Хоньна Михаил

ЛЕНИНӒ ДӰУДВРАР fl.

Цагъан — нуурас, нарн гарх ӱзг хӓлӓгъӓд гаРс^”Т хаалгъар, нег йовгън кӱӱнӓ баран, шовлзсн ӱзгднӓ. 1ер

кӱӱнӓ тус ора деернь, теегин элӓ шовун негт, ард омна-

гъурнь саадгин сумн мет шӱрӱгъӓр дорагшан элкдлнд

ирӓд, зурм шӱӱрснчнь медгдхш, горвлг чонькснчн мед-

гдхш. Зугл цуцрлтан угагъар хӓрӱ ӧӧдлдж гарчкад, хойр далваган телчксн юмн кевтӓ, тенъгрин на, серӱн агъарт телӱлсн йовна. Болв... элӓг ӧмнӓгъӱрнь газрла>

шӱрглдӓд, шуугад одх болгънднь, эн йовдж йовсн кӱУ*

нӓ махмударнь цусн ирвлзӓд, киит урсад одна.

Эрм цагъан кӧдӓгъӓр хаалгъин кӱн, удан йовчкад. хаалгъас зӱн бийгшӓн хаджигъӓд, ӧӧдм деер гарч ирад, зӧвӓрт зогсад, энд — тендӓн киитн хар нӱдӓрн харвад орксна ард; теегин цагъан ӧвсн, серджнънӓд ӱлӓсн сальк дахад, нег — негӓн кӧӧлдсн болад, усна дольганшнъг урлдна. Болв салькн номгън. Тенъгрт ӱӱлн yra> делгӱдӓн чилгр, ца — цаагъан кӧкрнӓ. Тегш тиньгр агЪ* угъар, ик холд зо деегӱр джирджнънӓд джирлгън урл* дна. Удин нарн, кӱч авад залярн газр цонав. Хавртн бамб цецкӓ дахдж улагъад, ӧнъг зӱсӓн сольдг ӧвсн эрвӓкӓс, сӧӧгин цагъан ӧвс дахдж дурагъад бас оньга хӱврӱлдж. Ӧӧдм деер зогсджасн кӱӱнӓ кӧлнь цунра^ нарнд нургъан ӧгӓд, элнъкӓдӓн орад бӓӓсн кесг халЭ"

ста бишмӱдӓн доран авад амрв. Эм деегӱрн холвд» хаяд боосн, улнь цоорха буршмган ӧмнӓн тӓвӓд халав* Нохан аран хатханчкас хальчлдг тавгнь, дӧрӓвчин °м- нӓгъӱр дӧрӱ дӱнъгӓ цоордж. Барун кӧлин буршм[^ ӧскӓнь невчк давталгддж оч. Нам хойр газрт сурин нукн

15Q

нӱк гаргъдж суринъ хӓрӱ гуулгхар седчкад, ™иъаг™ зааляд, утхан хӓрӱ гершь дурв. «Большго». Шинас ну

гаргъхла, ӧскӓ тал доргшлулдж нуклх «ергта, терцагг бУошмг утдан ахрдх» —гидж тоолад, эн буршмган эм

беткин то;;ГЪ.^ццХу^тЬрТад ӱга галин умсншнъ халун, ду-

МаТнмаг гертӓн «ӱртл, малд хурла Гевкӱ, Нирвин

151

зергӓс ирлго бӓӓхнь сандж. Кемр теднӓс неджӓднь ирсн болхла, алдг уга хамаран одсим медчксн, — гигӓд, ге-

рӱрн ӧӧрдх дутман, сананднь орад, хойр кӧлнь газрт эе

кӱрсн болад, Бердӓнк дотран кесг тоолвр тоолад йовб-

ӧрӱн ӱкр сааджатл, Цагъан — нуурас гарсн Бердӓнк,

худгур, ӱдлӓ уснд ордж ирсн малмуд, асхн серӱ дахад, хӓрӱ идгӱрнь гаргъх кемлӓ, «Бор худгурн» ӧндлзад орад ирв. «Бор худг» эргмд, газрин кӧрс бӱтӓгъӓд хо-

шад, гурвад зуугъадар баглрдж, тиирньгӓс хатхулдж,

гӱӱлдсн Онъкра Бегалин, арвн минъгъ кӱрсн адунь кӱ-

рилдснь ӱзгдв.

— Иим олн, зура бӱтӱ таргън адунаснь, нег ӰРа ӧдрин кемджӓнд одад ирх газрт, сурсар адучнрнь огшго, ӧр ӧвдӓд ӧгч гихлӓ, ӧгсн кӱн бийнь .муулян закра' часн эдлхмн. Бердӓнк му нӱдӓр адунур хӓлӓчкӓд, кии-

зовняд, гесндӓн бӱтн чик ӧлг уга, бийонь зовсн дееран, хаджудан бӓӓсн харчудт, амр ӧгдго гидгнь... Ӧвк эцгм, багъ— дӱӱвр насндан, ӱр — садан асрнав гигӓ йовдж, Бегӓлин адуна кӧлд ӓмнӓсн хагъцсн бӓӓдж. Эцгм бас тер, ӱклчн уга, ӓмдрлчн уга, ханядн гемтӓ кесг джил­ дӓн жевтнӓ». Гоньрт нӧкд болад, мал туулцад гаргъдЖ

келксн цӧӧкн хӱрс гаргъад, — «мӓ, гагъачн ӧгӱллӓ» гигъад дӱӱдӓн ӧгв. «Гагъай»—гидж ӧкӓр дуугъар хэдздж келчкӓд, нусан чанъгъар татчкад, хаджуднь хатрн йов-

дж, тонъгърг болсн шӱдӓрн хурсан карджнънулад идв-

Дрмарн арчн йовдж, бичкн чӧлӓкӓ нӱдӓрн чирмндж сурв-

тео мяпяи ГгИСН угав-’ намаг чиидмг уугъад, гертӓс гартл, Тер Ma£ay. Гоньрт сорглцӓд гаргъчк

152

гуян ташад, гӱӱдж гарчкад, хӓрӱ ирӓд: «Лӓӓдӓ чамаг арсичн авиав»... гив.

—Кен?!

—Тер, тер... гелнъг. Уга тер ик хамрта, тӱджгр тол-

гъата, эн халхдан татаста — гигӓд барун халхан заав.

—Нирвий?

—Уга...

—Гевкуй?

—Э, гек... ӱ...

—Нӓ, гем уга, гӱ малурн, дӓӓдӓчн дарунь ардасчнь гарч нрнӓв...

йион ншкӓ гермӱд, занъгъта гурвн худгин барун

аминь кӧӧгъӓд, хоорндаи хошад аргъмдж татм дӱнъгӓ зӓӓтӓгъӓр бӱӱрлдж. Цугтан, нег — .негнӓсн деерлкх юмн уга. Герин ээмӓр, дуронд базгъад хагсасн шӱӱрмг ов— тов цӓӓнӓ. Гас цокад, чанъгъадж татсн зелчн ховрЭң хамгарнь шииджлси кӱӱнд, мк угатя, тату — тартгар бӓӓх цахр гидж, келдж болхмн. Цахрас зӧвӓр ардагшань цухрулад бӓрсн, ооср бӱч уга, ор ганцхн гер, нег

ӱлӱ йилгърнӓ. ӧркин хагърхасар, тенъгрин одд тоолм туургъиннь шуурхасар нар ӱзм, гулмтин гашун утанд,

генӓртӓ кевӓр шинъгрдж харлсн, дорагъурн иргӱч уга зургъан термтӓ, нальнъгъш ншкӓ герин газа, Берданк

эргмдӓн юм хӓлӓл уга, сӱӱдр дахдж, нургъарн терм тулад, хойр кӧлӓн джиигъӓд суулгългънлапь,— «Бердӓнк — ӓ, шрчкӱвч»,— гигӓд утар татад, задгъа-зӓӓднъг орн деер кевтсн, эцгнннь ӱгиг сонъсн, шурд ормасн босад, «—Э, нрчкӱв»,— гидж келӓд, герӱрн орв.

—О, ях,— гидж яхлад, сӱӱджӓн сольхар седлгънлӓнь, Бердӓнк эцгӓн аргъул дӧнънӓд хӓрӱ хӓлӓлгъӓд кевтӱлв.

—Одсн газринчн улс цуг мендий?

—Менд.

—He, бӧ юн гидж зӓрлг болв?

—Уситн хӓлӓчкӓд, халунтн оралддж оч гив.

—Халун оралддж гидж келвч? Нам, чикм шуугад,

сӓн сонъссн угав.

—Э, тиим гив, — гигӓд, Бердӓнк тодрхагъар келчкӓд, модн суулгъас, ик хар далгъа аагъар боз утхад,

деернь ус кев.

—• Ода, мах, шӧл уусн биш, ямаран оралдлгън болДжахм, хӓӓрхн,— гигӓд .келлгънлӓнь,— цагъан ӱзгин

153

сӓкӱдснтн атидж, аав — ээдждӓн, зурхачар бичг татул-

тн — гив.

—Бичг татултн — гив?

—э- э -

—Бичг татулхла, энчн зергд бӓрц бӓрх кергта, э

зопсв. Дӓ-кн даралдулн, арднь дахдж йовсн Нирв, дор

хугъслсн аратньгар, чирӓ бӓрӱлӓд шавдснд, Берданки нӱднӓс гал цӓклӓд, алс авад, тулгъ деер khhcb.

— Зерпнр, ягъджаснтн энв? алчквт ӱӱган... Ьурӱн бас нег мӧрӓр намаг бас тӓвтн — гигӓд, эцгнь терма

чихтхлдж татад, ӓрӓ босад, намчлдж суув.

— Эрсинь иигӓд гартнь бӓрӱлдм, хурла мал хаич-

кад, аальд дошсинь ӱзит, би ӱӱнӓ ӓминь...

—Ягълав, аль хӓӓсн уга мини ус авч одла...

—йилгъл уга, бӱкл сӧ ӧдр хойр эс ӱзгдв. Сӓкӱсдас

ӓӓджӓхш,— гидж хордлгънлань, Бердӓнк, тулгъин шиир тӱшӓд, дӓӓвлдж ӧндлзчкӓд йовгън суугъад амнасн гар-

часн цусан .киилгиннь хормагъар арчв. Уг келхш. Терл чанъгъар ханягъад, толгъагъан хая-хая заальна. Ар-

154

Орн деер суусн эцгиннь нӱднь харнъгъутрад, кӱмскнь буугдад, урл — амнь чичрӓд, хӓрӱ аргъул арсн деерӓн

кецӓлдв. Нӱднь ӓнӓтӓ. дотр халуна кӱчнь, улм деегшлв.

Дарунь гилтӓ чирӓнь кӱрнътрӓд, махмударнь киитн

колсн сарджнънв. Аюл татсн Гевкӱ, Нирв нег — яегнӱрн

бӱлтӓлдджӓгъӓд, ӱргсн темӓн кевтӓ ӱӱднӱр ӱкс ал-

хлдв... Захпн элпъкӓ ишкӓ гер сӧӧгъин харнъгъуд ху-

чгдв. Малас ирсн Гоньр, герин газагъас, тӱңъгшдж,

зовнъджасн ӓ сонъсн, ордж ирӓд: «Ай, ай, ягъна гидг

лад, унтдж одсн Каруг, ӧргдж авад, эцгиннь кӧлд тӓвб.

З'Н авсн шав, тер сардан эдглӓ. Тӱӱнӓ хӧӧн кесг тиим архс, дӧӧглгън, улм икӓр бер тегштӓн ирджӓв. Аргъ лап^’ рЗРНҺ Уга. Тесх кергтӓ. Бердӓнк дӱӱгъӓн даху-

бОл.НН1г ха.Рань тату; кӧл гарнь шарклдг, ӧрӓл ӓмтӓ кӱн Эк ?• Герӓн эргӓд, хойр кӧвӱндӓн — эцгдӓн эцг болад, гъапН ЭК болад, цӓӓгъинь чанхар хӓӓгъӓд, бозинь ааГьхл 0Лад’ чиДлӓрн тусан кӱргджӓв. Малан ӧрӱнд гарӰди а-Н’ ЭРК Уга экӓн оршасн толгъа хӓлӓгъӓд туудм.

Мгӓи °Мн эн толгьа деер ирӓд, гертӓсн авч гарсн чиидболчгГурвулн УУДМНӒсхн нарн суух кемд хойр нарн ээлмЛ3 Ш0°Дран малмудла гӱӱлдӓд кӧшхлӓрн, хару ДЖат.ННь Толгьа деер ирдж эдн суудмн. Суудж, суу-

155

бах кегъӓд, нульмсарн унд кегъӓд, ӧрӱн асхни манъгъарт гашута гурвна гейӱрси дуд данъгин соиъсгддмн.

Бердӓнкин нургън улм ӧсӓд, ясн — ӱспь улм чаиъ-

гърад, махмуднь тегшрӓд, ухан — седклиь ӧвк эцгӓн дураон тӧвшӱн, кентӓ болвчн керлддж, цӱӱглднӓ гих уга. Мууд иджлдсн кӱн кезӓчн хӧӧнӓи тӧлджлгътӓ гидг тер-

_ Одр болгън гилтӓ, энд-тендӓс ӱкрмӱд, хӧӧдиг Нирв 1 евкӱтӓгъӓн «Бор — Худгур» туудж авч ирдмн.

-дӓӓдӓ, альдас эн малмудиг манур авч ИР'ДГ

рин зурхач олзлад, нег тӧрлдӓн бел ГЛХ.

гидж ганчДиДнЖЛ°ЛХМН уга’ чамд чиги кӱртӓд одх биз

* S ц®?Рлджӓсн Гоньр инӓдж шоглв. ...

дӓтӓ xomn’u™ТН $И Ааадж йовдж чадшгов. Та, дӓаМинь иим_ гиЛЖ автн' теРтн хоцр бӱстӓ, негнь нӓ.рхн.

Беп1ӓнк7яГМЛарН НИЯЛАг 0ДХ ~ гигӓд ДӰӰ^ьӓн адгъан,

бас цахрур т^ув ГаР°' °НЬр Ш00гъс" хӧӧд,,г эРгӰлӓд.

«хай гяй^и?1^ °ӒС,н.. юмс, йовдж ӧгхмн биш — пигӓд

йовб’. БердӓнкИхупгХ^аКраД’ шилвРӓРн шилвииь орагъад гидж зан£г^Кп^УД Деер даРцДжасн ӱкрмӱдт кӱрн, укс

сӓлгънлӓнк Ra3pA)K ОНЪГЪЦД ус кев. Малан услад тӧг-

рларн гарч ирв.ГЪ'ХУРЛаСАӦ4 Шаху мӧРтӓ Улс’ шӱрӱн ХЭТ'

ирсн бара^шатасн^ суулГ.ъан УСНД бУлхУлчкад!-Пдх Дутм, Бердӓнки1 ииЛУ -уга ОВРДЖ хӓлӓвБараН Ӓ

ГСгдв Llvrrau л, ЧИК^Д МоРДИН туруна ӓ тодрхагьар со

лик ™ буута. ӧмңнь, хойо ӓдЛ зӰстӓ Ӧмнк хои>р ко- Л«ь туша булг, зеерд .мӧрд^ӓ залус мамхӒ ”«ӓгьаД’

156

хаджут нц,,иг ™ тсврӓд ӱмсв, тернчн бас батлдж теврв,

С> **

Гъас тедл. С0,1Ъссн Бердӓнк, ю кӱ баршта медлго, занъ__ д Хнд гаРаД> ӧвдгӓн дардж суув.

Угав. ении— Дуудвр... хальмг. Эрнцн, тӧрӱц юм медсн

эн Цахпи’ °^ачн медх болад угач, кӱцц келӓд угав. Ода ^едхч. R--1 -Мт цУглУлад. цӓӓлгъдж ӧгхлӓ, негн кӱртлнь ^ӰгЛултнОВУА’ Усан ууцхаснтн йовад, Бердӓнкин газа ӓмт

^ӧч TaTvH^"H $MTH тихӓс, «егнчн бӱтн кӱн угал, цугтан «Ӱ*1 бӓӓн ,К°лШн — зем' Шалтгта — шарвта долан нӓӓмн

УгМанаРДкС0Нъсг'дна. — Манахс, тӱрд гитн.нег■ цон амн

миссар келн гиджӓнӓ тигӓд Эрнцн амт то

157

нӱлв. Эццн хӓр залу, харадан дживр сахлан хойр талаг-

шан мошкдж ясн, ӧмнӓн цаас хӓлӓджӓгьӓд эклв:

— Унтӓ аав, ээджнр, ахнр болн дӱӱнр, цаг негар ио - дго гигӓд кӧгшдин келчксн ӱг бӓӓдг биший.Ӓрӓсӓд хуу-

вин йосн токтад, хойр джил болчкв. Цуг олн угатьнрт а

иктӓ джиргълиг мана теегин хальмгт, Леннн гидг кун де. грӱлдж, токтатн гидж келждӓнӓ-Кӱн негӓн даджрдгп дл, унъгарн тасрв. Цугтан нег йосар, нег ухагъар джир; гълӓн эдлхмн. Цугтан маля даахарн хортна ӧмнӓс б°с1’ тана хӱвтн бийсинтн гарттн... Ленинӓ дуудЬн дууДВР хальмг ӓмтн эклӓд мӧрн церг тогтджана. Мана джаку селӓнӓ зу шаху кӧвӱд, бу зер-зевӓн кӱцӓгъӓд, Кануко

Харти, Хомутников Василин гардврин полкд ниилД*

агсчана — гигӓд Церн-дорджин Намр ӱгӓн чилӓв.

— Тиим болхла, иим ик тӧрт би бас йовнав, бич на*

маг Эрнцн? — гидж келӓд, Бердӓнк гемтӓ эцгӱрн хала • йов, кукн. Орн деер кевтсн буурл ӧвгнӓс, орчлнъ т°- гӓлсн нуста кӧвӱн аргъта гидг. Эцгчн ӱкхн угав, эн занъгичн сонъсчкад, ода нам эдгсн ӓдл болув. Нег цӧн джилӓс Каручн ӧсӓд, бас ардасчн йовх. Му маднд тус кӱргджӓх кӱн ик буйнта кӱндж. Олн ӓмтнӓ зовлнъгд тахшсн

залу, кезӓчн холд юм ӱзӓд, медӓд, йовна гидг эн.

—Тер кӱӱнтн Ленин болджана, — гидж Эрнцн цаа' ранднь цӓӓлгъв.

—Кӧӧрк, ут наста болтха, тер арутн, — гигӓд, кӧгшн

буурл эмгн эркӓн эргӱлн бӓӓдж, манънагъасн ӓдс авн келв.

—Тертн тӓвнд ӧӧрдсн кӱн—гигӓд, эмгнӓ ӧӧр зогсджасн цергч, чикнднь хададж кӱргв. — «Хавтха ясн, доланас ӱлӱ нанд, тиим болджахгов — гигӓд, эмгн шӱрӱиь хӓрӓд, бӓӓсн киигъӓр инӓмсклӓд келн, белӓрн нӱдӓн

арчв.

— Чик, чик — гилдӓд, хаджудк ӓмтс дӧнъглдв. ӰӱДна

эрк тӱшдж суусн Мандж босад, гаран Эрнцнӱр сунъгъад

■сурв:

—Зуг ода, мана кӧвӱнд мӧрн уга энчн Эрнцн...

—Онкра Бегӓлин мӧрд бӓӓнӓ.

Тииклӓ терчн, ард ӱлдсн ӧрӓл ӓмтӓ мадниг

158

Бас тер хаалгъар одадчн бӓӓх.

■Тииклӓ би бас тадниг дахнав.

.. Уга, та эн хӓлӓджӓсн малан тер кевтнь чикднь ОӱРн-бӱтнднь цааранднь хӓлӓх кергтӓт, — гидж Намр кун болгънд болгъамджтагъар цӓӓлгв. Асхн ора кӱртл,

аасн уртн — хошагъас, йовгъарчн, зӓрмснь темӓдт гур-

Д. Дӧрвӓдӓр сундлдсн залус, ирӓд буулдцхав. «Бор — УДг», ӧдр сӧӧни туршарт, ӓмтӓр буслв. Баячудин акт,

тав’ БерДӓнк кесг джилд хамдан, манънаннь кӧлсӓн

гтан тӱркӓд, тавгиннь кӧлсӓн маныадан тӱрклцӓд «овчксн Гоньртан келв:

бич"Лӓр одс,нь nPAr, кӱрзӓр дарснь ирдго гидг, тииклӓ,

хв у-МУ Сан- Дӓӓсӓ-н дарлцчкад, хӓрӱ «Бор-худгурн» ир-

ХаР^шулугъар ир. Байрта харгъин.

болапКРа ^ег^лин чон кӧӧдг шаргънг Кару, ахдан нӧкд Хал ■?’ АелтР. тохминь тӓ(вӓд, тохкар сахньна, тернь ус-

>рмда-н зогсдж ӧгхш.

Дмн ДТа.’КаРУэнчн эзӓн дурасн кишвӓ занъгта болдӧпӓп. ГИгӓд» Бердӓнк эмӓлиг ӧрӓсн гарарн авад, хоир тад _ ИНь Джинънӱлл уга тӓвӓд, таг кедж татуринь та-

Н Лнъгиг татурас нег сӧм гатц, зерглӱлдж чанъгъав. эң_ е мӧрн болвчн хазар, эмӓлдӓн зокаста сидг БрпИ"^д’ хазарин джолаг ӧмнк бӱӱргтнь орадж сӧов.

1(11 бол ЭНК ..ДӰӰ^ӓ'Н манънагъаснь ӱмсӓд, «ӧмн гарсн чи-

_ Хӧӧтк гарсн ӧвртӓн» ӱрвдж эвлӓд келв:

Хӓп й КаРу, дӓӓдӓчн эн улс дахад, Ленинӓ дуудвр кӱца-

Хч. тл^ДЖанав. Даругъас ирхв. Тер цагт, чи школд ор-

*УДгим ГИАг сУРгьульта пииср болхч. Хӓлӓлчн, тер гурвн Кесг °лн терзтӓ сарул, сӓӓхн, олн зӱсн онъгта

агшас ном дасчкад, тигӓд би хурла мандж бол

159

хм, дӓӓдӓ? — гилгънлӓнь цергчнр негн кӱртлӓн инӓлдв.

— Уга, терчн бурхн — шаджна ном биш, хӱӱвин йосна сургъуль, ю болвчн меддг сургъуль. Багш гисн, хурла багш биш, сургъулин багш,— бас йнлгъл уга дсгтрӓр сурад, .ик медрл авсн улс.Чи хулсн заагур гӱӱдг, хурла хурдн мандж болгълч? гигъӓд, арчджасн ӱлдӓп харӱ гертнь дӱрчкӓд, комиссар Намр Карун ӧминь ирӓд, ӧка-

гъӓд толгъагъинь илн сурв.

— Э, тиим болгълав,— гигӓд, Кару башрдон бӓӓдлтӓгъӓр мошкрджагъад, «би, би, ик пииср болчкад, Шар-

тугъас баавдан, цӓ хулддж авч ӧгӱлджӓхӱв.»

— йоста залу болхмн, ӧрчӓр орад, бӧӧрӓр гарнав гигӓд бӓӓнӓ. Энтн кедӱдгч кӧвӱнтн МанджА

—Хойрдгч, отхн.

—О, эцгин шавхцн, тииклӓ хогта кӱн болхмн. Эдна

хӱвӓр, шавшсн сӓӓхн йосн дслгрджӓнӓ... Хӓлӓтн, ӱӱна

бийнь ӧцклдӱр мини келсн ӱгиг тодлдж авсииь. БаячуД. «ойдудин кӧвӱд, Шартуд одад сургъуль сурад, бӓӓдгиг медджӓнӓлмн.

„ — He, менд бӓӓцхӓтн — гигӓд, Намр Манджла мендлӓд, Карун зӱн халхаснь ӱмсв.

Тиигий, менд байрта харгъх болий. Алтн джола-

Зӧв эргӱлдж, мӧрнӓннь сангнад сар-нар ургъадЖ, коӧсн дӓӓсӓн дардж, ӓнъг — нутгтан ирдж, сууцхатн

91га.Д’ Мандж Бердӓнкин шаргъин цулвриг эвкдж, гартнь

барӱлдж ӧгӓд, йӧрӓлӓн тӓвб.

Кару, чи бичӓ альвлад бӓ, баавиннь ӱпииь сонъ

сджа, бааван хӓлӓджӓ. Эн Гоньриг, дӓӓдӓгъӓн гигад кундлджӓ. Медвч?

—Медвв, дӓӓдӓ.

Хӓрнь тер, эндрӓс авн би чини дӓӓдӓв, мини келс-

160

— Баав, менд бӓӓтн, намаг пртл, *^мӓн

11 Альм»н»х