӱӱмӓцӱлдж, ӓӓлгъдж авч новснь эн. Тигӓд, мини зогоджасн агъу тал алнъ болсн цагъачуд ӱзг болгънас

дарцлдв. Картуз уга, госаи сӱӱвдсн, зӓрмнь деер ӱмсдг

шалвр уга, шуд дотр ӱмсдг шалвртатъан, кӧлӓн хугъртл гӱӱдж ирцхӓв. Эдн дегд олн болад, дакад шулугъ-

яр мел манур хӓлӓдж гӱӱдж аашснд, би невчк эмӓвв:

намаг мӧрчтӓгъӓн хойрхим медӓд, дакад теднӓ негнднь

бу бӓӓсн болвза гигӓд, тииклӓ

му болх билӓ гидж

санв.

 

Цагъачуд улм олар гӱӱлддж

ирлдӓд бӓӓцхӓнӓ. ӧр

йосар цӓӓв, тагчк тиим киитн ӧрӱн болв. Лаарад, бӧ-

гчилдджӓх, нӱцкн дала улс эн агъуд цуглрв. «Эдниг яяхв гих»,—ухан нанд орв.

Мини хӱвӓр эдн дотрас хаана цергт хамдан йовсн

гТч\7вЬЭ7бТ-0Й ХЯЗГ Кузнецов-урядннк генткн гЛ 2? Э 6 С ..аачкад’ цугталань хамдан гӱӱдж ирч-

ид, болв намаг ӱзчкӓд, невчк сана авсн болад:

Намаг меднч, городовиков?

кӱӱнддг цол уга —

~ 1?иХвад эс медх билӓв, зуг

гидж харӱ огв.

у ’

— Шулугъар эн отрядиг хойр

ряд кедж зогса,—

гидж Кузнецовд би закв. Цагьачудиг Кузнеиов рядлу-

лӓд зогсхджана. Мини цергчнр олачн уга.

Эн

ик агъу

деер би мӧрчтӓгъӓн хойрхн, десрнь мииъгъ ниху

 

ачуд цуглрв. Эднӓс негиь уха авад оркхла

яя№

KV

 

нан нанд дакн орв. Тигӓ бӓӓтл, хазг сотня

йосар,

 

цов нанд зогсасн цергин тоогъинь ксл.тж ӧгчӓнӓ.

з0Г

 

— Тана заквр

кӱцӓ.вв.

Цергиг зсрглӱлдж

 

зерглдж зогсджахнь

йиси зун

йири

тавн

кӱн,

г,,;

 

Кузнецов келв.

кӱӱнд угай — гидж сурв.

 

 

.

гГъ-

— Зер—зев

 

 

— Уга — гидж хӓрӱ ӧгчкӓд, юн бу бӓӓх билӓ, ӧу)

ан шивчклӓвдн.— гнпхӓв. Элнпг

хӓлӓхнь: nyrj’aP J'??1

 

дж одсн. лаарад,

шуудпь хаб — хаб гил.тӓд

 

-

н

Тигӓ бӓӓтл,

мини

цергчнр

цӱврӓл

ирцхӓв.

уга, кӧл нӱцкн,

ӓӓдж — ӓӓмсси,

ксл

бӓргдсн

УЛС,1Г-оВ.

авч ирцхӓв. Цагъачудин пулемет бас

ардаи чирдж

 

цхана. Тедн цааранднь келджӓпӓ: «Энӱн.т бол1>1псвнк

ирчквӓ» гисиг сонъсад, долан офицер бийӓн хадж Уһ

Кӧл нӱцкн, картуз уга, дотр хувци деегӱр ӱмссн нил

 

плащта нег кӱ мана нег цергч авч ирв.

 

 

тапл

 

— Ӱр командир, полковннкиг

бийииь би

 

ирдж йовнав. Полковник дегд ӓӓчкӓд, нӱцкн толгъа

 

лан гаран ӧргдж, игдж бурдж йовна:

 

ода пол!\ов

 

— Тӧрӱн — тӧвшӱн цагт

багш билӓв,

{

болв.

 

 

 

 

 

кӱн,

полковник

яг..

— дӓн уга цагт багш бӓӓсн

_

болвт?—гидж би алнъг болв. Бинсиь тиим ям огв.

 

над ямтн шулугъар ӧггднӓ. Эндр бичкн

 

ямта

ӧо

 

манъгъдур полковник чигн болдж одхмн.

 

 

иоӓд

Мини цергчнр дакн — дакн кел бӓргдсн улс авч

 

бӓӓцхӓв. Тедн-дотр арвн нӓӓми

офицер. Кесгинь с0“ .

мас, пӧгӱрӓс олдж авцхадж. Цугтаннь зер — зевинь а

 

хадж. Тер авсиг тоолхла иим болдж гарв: минъгън т Р

ачлгътагъинь авчвдн, колокольчик

гидж нерӓддг т

мешк деникинск цаасн мӧнъгн.

а,

дивизин зӱн бийиг харсх болсн цӧн час болад, ц

ранднь бидн гарад йовувдн.

.. g.

Ар бийӓснь орад, эс кӱлӓджӓсн газрас дӓврдж, оШ

тиг хамх цокхар меддж Буденный

белдджӓдЖ- „

Тиим кергт Буденный йир эвтӓ, шамдгъа била. тууджд орм Буденна мӧрн церг ик кӱчтӓ, диилгдЮ

ик чидл болдж ӧсв. Чанъгъ, чиирг зӧргтӓ, коммуна „паЕ' тин тӧлӓ цогцан ӓрвлшго дасмдж авч, революцин оша-

74

тнд кезӓчн дургон хӓлӓц цергчнрт дасхсн болдг. Хаана йосна цагт йос — йовдл меддго кесг мнллион ӓмтн ода ягъдж бӓӓхӓи шинӓр хӓ.тӓдг болв. Салшго холван тедниг болыпевистск партла неглӱллжӓиӓ.

Терӱнӓ дару би Коммуна партин членд орв. Нам

баахн ӱӱлдврии учрар би Коммуна партин членд орв. 1919 джн.тин март cap билӓ. Царицына ӧӧр генерал

Красновнн ӓӓрмиг кӱӱчӓд, терӱг цааранднь кӧӧдж уга

кедж йовсн цаг билӓ, тер пагла би тсхинческ эскадрон

бӱрдӓхӓр ссдджӓлӓв. Энӱнӓ перн йир акад болдж медгдв. Эн эскадроил тас тсхнпк уга билӓ. Холва таслл уга бӓӓх эскадрон эн билӓ. Тер цагт дӓ гардхларн. мӧртӓ кӱӱгъӓр элч кедж, заавр ӧгдг билӓ.

Тснъ гатлад. Сальск тег кӱртл эн залгълт кех эскадронд хойр зу шаху дурарн ирсн кӱ би орулдж абв. Эн орсн улс мсл цуглулдж шӱӱсн кевтӓ сӓи ӓмтн бӓӓдж: бнчг мслихӓиӓ, мелрлтӓ, даалгъвр цаглань кӱцӓнӓ. Бай-

рлдж эднд кӱн ханхш —зӱрки ханна. Эдн алтн ӓдт залус.

Нег дакдж нанур дивизин военком ирӓд, игдж келв:

Эн залгълт кӱцӓгч эскадрон ягъдж бузрдсиг чи

Окӓ

Кванович, Медич?

 

 

— Бузрдна гисн юмб?

 

 

 

Эдн заагт ӧшӓтн, кӱӱнӓ ӓмтн дала.

 

 

— Кен чамд тигдж худл келв?

 

 

 

— Щишлнъ отдел...

 

 

 

Би дакад бас алнъ болв...

юмб> кечлж

п™.

— Тер шишлнъ отдел гиснчн

гидж военкомд келджӓнӓв.

еЛДЖ

огнч —

1Он гидж чамд цӓӓлгъхв

Шнппт

 

амт

цугтнь шӱӱдж, шинджлдг улс. ’

пшлнъ °тдсл

77ЗеР..?ГЪД)к шуудж шинджлхмб?

 

 

чнриг хӓлӓдмн. Халагъад’ революцин ӧмнӓс зӧрӱд йова-

эклцин урокЛкедж,е"анд поли?ик"°Л1-СУРГЪул"н тӱрӱн

в~г"„’ж "OWKOM нанд ,«“■ цеРгч«Риг хутгъх

«ӰӰндвр вдЛолТ1, ком,,<:саР«гъана дару1ааа”™ӓ

•* **w р J П D

75

Her дакдж тер комиссар нанд келв: ямаран юмн эн болджана, Городовиков, революцин тӱрӱн ӧдрӓс авн

цагъачудла ноолдач, ик ямта командир болвч, болв партьд одачн орад угач.

Тигдж келх гидж би нам санджасн угав, гооднь келхд, би нам ю келджӓхинь медсн угав.

Невчк ухалджагъад, би келв:

— Ӱр комиссар, ямаран йилгъл энӱнд бӓӓдв? Советин йосна тӧлӓ, сулдхврин тӧлӓ би иоолддж йовнав. Тигӓд би большевик бишвв?

Большевик, меи большевик, болв мел йосн боль-

шевик биш,— гидж комиссар хӓрӱ ӧгв.

Ягъад?

Ягъад болх билӓ, Ока Ивановнч, -политик татугъ-

ар меднӓч.

— Тигӓд юн болджана, би багъ сургъульта кӱмб? Политик гидг амр юмн биш. Тсрӱнӓ — хӧӧн комиссар нанла политикин тускар дару—дарунь кӱӱнддг болв.

Нег дакдж би терӱнд игдж келӱв:

— Би партьд орджанав, зуг, чи комиссар, .нанд по-

литикин

тускар

дӧнъг бол,— гив.

Комиссар байрлад,

тииклӓ

сӓн, Ока

Ивановнч — гив.

Большевикин партьд

би ганцарн орсн угав, нанчи кесг цергчнр, командирмӱд

орцхав. Дӓӓлдн

бӓӓдж, тедн

партьд орх

эрлгъ

игдж

бичдг билӓ.

 

 

кӧдлмшч — крестьянск

»Коммунист — большевикин

партьд орджах кӱн гидж намаг

партьд

автн.

Йоста

ӓрӱн цевр

мана

кӧдлмшч — крестьянск

партинь

би

медӓд,

эн

партьд би орхар

седджӓнӓв, юнъгад

гИ'

хлӓ, би

эгл

красноармейц партийн

бӓӓдлӓр бӓӓхиг Да"

сдж, нег — негндӓн тӱрӱ— зовлнъгднь нӧкд болх сан йовдл дасдж, нег — негндӓн медсӓн заадж — эн учр дее" рӓс авн, ӱӱрмӱд, намаг партьд автха гидж сурджанав»-

ӧдр болгън, час болгън шлн орсн багъ коммунистнр, ягъдж ӱгӓн бӓрдж, нерӓн гутал уга йовхиг би шннДЖ' лдг билӓв. Коммунистнр ягъдж бийӓн бӓрх болна, те-

дниг дахдж цергчнр зӧргтӓгъӓр, шамдгъагъар хортнла

ноолддг билӓ. Эдн эврӓннь командирмӱдтӓ'н комиссар-

мудтан йир дурта болсар, тӱрӱ

цагт,— нег—негндӓн

нӧкд болдг бӓӓдж.

командирмӱд, коми-

Цергчнрт ӱлгӱр, ӱзмдж болдж,

ссармуд теднтӓ хамдан эркн догшн дӓӓнд орлнД*

йовла.

: 76

Сӱл дӓӓлдӓн чилӓд, тӧвшӱн цаг ирв. Нарт делкӓд тӱрӱн болдж тогтсн социалистическ государств тосгъх цаг ирв. Советин йосна тӧлӓ гражданск дӓӓнӓ джилмӱдт дӓӓлдсн кевтӓгъӓр тӧвшӱн цагла хуучн цергчнр, командирмӱд, буденновцнр Советск торскнӓ джиргълин тӧлӓ чидлӓн ӓрвлл уга тер кевтӓн кӧдлцхӓв.

Алдр Октябрьск рсволюцин, капиталистнрнг, помеЩикӱднг дпиллгън советск ӓмтнд, мана Тӧрскнӓ цуг

келн ӓмтнд сулдхвр болн кншг авч ӧглгън.

Орчулснь: Очра Уташ.

АМР-САНАНА ДНТОН

ХАЛҺМгУД БОЛН УЛАН ЦЕРГ

(«Мудрсшкин сын» гидг дегтрӓс).

Мӧрн малин туст хальмг ямр улсннь кслиӓв. Хальмг кӱн мӧрнӓс кииснӓ гидг икл берк йовдл болдж тоолг-

ддгиг цӓӓлгъгч эврӓннь темдгӱд болн учрмуд хальмг улсд бӓӓцхӓдмн. Теегин кӱн гиклӓ, тӱӱг кӱн-толгъата мӧрнӓ зургин мӧч гидж йирин санцхадмн. Теегин улс

иигдж келцхӓдмн:

— йовгъар йовдж йовхш тпгтлӓн,— мӧрта кӱн

киисдв!

Хальмг кӱн йовгъар йовхларн бӱдрдж киисхнь дот болджана. йовгъар йовдж йовсннам му хальмгин бии)чь мӧрн деер гархларн онъгдарад оддг мӧн. Мӧртӓ иовдж йовад киисдж ӱксн кӱӱнӓ тускар зӓнъг сонъсхларн, хальмгиг кӱн иигдж сурдг мӧн:

— Ягъад? Мӧртӓгъӓн хамдан киисджй?

Теегин кӱн талданар тоолдмн биш. Ямр учр иовдлмуд харгъхла, кӱн мӧрнӓсн салад оддгин тускар хальм­ гуд бас чигн келцхӓдмн: мӧрн кемр туульад, ар-хоир кӧлӓрн зопсхла, ташр тер заамднь джола тасрхла, эсгихлӓ, довтлдж йовсн цагтнь олнъ татурнь тасрхла, эс-

гихлӓ, мӧрн толгъагъарн газр хатхад, алс тусхла, тегад оч кӱн мӧрнӓсн салдг мӧн! Нань ягъдг болв чигн хальмг

кӱн мӧрнӓс киисдмн биш.

Мӧриг тиим ӓвртӓ сӓӓнӓр эзлдж-эдлдж чадцхадГ болвчигн эн улс мӧрдӓн диг угагъар эзлдж-эдлдж йовцхадж. Чинъгс хаана мӧрн-цергин туужлгч авцинь ссргӓдж авад, шин хаалгъд орулад, хальмг улсас йоста сӓн цергчнр кех кергтӓ бӓӓдж. Шин тӧрдж бӱрдсн Ди' визиг бат-чииргт болн дӓӓни бӓӓдл-джисӓнӓ некврмӱдт сӓӓнӓр дамшахин эркд, хальмг дивизиг Ӓӓдрхнӓс УУД"

78

жмд, Теегӓс холд, Шартугъин ӧӧр бӱрдӓхмн гидж шиИдгдсн мӧн. Хальмг кӱн зӧрмг, сӓн, газшун дӓӓч болдг болвчн, цсргпн ӱӱлдврт ямр джилвтӓ болв чигн, тер теегӓн санад, тӱӱндӓн тачалта болдг билӓ. Болв дивиздӓн иджлдӓд авчксна хӧӧн хальмг кӱн ӱнн-голта седклтӓ советск кӱн болдж кӧдлмшч-крестьяна Улан Цергин йоста сӓн дӓӓчнь болдж хӱврдг билӓ.

Би бнйӓн дӓӓнӓ тӧр-керг сӓӓнӓр эс меддг кӱн гидж тоолдг билӓв, тегӓд хальмг цергӱдин штаб бӱрдӓхин тускар нанла хамдан мана дӓӓнӓ комиссар Маслов

йовла. Тер бидн хойр хамдан йовад, республикин Рев-

военсоветд кӱрӓд хальмг церг бӱрдӓх шиидвр гаргъ-

улдж авлавдн.

Мадннг, мспдлӓд, гарад йовхар бедрхлӓ, Реввоенсо-

иетин чледӱдин негнь, намаг хурцнӱдӓр хӓлӓчкӓд, келв:

— Социальн революциг харсачнрин зерглӓнд хальм­ гуд орджахд би йир икӓр байрлджанав. Хальмг улсд цугтаднь мини ӱр-иньгин менд келтн.

«Социальн революц» болн «Хальмг» гисн ӱгмӱд хамцад харгъад одснд, ӧврмджтӓ чинр бӓӓх болдж нанд медгдв.

Тегӓд бидн, хальмгуд, элгн-садарн йилгърхӓс нань к>м одахн кӱртл эс медджӓсн бидн, хальмгуд, цуг кӱмнӓмтиг сулдхлгъна тӧлӓ ноолддж йовцхах улсин зерглӓнд зогсцхавдн!

Дӓӓнӓ кергӱдпн заагур Маслов бидн хоир Совнар-

комд, Ленинд одад, «Хальмгин мал-агъурсиг харджхалӓлгънӓ -болн хӓрӱ босхдж ӧслгьнӓ туск зака» гаргъУлдж авлавдн, харгънджасн хальмгудт хальмг цӓ, эдТавР, нань-чигн дӧнъ гаргъулдж авлавдн.

Республикин Реввоенсоветин даалгъврмудар штаб

УРЛӓхин тускар бидн Шарту балгъснд нрӱвдн. Кӧдлм- Н*ӓн эклн гиджӓхлӓ, Маслов гемтӓд, Ӓӓдрх ордж одв.

11 Ганцарн ӱлдчкӓд, 1Оговост-фронтнн Роввоенсоветӓр ■^амджулад, дӓӓлдӓнд йовсн Кануковиг дуудулдж авху-

лхин туск тӧр босхув. Бийиннь сургъдж дасхсн хальмг

йлЛктагъан Кануков тиигхд ӧмн ӱзгӓ фронтд дӓӓлддж йовла.

нӓ ^Та$Ин толгъачд орчкад Кануков дӓӓнӓ-бӱрдӓлгъ-

*?лхар зӧвӓр чадмг аргъта кӱӱгъӓн медӱлв.

гъи Сг дӓӓлдӓнд ордж дамшсн, гар-бӓрлддж ноолдлKecr дӓкдж орлцсн, дӓӓнӓ казармд бӓӓлгънӓ кӱчр

ЛЛПг кӱтцднь медсн кӱн Кануков сургъджах салдс-

мудиннь седкл-ухаг, занъ-бӓӓриг, юнь теднд дуту болджахиг джигтӓ сӓӓнӓр гавц меддг билӓ. Яндг — Мацга нутгас урднь газаран гарч ӱзӓд уга, гартан бу бӓрдж ӱзӓд уга теегин тӱӱкӓ хальмгудиг тенъкӓн угагъар сургъдж асрад, даджрачнрт дур-уга болдг уха-серл эдндӓн орулад, революцин тӧлӓ уралап зӧрдг тӧмр-бат баатрмуд, зӧрмг иоолдачнр Кануков ӧсгдж гаргъла. Тӱӱнӓ дасхдж гаргъсн хальмг полкс Советск республикин хортдла кегсн алдр ноолданд дӱӱвр кевӓр орлцц-

хала.

Унн чик седклӓрн зӱткдж революцин халхд орсн хальмгудин тускар келхлӓ, хамгин тӱрӱн болгъдж Городовиковин, Кануковин, Хамутниковии, Шалхаковин, Сафоновин, Ангулӓн Арлтана, Муевин тускар кслх кер­ гтӓ,— тедн хад мет бат, чик ухаи-седклтӓ, чаиъгъ-чиирг,

баатр цогцта, ӱнн революционермӱд болдж бийсӓн медӱлцхӓлӓ.

Олн-ӓмтнӓ мел ӧр дотрас гарцхасн энъгин улс ду-

ндас Улан Цергин сӓн мсдрлтӓ баатрмуднг болн толгъачнригалдр революц ӧӧдлӱлдж ӧсклӓАлдр ревослюн

эс болсн болхла хальмг Городовиков революцин ӓӓрмин улан маршал болш уга билӓ.

Мӧрн цергин тавдгч ӧӧнд нерӓдсн статьядап Кузьмин И. Н. иигдж бичнӓ: «Мана ӧмнӓс дӓврдж йовсн

мӧрн цергиг толгъалдж йовцхасн орсмуднь чигн, газадин ордин улсмуднь чигн мӧрӓр дӓӓллдлгънӓ кергиг элдв сӓӓнӓр медцхӓдг улс бӓӓсмн. деникин болн Кале-

дин генеральн штабин академ Ӓрӓсӓд тӧгсгӓсн деерӓн

бас чигн Францд тӧгсгӓсн мӧн. Теднд нӧкд болдж, дӓӓнӓ ӓвртӓ эрдмтӓ болн мӧрн-цергин кергин туст ик дасмджта офнцермӱд болн генералмуд Францас болн Англӓс ирцхӓсн мӧн.

Теднӓ ӧмнӓс бидн Буденниг, Ворошиловиг, Городовиковиг, Морозовиг, Зотовиг, Тимошенког, Опанасенког болн нань чигн тиим ӱлс йовулцхалавдн. Тедниг урднь кен меддг билӓ? Эн дӱӱвр командирмӱд ямр «цагъан ястнрин» тохмас гарцхасм? Академ бӓӓтхӓ, нам дӓӓнӓ

ямр училищд сургъуль сурдж ,тедн дӓӓнӓ эрдмтӓ бол-

цхасмб?

Уга, командин ӧӧдӓн кӧдлмшт тедниг ӧӧдлӱлдж оргдж кӱргснь теднӓ кӧдлмшч-крестьяна олн-ӓмтн бол-

джана. Олн-ӓмтн теднд иигдж келсмн: «Мӧрн церг тосхцхатн, тӱӱтӓгъӓн диилдж йовцхатн».

80

«Цагъан ястнрин» болн баячудин ӧмнӓс кӧдлмшчкрестьяпа олн-ӓмтнӓ ӓӓрмин командлач болгъдж уга-

тя-жрестьян улсас гарсн унтер-офицер Буденнигӧӧдлӱлсмн, Реввоенсоветин член болгъдж, урднь цергт тас церглдж ӱзӓд уга бӓӓсн, кӧдлмшч йовсн Ворошиловиг ӧӧдлӱлсми, вахмнстр эс-гнхлӓ унтер-офицер йовцхасн Зотовнг ӓӓрмин штабин начальннк болгъдж, Опанасенко, Городовиков, Морозов, Тимошенко ахта улсиг Дивизмӱднп началышкӱд болгъдж ӧӧдлӱлсн мӧн.

Теиъгӓ хазга атаман болгч Краснов гидг генералин туст таарлт уга бӓӓдг цагъачудин нег журналист, тер генералин ӱӱлдвриг шалад, иигдж келсмн: «хазг цергин

заквриг сӓӓхн ӱгӓр бичнӓ гисн большевнкӱдпг дииллгън болдж тоолгдад одш уга мӧн».

. Эннь мсл чик. Краснов ахта генералмуд эврӓннь даӓнӓ закврмудан ямр сӓӓхн ӱгмӱдӓр бнчдг болв чигн,

тедн болыиевпкӱдиг дииллж чадцхасн уга. Туудж теднӓ омнӓс зӧрӱлгдв. Городовиков мет унтер офнцермӱд зак­

врмудан сарсасн ӱзгӱдӓр, муугъар бнчцхӓдг билӓ, болв генералмудт гӱрминь ӱзӱлдж цокдж тарадж йовла.

1919 джнлин зунар, Камышин шидр бӓӓдг Грязнуха

селӓнӓ ӧӧр, Городовиковин дивнз кесг олн хату залдӓпӓ хӧӧн, амрлгънд гаргъгдла. Эн-тер уга, делӓд

УУдж, санамр бӓӓсн улан дивизӱр Улагай гидг гене-

алин мӧрн-церг гев-генткн дӓврв.

джаГ°Р0Д0ВИК0ВИи хайрдгч бригад харулин ӱӱлдвр даацхӓлӓ3’ нег**гч болн гурвдгч бригадмуднь амрлгънд баа-

йов^Ӱ'СагЛЬК!Н мет хУРлгьад одсн дӰӱрӓтӓ цагт нисн

п... _к* Городовиков дивизин адъютантд ннм заквр кел- дк бичӱлв;

Ноолп «Х°ртн дӓврӓд ордж аашна. Хойрдгч бригадарн

ГадапиЖанавдн’ не,'Дгч бригад ӓркдджӓнӓ, гурвдгч бригапм!ӓ„ Унтджанавдн. Хортнла дӓӓлдхмн гидж цуг бри-

$ _ гурвуЛад.нь закджанав.

Начдив Городовиков».

бригат^СН

Д.?ВУ

кӱчтӓ хортнла

ноолдджасн

хойрдгч

®°слл1пТа\1

Н°КЛ болхар негдгч болн гурвдгч бригадмуд

хамХрв‘

^лагай

генералин мӧрн-церг эднӓс

цокулдж

Тциг

 

алдР революцин диилврмӱдт, тер революцин

буль

 

Улсни 2°?ьгаи деер, келн-улсас ард хоцрсн нам *а

6

бийснь эврӓннь дундасн гражданск даана

Aj|bMailax

 

 

 

 

81

делкӓд нернь туурсн негдгч мӧрн-цергии дуувр б^а^_ мудин негинь —революцин тӧмр-бат, чанъгъ-чиир!

лдс болсн Городовиков Аакуг ӧӧдлӱлдж гаргъла.

Басл тер мет, Улан Цергин бас нег баатрнь болсн Кануков Хартиг тенъгӓ хальмгуд дундаси ӧӧдлулд

гаргъла.

Гражданск дӓӓнӓ эклцӓр Сальск медлӓ газрт ьуд ный мӧрн-цергӓн шинкӓн эклдж бӱрдӓджӓсн цагт, не

цӧӧкн хальмгудтагъан Кануков ирдж иегдси

мо•

Агъш — Тихорецк

хоорнд, тӧмр хаалгъ

кӧӧгъӓд,

ше

коплясла хамдан,

кесг-олн

дӓӓнд

орлцад,

Кануко

Агъшд ирдж зогсв. Тегӓд тендӓн 10-ч

ӓӓрмин

Рсввоен-

советд, шишлнъ хальмгудин

тӧлӓ

политотдел

гаргъв,

хальмгудиг неджӓдӓр гилтӓ Кануков цуглулв.

Эн цагла Ӓӓдрхнд хальмг исполком хойр пасиа ул

ДУУДДЖ агсад, 1-ч Хальмг мӧртӓ цергин полк бӱрдӓв. Болв эн полкиг бӱрдӓх тӧр эс болх улсин гарт орла, тегӓд энӱнӓ кергнь зӧвӓр олн дуту-дундста болдж иов-

ла. Хальмг исполкомин чледӱд дунд дӓӓнӓ тӧр медд

улс, танъгъчин дӓӓнӓ комиссар Масловас нань уга &и' лӓ. Тер учрар, хальмг исполкомин дӓӓч ӱрнь — револю­ ционн хальмг полк сӓн толгъач угагъар тӱрӱ-зӱдӱла харгъджасн цагт 10-ч ӓӓрмин Реввоенсоветӓс Кануков

болн Хомутников эн полкин штабд Ӓӓдрхнд ирцхӓв. Керг

кӱцӓдж эс чадцхадг улсинь кӧӧдж ӓрлгъӓд, хальмг полкиг эн хойр эврӓннь гартан авад, тӱрӱ зӱдӱ ӱзджӓцхасн улан цергчнриг хувц-хунрарнь тетгӓд, дӓӓни болн политическ медрл ӧгӓд, советск орн-нутгин хортднн ӧмнас

довтлулцхав.

П-ч мӧрн-цергин корпусин З-ч бригадт -ордж, Ӧмн-

ӱэгин фронтд ноолддж йовсн 1-ч Хальмг мӧрн цергин полкин кӱцӓсн ӱӱлдврнь ик болсмн.

Гурвн сард Кануковар сургъулсн эн полк тенъга

Х?ЛЬМЕ Хомутниковин командллгънд йовдж, кесг олн дӓӓлдӓнд орад, ӓвртӓ зӧрмг-баатр болн дӓӓч гавшуна ӱлгӱр ӱзӱлв. Усть-Медведицк округин Большие Улаиы, Хоперск округин шарашкин болн Собачъе гидг селӓдин шидр болцхасн, Урюпинок станицин ӧӧр болн нань чигн

га.3Р.т болцхасн дӓӓлдӓнд хальмг полк дӱӱвр ӱӱлдврмӱд

кӱцӓдж, мана улан мӧрн-цергин элдв тууджднь темдгтӓ немр болсн мӧн. Хомутниковин, Гаряев Лидж-Увшин» Санджиевин, Щапшуковин, ӓӓнӓ гидгиг меддг vra ӓвртӓ пулеметчик Ангулӓн Арлтана болн нань чигн улсин

82

нерднь мӧрн-цергин дӓӓлдӓнд йилгърдж, нер гарцхасн улс болдж, дӓӓнӓ >лнлг ӧрглгънӓ закврмудт кесг ордж

йовцхала. Негдгч мӧртӓ цергин полк 1919 джилин октябрь сарин 20-д болсн ганцхн бӓрлдӓнд Шарашкин гидг кӱӱтрин ӧӧр зургъан тов болн гучн пулемет хортнас буладж авсмн. Командирмӱдин болн энъгин хальмг цергчнрпн зӧрг болн баатршлгън келӓр келдж болш угагъар туурсн болджана.

Хальмг улан мӧртӓ цергин полкин тускар келхлӓрн, Кануков нанд келдж ’ӧгсн, хальмг полкин джиргълд

ӱзгдсн нег темдгтӓ йовдлнн тускинь келх кергтӓ гидж сангдна.

1919 джил. Хальмг мӧртӓ полк, дӓӓлдӓнӓс гарад, нег

станицин ӧӧр амрлгънд зогсад, цуг Ӓрӓсӓн ахлач Михаил Ивановнч Калинин ирхиг кӱлӓджӓлӓ.

Алдр революционн орн-нутг толгъалгч, мана вождь улсин негнь болгсн кӱ тӱрӱн болдж ӱздж, келсн ӱгинь сонъсх ӓвртӓ дӱӱвр байр мана цергӓ хальмг улсд ӱзгдсн мӧн. Энъгин дӓӓчнр чигн, командирмӱд чигн, эврӓннь полкан толгъалдж кӧтлӓд, цагъачудиг кесг кӱӱчдж диилдж йовсн, ӓвртӓ зӧрмг чавчач хальмг Хомутников чигн, сӱрддж ӧвклзцхӓв. Кень болв чигн бийӓн йир сӓн болдгар Калининд ӱзӱлхӓр седнӓ. Тиим болх чигн зӧвтӓ.

Иим седкл-уха зӱӱдж, цуг зер-зевӓрн бигцлдж, джидмӱдиннь ӱзӱрмӱдӓрн гилвкдж, ирх гиичнриг кӱлӓдж, колонн болдж полк хаалгъин хаджуд зогсджала. Тиигдж кӱлӓджӓтл, хаалгъар тоос бӱргӱлӓд, ӱр Калининӓ гиигн тергн, штабин улсар ӱдшлӱлсн, эрлзӓд гарад ирв.

По-олк, смирно-о! — гидж Хомутников чашкурдсн дуугъар командлв.

Ур командирмӱд! Чашкан тииглӓн! Джидмӱдӓн

гартан ав! гидж дӓкн нег командлчкад, Хомутников мӧ- *

рӓрн доран цеб гидж эргӓд, чашкан хӱрӱлдж гилвкӱ-

лӓд, колоннас генткн тасрад, гӱӱлгӱлдж гарад, хаалгъар ирдж йовсн терг темцв. Тергнӓс негл хойр ишкм ӧмннь ирӓд, Хомутниковин мӧрн, ар-хойр кӧлӓрн токтн тусад, газрт кӧлнь хадгдсн мет зогсв. деегшӓн ӧрггдсн

гилвксн чашк салют ӧгхӓр буулгъгдв.

Картуста, хар зӱстӓ косоворотк киилгтӓ, нӓрхн бӱстӓ, пальтота, гартан тайгта Калинин ӧӧгӱрн гарч йовджах кӱн болгъна чирӓгъинь болгъадж хӓлӓнӓ. ВЦИК-н ахлачин ӧмнӓгъӱр гарч йовджацхах мӧртӓ хальмгуд йоста сӱрӓтӓ бӓӓдлтӓгъӓр йовдж, хӓлӓцсӓн нег аю чики

6*

83

хол тал бӓрхӓр ягъдж седв чигн, тедн, баахн бичкдуд мет керсӱ гаргълдад эс медгцӓр, хар нӱдӓри Михаил

Ивановнчиг ӱврдж цугъар

хӓлӓцхӓнӓ.

Нарни

герлта

тольнь теегт, мӧрдин сӓӓрд, мӧртӓ

улс

деер

асхрсн

болна, Калининӓ ӧмнк ногъанд, тӱӱнӓ

ӱмглдсн

паль-

тод алтргсн герл асхрсн болна.

 

ӧвкнр

....

Кезӓнӓ нег цагт мана хальмг улсин

нӱӱд'

бӱӱрлдж йовцхасн тазрт

Калинин

мана

хальмг

полкин

бӓӓдл хӓлӓсн мӧн, тегӓд Михаил Ивановнч мана халь­ мгуд дунд гиич болсн деерӓн, шйи джиргъл маднд а0’1

ирдж ӧгсн кӱнь болсн мӧн.

— Михаил Ивановичин келсн ӱгмӱд мана зӱркнд ӱлдцхӓв, тер келсн ӱгмӱднь ксзӓд чигн мартгдш УгаИим ӓвртӓ зӧрмг дӓӓч улста болсн хӧӧн мел диилгдш

угавдн. «Хӓрнь тегӓд, уралан йовцхатн!» гидж Калинин келсн мӧн,— гидж Кануков кесг дӓкдж келдж йовла.

Калинин хальмг полк хӓлӓджӓсн цагла, Городовиковин дивизин ординарец мӧрни гӱӱхӓр ирдж «хойр кирстӓ» пакет ӧгв. Агъшин дӓӓнд алдршси баатр Кожановин командлгъта йовсн матросмудин отряд хазг бригадла харгъад, бӱслгддж одсн шаху, ик гидгӓр тӱрдж, тиим гидг газрт ноолддж бӓӓнӓ гидж Ока Ивановнч Городо­ виков сонъсхдж. Хальмг полк, ардк газран харх харул

ӱлдӓчкӓд, бачм кевӓр гарч йовдж, Кожановиг менд авх кергтӓ гидж Городовиков бичдж.

Тиигхд мана хальмг полк 1-ск дивизин зӓрм частьс заагт бӓӓгъӓд, хортна ца арднь кӱрч холд хӓлӓвр-ши- ндж келгънӓ ӱӱлдвр кӱцӓдж бӓӓсн мӧн. Эскадронсин командирмӱдин негнь болдж матрос Фоменко бӓӓсмн, тӱӱнд хальмгуд «Поминка» гидж нер ӧгсмн. Тер халь-

мгудин энъкр командир билӓ. Городовиковин

келӱлс-

нӓ тускар цаг-тӱдвр. угагъар Фоменкд болн цуг

коман-

дирмӱдт сонъсхгдв. Цаг тӱдвр угагъар бачм

митинг

кегдв. Кожановиг харслгънд босдж орлцх болдж шии-

дгдв. Фоменко негдтч дивизиониг бийдӓн авла, хойрдгч

дивизион бӓӓсн ормдан ӱлдв. Сӓн дурар йовлгъни тускар келӓд керг уга болв, юнъгад гихлӓ «ахнр-дӱӱнрӓн» харсдж авхд цугъар йовхар седцхӓв.

Тиигн ацата хойр эскадрон, арвн хойр пулеметтӓ ӧрӓл пуль — эскадронта дивизион ӧрӓл часин зуур бедрӓд, городовиковин заасн ӱзг тал, Фоменкин толгъаллгъта хатрад гарад одв. дарунь Городовиковин элч «теегин улс ягъсн дигтӓ улсв» гидж алнъ болдж ӧврсн:

84

«Фоменко гарад йовдж одв» гисн ахрхн сонъсхвр эврӓннь толгъачдан кӱргхӓр, мордад гарв.

Эврӓ газра кӱн, кӱндтӓ начальник болгсн Ока Иванович Городовиковин закврмудиг хальмг полк оньдинд ӱнн сӓн седклтӓгъӓр болн дигтӓгъӓр кӱцӓдж йовла. ДИвизиона кӧтлӓчнь болдж ӱр Помник йовснь бас чигн ик

чинртӓ мӧн. Тӱӱнлӓ йовсн хӧӧн керг лавта кӱцӓгддж, менд ирхдӓн цугъар бат нцгтӓ билӓ.

— Поминк гидгтн хара кӱн биш, ямр чигн нуувч медчкнӓ, тер учрар эн ююнд чигн авгдш уга,— гидж хальмгуд келцхӓдг билӓ, тедӱ дӱнъгӓ икӓр иццхӓдг билӓ. Тиим седкл-ухата, тиим дӱӱвр кӧвӱдтӓгъӓн кӱчтӓ хортн тал ӱр Фоменко гарч йовла.

дӓврлтӓн манахс хортна барун халхаснь эклв. Кемр хортн харгъвзго гидж Фоменко, йовн-йовдж ӧмнӓн харулч илгӓв.

Хортн ямр кӱчтӓнь медгдхш, тер тенд нег церглӓ дӓӓллдӓ кеджӓдгдж гисн зӓнъг Фоменко хаалгъдан

йова-йовдж сонъсв. Ӱкс-шулугъар кӱцӓх зӧвтӓ хамг ӱӱлдвр кесн учрар, барун бийӓс ирдж йовсн хортна нӧкд

церг бӓргддж зогсагдв. ӧндр деер батрсн мана харулчнриг цокдж унъгъагъад, мадн тал дӓврхӓр хортн седв. Негдгч эскадронан пулеметмӱдтӓгъӓн Фоменко ӧндр гатц кӧрнъг гидж ӱлдӓв. Хойрдгч эскадрон гар — пуле­

метмӱдтӓгъӓн, хойр захдан болн дундан невчкн кӧрнътӓгъӓр, ӧргнӓр делдж, хортнур дӓврв. Фоменкин деллгън дегд ӧргн болдж йовхиг хортн ӱзчкӓд ик церг

йовдж йовна гидж санад, бийдӓн бӓӓсн кӱчн-чидлӓн

цугтнь гилтӓ ӧмнӓснь илгӓв. Буугъин сумн кӱрх дӱнъгӓгъӓр ӧӧрддж ирчкӓд, Фоменко дӓврлтӓн шулудулн, эклӓд хадж йовна. ӧмнӓснь хортн кӱчтӓ гидгӓр бас халдв. Хортна халдан дегд догшн болад ирхлӓ, хортиг

аргъ-чидлӓрн сӧргдж цокад, бӓрн йовдж, хооран ӧндр газр талан цухрв, тер хоорндан хойр захан хоорнднь невчк ӧӧрдхӓд, дундагшанднь хӱмв. Хортн шахлгъан улм кӱчлӓд, ӧндр газр тал ӧӧрдӓд ирчкв. Минь эн саамд

Фоменко цергӓн хойр ӓнъглдж авад, хойр талгшан га­

рад, зулдж йовх бӓӓдл гарв.

Эн мек гаргъад, хортна ӧмн захинь хоосрулад, илткӓд оркв. Тегӓд ӧндрин ца ӱлдӓгдсн Фоменкин улсас хойр тачанк ӧндр деер гӱӱлгдж гарч ирӓд, хортна нӱцкрсн ӧмн захинь бӓрӱлӓд халдад, сумдар асхрулад бӓӓв. Цань ӱлдцхӓсн мана пулеметс бас ӧндр деер гарч ирл-

85

дӓд, бас чигн асхрулад хацхав. Пулсметсии ардаснь

хойрдгч эскадрон дӱӱвр кевӓр, делӓл нисдж гарч ирв. Хортна омг шантрв. Мана пулеметсд ӧӧрхи ирцхӓон хортн

халун галд тесдж ядад хутхлдад, хӓрӱ эргллдж йовна. Чашксан ӧргдж гилвкӱлсн манахс хортн тал шургълж

дӓврлдв. Хортн сӱрдсиг медчкӓд, Фоменко хӓрӱ эргад, бас чашксан ӧргдж гилвкӱлцхӓв. Хойр таласн шахулсн, дундагъурн дӓврӱлгсн хортн ода цугтаи хӓрӱ иухр0Хӓрӱ хӓлӓчксн хортн дара-дигӓн алдад, ода шул анстан гӱӱдж йовна. дӓӓлдӓни цагт иим бӓӓдл кецӱ сурка

ӓӓмшгтӓ, хортна ар-захнь чавчулад, хадглал унад йовна. Зулдж йовх халхиг зуурдин ӱклин ӓӓмшг авлна, кӧодж

йовх халхнь, дегд омгшад. шургъа йовдж. ӓӓмшглӓ чигн харгъад оддг мӧн. Хортнд арднь хадгълсн, кӱн ӓам кӧрнъ угаг Фоменко медджӓсмн, тегӓд эн шуд иигдж командлв:

— дӓврӓд, манахс, орцхатн!

Цуг пулеметс, цергӓн дахад, уралан шургълдв. ӱУл' двртӓн бахтдж омгшсн Фоменко, хортна захт тӱрӱлдж

кӱрӓд, бийнь эклдж чавчв. Минь эн цагла кишва альвн сумн чееджӓрнь тусдж шавтав. Арднь довтлдж йовсн, энӱгӓн алдл уга дахдг ӱр Цурюм, Фоменкин гартк чашк

ээдрсн болад одсиг ӱзӓд, ӱкс гидж гӱӱлгӓд, Фомеикиг кӱцӓд, тӱӱнӓ джолагъинь хавлдж авн, хаджукшан ко-

тлӓд гарад одв. Арднь довтлдж йовцхасн хальмгуд ха-

ӓкрлдв:

— Кембэ! Кембэ!

Энъкр зӧрмг командирнь шавтад одсиг медчкӓд,

манахс мӧрдиннь тӱӱдлиг шулудулв, иньг Фоменкин тӧлӓ ӧшӓгъӓн авхар аралдцхав. Ард хоцрдж йовцхаснь. шавтсн командирӓн ӱзчкӓд, хортнд улм аралдцхав. Эдн

адгъдж мӧрдӓон буулдад, олнъ — татуран чанъгъадЖ

авад, махлагъан дардж ӱмслдӓд, адгъдж мордлдад, уралан гӱӱлгцхӓнӓ.

— Гем уга, менд бӓӓджӓ, Поминка!—гидж хӓӓкрл* дсн хальмгуд нислдӓд гарлдад бӓӓцхӓв. Хортан эрт кӱ-

цдж, ӧшӓгъӓн тӱӱнӓс эрт авхар эдн цугъар зӱткцхӓв.

Аӓнӓ-хорна гидгиг меддг уга, ӓвртӓ зӧрмг, кецӱ мер- г.н пулеметчик, ташр пулеметсин командин начальник Ангулӓн Арлтан эн дӓллдӓнд зӱн гарарн шавтв. Пулеметин тускар сӓӓнӓр меддг Арлтан, эн пулеметсиннь

ик-зуугынь хамхрха, энд-тенд кеер кевтцхӓсн пулемет-

сас зӱӱдж-ниилӱлдж цуглулдж кесн мӧн, тегӓд теднӓ

кесгнь муугъар хадг билӓ. Теркӓ альвн мӧрн деерӓн суусн Арлтан, хортна сумд асхрад бӓӓвчн, тӧртӓн тӱӱг эс авчах бӓӓдлтӓ болдг 'билӓ. Зӓрм пулеметс дӓӓллдӓни гӱргӱлӓ хадган уурад одхла, тедниг шулун ясхар Арл-

тан довтлулад оддг билӓ.Нег захднь ясвр кегъӓд оркхла, наадк захднь нег пулемет эвдрдг билӓ, тегӓд Арлтан

хӓӓкрдмн: «ягълав!.. ягълав!» Минь иигдж йовсн нег цагтаи Арлтан гаран шавтасн болдг. Тегӓд Арлтан, бипииь тергн деер сулгъдж авад гархла, хортн тал хӓ-

лӓдж, эрӱл гарарн завдн бӓӓдж хӓӓкрв:

— Экӓн алдсн элмрмӱд, танд би ӱзӱлхв!

Хойр сӓн командирмӱд тиигдж шавтдж гарцхав. Ардан ӱлдӓсн кӧрнъ талнь манахс дӓврӓд йовхла,

хортна барун захнь Кожанов тал дӓврлгъӓн айдулв. Бийдӓн дӧнъ нрх гидж йирин сана бӓӓсн Кожанов, уудж.мд дӓӓлдӓн болджахинь сонъсв, тегӓд хортна ба-

рун зах тал кӧдлмшӓн чанъгъав. Манахсас ӱргдж зулад, цухрдж йовсн хортна ардан ӱлдӓсн кӧрнъгнь, Кожановас цухрдж зулдж йовсн эврӓннь эрюн-гол кӱчнлӓ хар-

гъдж мӧрглдв. Эдн негддж авад, Тенъ гол темцӓд, тендк эврӓхс талан гарв.

Матросмуд болн хальмгуд харгъсн байр, келдж бичдж болш уга ӓвртӓ болв. Сӱрӓнь ӧӧдлдж омгшсн мана отрядмӱд, цуг халхарн цухрдж зулдж йовх хортиг холд кӧӧлдӓд гарцхав. Манахсин «ура» гидж хӓӓкрлдӓн кӧдӓг дӱӱргӓд йовна. Кӱчн немгддж одв. Чашкан

атхсн гар улм чанъгърад йовна. Манахсин мӧрдин бийснь, эздӱдиннь байр медӓд, хойр талан толгъагъан аксрлдад, телӱлдж анъгъалдад «джолагъим султхдж ӧг»— гилдсп болад йовцханя.

дӓӓлдӓнӓ хӧӧн кеер-кӧдӓд митинг болв. Хальмгудин халхас босдж келцхӓв. Эн митинг болджатл ӱр Фоменко шаварн ӧиъгрв. Тӱӱнӓ келсн сӱл ӱгнь:

— Бичӓ сӱрдцхӓтн, кӧвӱд,— уралан дӓврцхӓтн! Цоктн, цоктн! Сулдан тӧвкнӱн бӓӓлгън менд болтха!

Митингд бӓӓсн улс цугъар махлагъан авцхав. Цугъар ӓ-чимӓн уга болдж тагчкрцхав. Эн сӱркӓ тагчк дӱӱвр ӱӱртӓн харм-тӧрдж атылгън билӓ.

Фоменкин ормд орулгдсн негдгч эскадрона командир Дрючков Андрей (Бен-Али) ӱр Городовиковд сонъсхв: «Керг-ӱӱлдвр йир сӓӓнӓр кӱцӓгдв. «Бен-Али»...

1919 джилин намр. Хальмг мӧртӓ цергин полкс бийсиннь дундас мӧрн-цергин олн дӱӱвр баатрмуд ӧсгдж

87

гаргъцхасн мӧн. Теднӓ негнь хойрдгч эскадрона командир Шапшуков билӓ. Хортнур дӓврдж орлдан болгънд шапшуков эврӓнньНарма гидг гергтӓгъӓн ӧндин зер-

глдж йовдг билӓ. Халун дӓӓлдӓиӓ цагт Шапшуков гергндӓн хӓӓкрдг ӧилӓ.

— Нарма, бичӓ хоцр!

Шапшуковин гергн Нарма Севсрн Кавказин газрт кесголн халун дӓӓлдӓнд орлцдж йовла. Султан гидг

елана оор негдгч хальмг мӧртӓ цергин полк Васичев гидг полковникин бандла ӓмӓн гартан бӓрдж ноолддж

иовсн цагт, Шапшукова Нарма мартгдш уга дӱӱвр

уулдвр кесн мӧн.

Васичев гидг полковникин минъгън тавн зун кӱӱтӓ

ят^Н ^рг ЦОК*ЛДЖ хамхРси догшн дӓӓлдӓнд болсн ГпЛ? ШапшУ.!<рв саак кевтӓи гергтӓгъӓн зерглдж йовла.

мяипЛа1уК даанӓ Дӱӱвр улан баатрмуд — полкин коптпд. Р ХоД’Утников. тӱӱнӓ помощник, ӓӓх-сӱрдхӓн мсд-

xvL к

Л„СтаЦеН!<0, ицктӓ ЛӰӰ°Р ӧаатрмудан ардан да-

сйптӓ

пл ‘манънад нисдж йовцхала. Хортнурн довтлгсн

сурта

полкин омн-нӱӱрт эдн йовцхала.

кп Лийп5аРЛ^ЛЖ х°Ртнла чавчлддж йовсн замд Стацен-

цагъаня иа баС ,1|авчлдана элдв гавшун эрдмтӓ

Ӱлдсин мп»Г-пфНЦеРла хаРгъдж °дсн ноолдджана. Болд

хапгъпж Рп

На*?н»

Тиигдж

падрлдиа, нег-негнлӓрн

замл narJt

ииънцхаиа-

ӓмндӓн

кӱрлдджӓсн

ценко jAkиth тя,,

дэи ӧӧдӓн ӧргсн мана Ста-

нӱднӓннь

хаджУгъас -нисдж йовсинь

Шапшуков

Хм^гар зервк Ӱзӓд

“Рк“- Бнйнь

гапцарн

_ ьЛпмя . ВЧЛДДж>

муудан кӱрч йовсн

Шапшуков:

Нарма, Акимиг харс! —гидж хӓӓкпп

 

 

гагъаУнРшӱӱпчВ‘авГ Т™5 ЦЭГ бачм болад’ НаРма иа'

ртиг хагъаТ ӧт -Д’ ^таценко Акимин ӧӧрнь ирчксн хортиг хагъад, осргад орксн мӧн.

цуг делГкӓн орнпл^К сеД|^.лӓ.!.н °гч> Улан туг дор йовдж,

лулгч кӱмни cvnn ЦИИ Т0»а’..ЦУГ даджрулгч болн мухлажданскУдӓӓнӓУпиилпИН ™лӓ.’ алдР революцин болн гра-

эн алдр -кергин тӱӱткӱЪин^пӓ"

*Ӱӱвр ДЖИЛМӰДТ’

цагт,

хальмг kvvkm

IHqHH

дааллДаг"Ьар йилгъдж йовсн

мӧн.

куукн

ШапшУхова Нарма ноолддж йовсн

харвр

 

 

 

зскадРогъаРН хӓлӓвр-

бий Аеерӓен,'?ӧӧгъ4УгУарДчВРйТ„вӓаТГЪДД' ШуД mpa"

 

 

н рч

иовзд,

Усть-Медведицк гидг

станцд нисдж орад, тенд бӓӓсн кесг хортдиг цокдж кӧӧгъӓд, кесг олн товс, бу-селмс болн нань чигн зер-зевс

буладж авсн мӧн.

Иим дӱӱвр улсан Октябрин товсин «ирглдӓн дотр, тууджлгч ноолданд босдж диилсн мана олн-ӓмтн кезӓд чигн эс мартхнь лавта.

Орчулснь: Инджин Лидж.