Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Теегин Герл, №3, 1958, август.pdf
Скачиваний:
3
Добавлен:
21.04.2023
Размер:
6.87 Mб
Скачать

Нармин Морхадж

СТАЛИНГРАД

(Повестпн тасрха)

Тег, тӧгӓлнъгдӓн элсн, шар ганъг аздлон бӓӓна. элдӱ нарна кӱчӓр хамг ӧвсн, буурлда кӱртл шарлад. ха сдж одсн болна. Салькн ядхдан нег амхлдг бишв, ме дӱнъг-дӱлӓн, тагчк. Икл цунцу болджана.

Гӱ тӓвх кем болад ирнӓ. Болв халун хӓрджӓхш, орунк

кевтӓн омгта —кӱчтӓ бӓӓнӓ.

Нӱднд негл сала харгъна. Кӱӱнӓ нӱдн нег бичк аМР

на: сала кӧк — буурл. Талин газрас, хаврин уси ула

торсар, эн саладк буурлда кӧк, хая — хая кӧк хамхул-

муд чигн ӱзгднӓ.

Эн салагъур сонджлад хӓлӓхлӓ, ик бараи ӱзгдна: мо-

гъа кевтӓ матьхлзад, салан судлар цӱврӓд орксн Дур улс ӱзгднӓ. ӧӧрдӓд хӓлӓхлӓ: дӧрвӓдӓр зерглсн Дндн ~ церг болна. Эдн ик гидгӓр муурсн, ӓрӓ кӧлӓн тӓвсн иовохана. Умссн шар хувцнь нарна герлд хӱврӓд, цӓӓдж оч. Хаалгъин тооси бӱргӓд, хамг хувцинь биш, халх — чиоа-

гъинь борлулад оркдж.

Цӱврӓд орксн олн улсин ӧмн. зӧвӓр тасрха, нег кӱн йовна. Омӓрӓн зӱткӓд, ӧргн теегӓр дӧиъ авч йовх бӓадлтӓ. Эн кӱн зогсад, хӓрӱ эргдж оркад, барун гаран ӧргад.

нег ӱг келӓд оркв.

— Амр.ч! — болад ӧмнӓс ар зах кӱртл байрта ӱг салькнас хурдар келгдв. Кесгӓс мааран кӱлӓдж йовсн ӱг сонъгсчкад, тӱрӱн сонъгсснь «хард-хард» газрт киислдвСӱӱлин улст тер зӓнъг одтл, ӧмн йовсн улс хадсн ӧвсншнъ хаалгъин амн деер киислдв. Нӱдӓн аньн хорджгнзЛ

унад одцхав. У теегин агъу нӧӧрӓр дӱӱрв...

106

1942 джил. Сснтябр!^ сарин шинӓр. ик холас, Урал

уул гатцас, хортнла кӱчтӓгъӓр ноолджах Сталинградт

дӧнъ — нӧкд ирдж йовснь эн. Йовгън цергин бӱкл корпус

бригад, батальон болгъар тарлдад. теегин хаалгъар тоос бӱргӱлдж йовна. Шарту Ӓӓдрхн хоприи хгорнд бӓӓдг Верблюд гидг станц кӱртл эдн поездар ирцхӓв. Болв, цааранднь тӧмр хаалгъар йовдг аргъ тасрв: немш цергин дӓӓнӓ самолстмул ӓнъг — ӓнъгӓр тарлдад. тӧмр хаалгъ туршанд Ӓӓдрхн кӱртл, агъариг эзлӓд авчксн. поездс йовулл уга, бомб хайдж тарадж — иитадг болв.

Тер учрар бӱкл корпус церг тави хоигтан ӧлр—сӧ

иилгълго, унтл — кевт.тго теегин тоос бнйдӓи ишнъгӓдж йовснь эн.

Цергин нӱӱрт Василнй Туманов гидг полковникин бригад тӓвгдсмн. Эн бригад Сивр газрин дӓӓнӓ училищд сурчасн багъчудас болн дальн Йостокас ирсн усна цсргчнрӓс бӱрдсмп .Туманов команднрин бригалиг Алек-

сандр Соболев гидг капитана батальон кӧтлдж йовна.

Эн батальон цуг Новоснбнрск, Омск. Улан — Удэн болн

нань чигн балгъсдас ирсн училитнн кУрсантнрас бӱрдсмн...

Арвн минутд амрлгъп ӧггдсмн. Цаг бачм болсар ӓмс-

':л ӱрӓл уга унтдж авчацхапа. Зуг цергин ӧмн гурвн кӱн

сУугъад ӱлддж. Капитан Соболев тамк тач

авад

утар

киилдж vTa

гаргъпд. цоргчнрӓп

хӓлӓдж

оркад келв-

— Кӧӧркс, муурад бӓӓцхӓдж.

vra

Хпт

,.п.,

 

— Зӧвиь. Тавн хоигтан

зогсл

""'и

Уга, иовналм

бпдн-пиж

Tvvn.'i

’n?

-

1

шардаев КРЛв. Николай 111ашиен

J

U'Ub

 

началкник.

Тав

 

ду11Д1111

 

" 6^n.'n,ona пггапцп

а, цоохр чирӓтӓ

хатч vnn РПТП' бнчкц

могьдцг

\-ПМг,

меднӓ.

ВДрги"

тӧриг эп бас З.Д

•107

Суусна гурвдгч кӱнь — Самуил Яковлевич Калдан •

батальона комиссар. дӓӓнӓ ӧмн эн школин багш бӓӓсмн,

дӓн эклснӓ хӧӧн гурвн сара курс чилӓгъӓд эн батальояд комиссар болдж туссмн. Комиссар гуч ӓрӓ гарсн, бичкн хар залу. Бийнь цергт эс дассн болв чигн, ӱнӱиӓ хувц хунрнь ик янзта — кевтӓ, бийднь дигтӓ. Киилгиннь тов-

чснь ӧдр болгън элсӓр арчад бӓӓдг учрар гилвкӓд —ДО- лвкад бӓӓдмн. Калдана могълцг бичкн хар цогц дӓӓна

хувцнд зоксн, цергӓ залуст ӱзмдж болдмн.

Тооста хаалгъин амнд суугъад, хавтхэ'”я «андгън ца* гъан альчур тач авад, тооста чирӓгъӓн комиссар арчв. Капитан Соболев колс нӱднӓннь булнъгар хӓлӓчкӓд,

мусхлздж инӓгъӓд, ӧмнк кевтӓн наадлдж келв:

— Комиссар, хувцан тооснд будад оркдг болвзгот. Ик алг нӱдӓн хойр—гурв эргӱлчкӓд, комбатин кел-

сиг дахулдж Калдан хӓрӱцв:

— Кяпитан. манд— йовгън цергт тоостсн тӧр угал. Видн тоосн-тоормла иджлдӓд бӓӓсн улсвдн. Танд, усна

цергӓ кӱӱнд кӱчр юмн: та эн «тенъгст» ягъдж усчхмтСул цаг харгъхла зя хойр кезӓд чигн нег—•■неган

дамбрлддж—. шоглдмн. Капитан Соболев йовгън церга

киилг дотр усна цергӓ тельняшкан ӱмсдг. Тӱрӱгӓрнь на-

ад бӓрдж комиссарнь шоглдмн.

Капитан хӓрӱ ӧгхӓр хоолан ясв. Болв энӱг эклдж Ӱг келтл, начштаб полевой сумкасн дӧрв нугълад эвксн цагъан цаас гаргъдж авад ӧгв. Тер цаасинь умшдж ор* кад, Соболев хӓцӱ келв:

~. Озеров гидг курсантиг нааран дуудулдж автн. ӧӧрӓн нугърад унсн цергчиг хӓлӓдж оркад, утар таЧ

шуукрад, Шарданов келв:

Иньг, бослч, даалгъвр баӓнӓ.

Нӓрхн хар кӧвӱн ӱкс гидж босад, киилг, махлагъан ясчкад, хӓрӱцв:

—- Лейтенант, таниг сонъ'’.джанав.

Комбатин ӧгсн даалгъвр сонъсад, цергч хатрад гарь-

_ «Мел цугъарн унтдж» гисн хаджгър бӓӓдж. Колонна

омн биид биш, ар бийднь чигнь нег цӧӧкн улс сер'Г'

лнъ —дерглнъ ӱлддж. Эднӓ негньнарн гарх ӱзг хӓлӓд*

намчлдж мӧртсн сууна.

млвдж^урв Б9ам ягъджахмб? - гидж нег курсант ШИБичӓ ду гарад бӓ, кӱн мӧрглт кеджӓнӓ.

108

Коммунист кӱн бурхпд бас мӧргдв?

а\РХНА би-Ш’ эврӓ11нь тссгт мӧргджӓнӓ. q А’Л ти,,кла медгдджӓпӓ.

гввдгв~?5Ӓв

Оӧрпь *±НТ^ та7“. КӰ" "<=!■ бпчкӓр сергнӓ ГВДгУпап»Р'>с^еджеавад'Тб^ЗСР0° тӓмк""ь авад

Ӓ“л

«»». Тер ?чрба7

"•5Ӓ.вП бас тат«ав.

х 6гр£Гв--^гвэ?н-э-ӓд земляяски;

ДСамв"Ж ирВВД|, Ол УГа

заатъад, Дамбаез д°™.БаРУ« бнпгшӓн’ сГ" >’rasM,--

БолГ г»"®" ■чигн

цӓӓлгьв: ’ СтаЛ11«П>ад тал

“WIB, тенд йовеи

3°Влнъ Ӱчп-.л ••

тер

ӱн„

™«градиг хо ™%“;« «?РгчнР„У,:Х“н°?«а>Аи.

болджах дӓӓг Чиман таспв и-

баРАЖ не-

«Р^иДКУ^

 

Озеро 7ал-

~и—6олад, 2 7—ДУУДУЛ.

Хар «Й»ӰН ӱкс босв.

109

Комбат тал гӱӱдж ирӓд, хойр ӧскӓгъӓи харгълцулдж

цокад, гаран махладан ӓрӓ кӱргӓд, ӱкс хӓру буулгьад, Озеров капитана ӧми зогсв: офнцермӱд Озсровип ра* порт сонъгсад байсдлв: курсаитнр эитускарн ӓвтраул^-

Кӱн ӱлддж йовну? — гидж капитан сурв.

Нег кӱн ӱлдв.

Кен, ягъад ӱлдӓвт?

Кснякин гидг курсант ӱлдв. Чидлӓс болдж ога

уга.

— Нанас зӧвшӓл угагъар кӱ ӱлдӓгъӓд йовдг ямаран

улсвт! Би таннг муурсииь хайчкад йовтха гидж баталь-

она ар захд тӓвлӱв?!

Озеров гемӓн медӓд тагчг зогсв: зӓпъглад оркх юмП бӓӓсн болджана. Болв, капитан номгьрад, хӓрӱ цокдЖ

келв:

— Тӱрӱн гсмич тӓвдж ӧгчӓнӓз. Тссгт нег чигн кӱ Ул

дӓхмп биш. Ода негдгч взводин командир болхмч. ; Лейтенант Сидореико бригадпн штабур дуудгдджап

Бийиннь ормд дамбаевиг ӱлдӓчк.

Озеров комбатин келсн ӱг сонъгсад, хӓрӱ эргдж авад гӱӱгъӓд йовдж одв.

Капитан Соболев суусн ормасн босв. Тӱпӱг дахад.^а-

адк офицермӱднь бас бослдв. йовх комапд ӧггдв. ЬЭ-

тальон залхугъар босад, гарад йовб. Ӧми тег, ард тег,

теегин дала.

Зӧвӓр иовад оркв. Ард ӱлддгиь олн болад ирв. Даь баев ӧӧрӓн гурви — дӧрвн кӱӱтӓ ӓмии ард йо,вна. УЛД гигӓд ирсинь колонна ӧмн одтха гидж йовулна. Улдд

йовсн зӓрминь буугъинь авад, хувц — хунр дӱрДг м кинь чигн ӱӱрӓд гарна. Ламбаевд Маша Хорошая

дӧнъ болдж йовна.

Маша бичкн нӓрхн шар кӱӱкн. Хойр ик кӧк нӰда^с хӓлӓгъӓд оркхла, хоолд хот зӓиъгдрӓд бӓӓнӓ. Газагъ

хӓлӓсн кӱӱнд — ӱӱнд ямаран чидл бӓӓхв, — г11С11Д-нЬ

орна. Болв, кесг зун дууна газр йовгъар йовсн бин

А4аша нам кӧшхш, кӧвӱдт дорхнь деерлкдж йовна. дамбаев болхла, дӓӓнӓ кӧлд дасад бӓӓсн кӱн. Д

эклснӓс наараи

цергт йова. Ростов, Москва,

Стар'

Русь—кесг газр эргӓд, кесг дӓ ӱзӓд, цусан асхад, Ш

тад, госпиталас

гарад, хӓрӱ фронтд ирдж йовснь э

Талин цергчнрӓр болхла эн даамгъа.

-

Асхн бӱрӱл тег бӱркв. Тенъгрт нег чигн ӱӱлн уга, х

110

ӧддуд чирмлдв. Ӓсх дахад салькн ӓрӓ кӧдлӓд, серӱн орв. Иовхд амр болв. Хаалгъин туршар' харлад церг

дӱӱрӓд одв. Кӧл йовдг болв чигн, бӓӓсн бий унтад йовна. Кӱвӱд хоор — хоорндан бӱс — бӱсӓрн керӓлддж оркад,

сӧӧнь дуусн йовб. Негнь унтад зерглӓнӓс гарн гихлӓ, наатксан татад серӱлчкнӓ.

Капитан Соболевин курсантский батальон ӧмӓрӓн

улм — улм шигдӓд йовна. Тӱӱнӓ ардас йовгън цергӓ бригадмуд ирдж йовна.

Сталннградин ӧмн захд бӓӓдг Бекетовк поселкт Со-

болевпн батальон ӧрӓн ӧмн ирв. Ӱид ирӓд уга йовдж, зӧвӓр холас, Красноармейскӓс курсантнр фронт ӱзцхӓв: фронтин зах эргӱлӓд, сӧӧнь дуусн ракет шатв. Эи цагт немшнр ракет ӓрвлдго бӓӓдж. Арвад, зуугъадар агъарт деегшӓн шивгддж, олн зӱсн ӧнъг гарч ракет шатиа. Теднӓ зӓрмонь дэрунь унтрдж одна, зӓрмнь унон одн мет ардан хаалгъ тач гӱӱнӓ, зӓрмнь бичкн парашютд

дӱӱджлгддж зӧвӓр удан чигн шатна.

Фронт ӧӧрдспг медӓд курсантнр сергцхӓв. Олн зӱсн ракет ӱздж, ӓ соиъгсдж, ормалддж, ӱкс тӱргн йовцхав.

Поселкин захар ордж ирхлӓ, зогсх газр хӓӓдж тӱрӱлдж одсн улс тосцхав. Взвод, взвод болгъар тарлдад, ӧгсн газртнь одцхав.

Алексей Озеровин взвод бас нег бичкн двор дотр ордж ирв. ӧмнӓснь тосад, цагъан сахлта ӧвгн гарч ирӓд, байрлдж келв:

— Цергчнр — ӱӱрмӱд герт орцхатн, бичӓ эмӓгъӓд — ичӓд бӓӓтн, эврӓннь герӓн гидж сантн.

Ӧвгн кӧвӱдиг дал — ээмӓриь цокад, нег герт орад,

нег гарч гӱӱгъад бӓӓв.

ӧвгнӓ гер хойр ӧрӓтӓ. Ик ӧрӓднь цергчнр ордж суулдв.

— Буугъан арчдж авх кергтӓ, — гидж Озеров командир келв.

Бийнь цаатк бичкн ӧрӓднь орв.

 

кӱӱндӓд

Курсантнр

зер — зевӓн

арчлдад, ю — бис

сууцхав.

 

 

 

гидг кур-

— Кӱмн гидг акад юмн, — болдж Сергеев

сант эклв, — Озеровтн ман

талан

хӓӓкрх саната.

— Озеров

кӱӱнд хӓӓкрджӓхш,

даалгъвр

ӧгчӓнӓ, —

гидж дамбаев кӱӱрт орлцв. — Манъгъдур чамар коман-

дир кечкхлӓ, чи чигн тиигдж закхч.

111

— я, тиим кӱр бичӓ кетн, тертн керг уга юмн. Укс

гидж амрснь деер,— болдж бас нег курсант орлцв.

Тедниг ик ӧрӓд тиигӓд кӱӱндӓд суутл, ца, бичкн орад

бас кӱр гарв.

— Тихон Сергеевич Батурин, — гидж ӧвгн оииан цӓӓлгъв.

— Озеров, Алексей Озеров, — болдж командир Келв. •Орна ӧӧр зогсджасн ӓрӓ арвн нӓӓм кӱрсн бӓӓдлта хо — цагъан кӱӱкн тал гарарн заагъад, Батурин немдж

келв:

Мини кӱӱкн, нернь Валя.

Тихон Сергеевич, танла таньлдсндан икӓр ханд-

жанав.

— Таниг иронд би ик гидгӓр байрлджанав. Сталин-

градиг немшт ӧгшго болхговт?—ӧвгн командирур чир-

мӓдж хӓлӓв.

Хортнд Сталинградан ӧгш угавдн, — гидж Озеров

лавтагъар батлдж келв.

Батурин Сталинградин электростанци1н нег чинРт? кӧдлмшч бӓӓдж. Валя кӱӱкнь эн хавр шин медицинскии

техникум чилӓдж. дӓн Сталинградт ӧӧрдхлӓ эн хойриг аваикуироваться кетхӓ гидж кӧӧсн бӓӓдж. Болв, йосна келсӓр болдж ӧглго, ода бийнь тесӓд гертӓн бӓӓдж-

— Мана церг немшиг балгъснд орулш уга юмн, би тӱӱг илӓр медджӓнӓв. Ода таднла ӓдл цергчнр ирхла

улм манд сӓн болджана. Гертӓсн альдаран чигн гарш угав. Валя тиимий?— болдж ӧвгн кӱӱкн талан хӓлӓв.

Аав, эн тускар кезӓнӓ кӱӱнддж орклалм бидн, -7 Тиигдж келӓд, Валя стол деер аагьс гаргъдж тӓвӓд, ца ■ке®‘

Манъгъдур ӧруаднь Бекетовкд хойрдгч

батальон

ирв, ӱдлӓ — турвдгч, асхн кӱртл Тумановин

бригад иуг

кӱцӓд ирв.

Тер асхна бииднь Туманов командирмудиг цуглулДж» хург кев. Ягъдж батальонмуд ирсиг сурад, блиндажд нааран — цааран йовджагъад, командир бригад келв.

— Командирмуд, тадн ю санджанат? Бидн эн кевтӓн дӓӓнд ордж чадхм—угав?

Кӱн ду гарчахш, ӓ — чимӓн уга болад одв.

— Келтн,— болад полковник йовднъв.

Гурвдгч батальона командир, старший лейтеяа11 Кушнаренко босад, хоолан ясв.

112

Полковник, цергчнр икӓр муурв,— гидж эн келв, тавн хонгта>н унтл —кевтл уга йовбвдн. Мннигъӓр болхнь нег бичкн амрлт ӧгсн болхнь сӓн болх билӓ.

Курсантнр ямаран?

Курсантнр тана даалгъсн даалгъвриг кӱцӓхд ке- 3$4H белн!— болдж капитан Соболев ӱкс босв.

Тӱӱнӓ хӧӧн бас кесг командирмуд босдж келцхӓв. Ик зунь — амрл ӧгтн — болдж сурцхав. Полковник Ту­

манов зӧвӓр ухагъан тунъгъадж бӓӓгъӓд, хоолан ясад, суусн ормасн босдж, аргъул иигдж эклв:

— Тана келснтн, командирмуд, чик. Кесг олн хонгт

зогсл уга йовсн улс ик гидгӓр муурв. Эднд ядхдан Hei' ӧдрӓ амрлт ӧгсн бохнь йир сӓн болх билӓ. Болв, керг

ик

бачм болджана.

Фашистнр

Сталинградт ӧдр — сӧ

Уга

дӓ босхад, зӓрм

газрарнь

тасрад — тасрад Иджл

голд кӱрч одн гидж бӓӓнӓ. Балгъсна дунд харсвр бӓр-

джӓон 62 ӓӓрмиг тедн тӧгӓлӓд авч иовца. Учр тиим бол- <ар, мана 64 ӓӓрм ӧмн ӱзгӓс икӓр ноолда тач, немшин сӱринь дарх даалгъвр авч.

Туманов дӓӓнӓгъӓр зоксв. Уӱнӓ хоолнь чанъгърад, нӱднь гилвкӓд ирв.

— Нанд генерал приказ ӧгв,— болдж цааранднь келв,— ӧр цӓӓлгънлӓ хортнур аарглдж ортха,— гив.— Tep учрар эн асхна бииднь мана батальонмуд Купоросная балка гидг салад болн 95,9 номерта ӧндрин улд оч зогстха гисн бӓӓнӓ. Генералин ӧгон приказ деерӓс, би иигдж танд закджанав: «Хойр батальон нӱр болдж ор- хмн, 1наатк хойрнь теднӓ гиджгт зогсхмн. Негдгч курсантский батальон (капитан Соболев босад зогсв) Купоросная балка салагъас эклӓд Иджлиң кӧвӓгъӓр элддж дӓврхмн. Наатк батальонмуднь нӱр болдж орсн улст дӧнъг —нӧкд болдж, теднӓ кесн дӓӓг цааранднь икд-

ӱлхд белн болх зӧютӓ».

Кӱӱндврӓн чилӓчкӓд, командирмуд харад гарцхав. Капитан Соболев эврӓннь адьютант болсн Темиров Бекбулат гидг кӧвӱтӓ цергчнриннь бӓӓсн газр орад йо-

вдж йовла.

Нег бичкн уульнц тал гарад ирхла, омн

бииднь тов чирсн машин ӱзгдв. Э.н хуучн канавд унад

зогсдж. дӓӓнӓ улс

машиг тӱлклдсн — шуугсн баана.

— Та, залу — ах,

гиичин кӱн болвзгот, дӧнъг юнъгад

эс болнат?— гидж негнь нааткдан келв.

113

°Альманах

Уга, би товин расчетд бӓӓдг кӱмб.

Тииклӓ ягъад зогсад бӓӓнӓч, тӱлклц, дӧнъг бол!

Чадс — чидсӓрн басл дӧнъг бола бӓӓнӓв.

ду гарчаон тал хӓлӓчкӓд, Темиров келв:

— Капитан, эн мана Конякина дун болсн болдж

медгддмб?

— ӧӧрдӓд хӓлӓй.

Эдн машинур ӧӧрддж ирӓд, эврӓннь курсант Конякиниг ӱзцхӓв. Конякин нургъта — турута, ик авцта, бодӱн залу. Болв, эн тӱлксн болад, иигӓн—тиигӓи гӱӱна» бийӓн ӓрвлӓд дала дӧнъг болджахш.

Курсант Конякин?

Ода эннь кемб?

Капитан Соболев.

Конякина аргъ тасрад бӓӓв. Капитан тал ӧӧрдӓд» гаран мрхладан кӱргӓд, хӓрӱцв:

— Капитан, таниг сонъгсдж бӓӓнӓв.

Конякина батальонас ард ӱлддгнь бас учрта бӓӓсмнЭнӱнӓ ухань болхла: йовгън цергӓс зулдж -гарлгън Товин расчедт одхла ягъв чигнь ардагъур йовх, ӓмнД аргъта болх гидж санлгън. Тегӓд чипн кесгӓс нааран эн товта цергчнр тал гархар седӓ, болв тиим зав болд*

ӧгл уга бӓӓсмн. Ода Сталинград тал йовдж йовтл иесгнь муурад ард ӱлдцхӓв, теднӓ негнь болдж Конякин худлар «муурв» гидж ӱлдсн кӱн. Ард ӱлддж авчкад. товта церг ирхлӓ, эн арат теднлӓ цегддж ирсмн.

Соболев Конякиниг бийӓн дахтха гив.

Капитан, буйн болтха, намаг тӓвчкит, эн товин расчетд би ода орчксн кӱм,— болдж Конякин уульн

дуульн сурв.

йов пихлӓ, йовад бӓ. Цань ямаран кесг ӱг келад

бӓӓнӓч. Укс гигъӓд йов!

..

Капитаниг тиигӓд шӱрӱлкӓд оркхла,

аргъ уга, Ко­

някин дахад гарад бӓӓв

Штаб батальон бӓӓсн гер тал ирдж йовхла .aP*

ӱлддж йовсн Конякин дакн кӱцдж ирӓд, сурв:

— Капитан, буйн — ном болг, намаг тӓвчкхнтн-

Соболевмн ур кӱрӓд одв, эн хӓӓкрдж закв:

— Нӱдндм бичӓ ӱзгд, эврӓннь взводтан од, эс гидж

бӓрӓд суулгъдж оркхв.

Конякин ӓӓчкӓд, сӱӱлӓн ха!вчсн ноха мет, шурДжнЪ”

над одв.

114

Соболев штабдан ирӓд ротмуднн командирмӱдиг цуглулдж авад, манъгъдурк дӓврлгънӓ туск даалгъвр ӧгв.

Сӧӧнь ӧрӓллӓ, дӓврӓд орхд белн болх болдж кӱӱндцхӓв.

Удл уга командирмуд йовдж одцхав. Ӱӱд цокад, Валя Батурина ордж ирв. Сӓӓхн кӱӱк хӓлӓгъӓд капи­ тан глмацдж суув.

Капитан, танас нег ӱг сурдж болхий?— гидж кӱӱкн дӓӓнӓгъӓр келв.

Болх, боллго яях билӓ.

Минь эн хавр эмчин техникум чилӓлӓв, фельдшср 'нертӓв. Намаг цергт орулдж автн.

ДӰ кӱӱкн, энч кӱн болгъ цергт авад бӓӓдмн бишл.

Ода тегӓд яяхмб?— пидж Валя аргъул келв.

Хӱвӓон бичӓ хоцр. Военкоматар дӓврӱлх кергтӓМана бригадур, курсантск батальонур ирдж ӱз.

Тана цергчнр мел багъчуд,— болдж кӱӱкн нӱ-

дӓн галлзулвВаля дӓӓнӓгъӓр эргӓд, эвтэхн сӓӓхн цокцан офице-

рин ӧмиӓгъӱр ӱзӱлӓд гарад одв.

Соболев ардаснь хӓлӓджӓгъӓд, толгъагъан заалдж бийдӓн -келв:

— Акад юмб, ӓвртӓ кӱӱкмб?

Сӧӧнь ӧрӓл болсн цаг. Курсантнр окопт ирв. Бу, наатк чигн зер—зевӓн ӓ уга болтха гигӓд таг — яг татад боочкси, <нег — негнӓннь ардас ӧкӓлдсн окопар йовцхав. Негдгч ропин командир лейтонант Федоров эврӓннь кур-

сантнран зӱн зах тал авч одв. Теднӓ одсн газрт негхн

взвод бӓӓдж. Ӧмн бӓӓон улснь ормасн бослдад хӓрӱ гарлдад йовдж одцхав. Негдгч взвод бӓӓсн газрт гурвн взвод бактдж ӧгчӓхш. Tep учрар ӧмн бӓӓсн окопт хой­ рдгч взвод ӱлдӓгъӓд, наадк хойр взводин улс шицӓс газр малтдж, кедж авх зӧвтӓ болдж гарв.

Негдгч взводин окоп малтлгъиг взводин командир Алексей Озеров гардв. Эн нег захаснь авн наатк зах

кӱртлнь йовад, эврӓннь кӧвӱдин кеджӓсн кергинь хӓ­

лӓгъӓд, заавр ӧгӓд йовб.

Нег газрт хамдан Катаев болн Левинцов гидг курсантнр газр малтджадж. Теднӓ ӧӧрнь ӓ—дун угагъар

ротин парторг дамбаев бичкн кӱрзӓрн малтад, газрт шургъад ордж оч. Озеровиг кӱрӓд ирхлӓ, Левинцов кӱрзӓн ӧӧрӓн оркчкад, командирӓс сурв:

— Командир, танд нег сурвр ӧгч болхий?

11Б

8*

Кел, сонъгсджанав, — болв.

Минигъӓр болхла, эн газр малтлдан мел керг уга

юмн. йилгъӓс уга ӧр цӓӓлгънлӓ бидн дӓ эклӓд орад йовдж одх улсвдн. Газр малтад, муулян эдлхин ормнд унтад, амрч авсн деер болх гидж санджанав. Эндр сӓӓнӓр амрхла, манъгъдурк дӓӓллдӓнд кӱчтӓгъӓр орлцдж

болх билӓ.

— Чи, Саша, мел эс болх кӱр кеджӓнӓч. Салдс кӱн

зогссн газртан сохр номн мет газр малтад ордж одх зӧвтӓ юмнлм.

Озеровнн келонь бас орта. Эн бийнь бас Левипцовин

уха ухалджах кӱн. Ӧр цӓӓгъӓд, дӓн эклхлӓ, хортиг ца* аранднь кӧӧгъӓд авад йовдж одх зӧвтӓ. Тер учрар газр малтад чигн дала керг уга — гидж санджах кӱн. Болв, командир кӱн болад тиим хӓрӱ ӧгчӓснь эн.

Минь эн цагла хойрдгч взводин землянкд ротии ко­ мандир болн политрук хойр манъгъдур дӓӓнд ягъдж ор-

хин тускар кӱр кев. .Товин сумна гильзӓр кесн шам шатачкад, газр деер дӓӓнӓ карт делгдж оркад, ӓлыс взвод

ӓльдӓрӓн даврхинь хӓлӓдж, теднӓ йовх хаалгъин зура

кедж татцхав.

Политрукнь Федор Михайлович Галдобин гидг кӱн. Эн маштг шар залу. Ахр, бӧдӱн кӱзӱтӓ, дӧрвлджн нк толгъата. Бичкн шовгър хам-рипнь деер хойр бичкн мӱДн гӱӱнӓ^ Эн Свердловск балгъсна нег ик заводин кӧдлмшч йовсн кӱн. Эн — тер уга, ӓмтнлӓ ниитӓ залу. КуР'

сантнр политрукан сӓӓнӓр таасна. Наснь ик биш — Д$ч кӱрсн кӱн.

Политрукин ӧӧр суухларн ротин командир Иван Кузьмич Федоров бичкн кӧвӱн болдж ӱзгднӓ. Арвдгч классин хӧӧн, свердловский дӓӓнӓ училищ чилӓгъӓд ирдж йовснь эн.

Кӱӱрин сӱӱлӓр Галдобин келв:

— Иван Кузьмич, ода взводин командирмуд ИУГ'

лулдж авад кӱӱнд. Би бас йовдж, агитатормудиг нуг' лулдж авад, кӱӱндвр кенӓв.

Землянкӓс гарад, политрук траншеяр взводмуд таЛ

йовдж одв. Нег баг курсантнр тал ирдж йовад, кӱр болджахиг сонъгсад, зогсдж чинънв.

ДУ гардган уурад, Бадм ягъвч?— болдж «егнь сурв-

— Алеша, толгъад дала ухан орад, кесг юм тоолаД суунав,—болдж дамбаев Бадм хӓрӱ ӧгснь сонъгсгдвШколан санджанав болдж, Бадмин дун царанднь ке-

. 116

лв,—ягъон сэӓхн цаг тер бӓӓсмб! Ик классин ӧрӓ. Ӓ — чимӓн угаХар, шар бичкн толгъас парт деер ӧкӓлдӓд ордж оч. Зӓрмнь бекӓр халх— хамран будсн инӓдн кӱрх

чирӓтӓ суудг. Сургъджасн кӱӱкдтӓн ик энъкр билӓв. Теднд бӓӓсн — медсн сургъуль— эрдмӓн цугинь ӧгхӓр седдг билӓв.

— Ода тедн ямаран бӓӓдг гилч,— гисн санан орджана.— Сургъульд орджадг болхв, ӓль сургъдг багш чигн уга, суудг парт чипн уга ӱлдцхӓв. Эн кишвӓнрӓс кӧлтӓ

(дамбаев немш цергин бӓӓсн газр тал заагъад)

бичкн

кӱӱкд чигн чикӓр сургъуль сурдг

аргъ уга.

 

эдн 'маниг, cobcthiH улсиг кӱӱнд нам тоолджахн уга.

Минь одахн нег газет умшув. Шуд толгъамм ӱсн

босад

бӓӓв. Шклов

гидг балгъснд кесг

улс цуглулдж

авад,

ик бичкн уга

цугтнь фашистнр

хадж алдж.

Теднӓ

цокц деер ӓмдӓр бичкн кӱӱкдинь ханчкад, деерӓснь шаврар дардж. Гурвн ӧдр газр ирвлзӓд—кӧндрӓд бӓӓдж. Бичкдӱд босхар седӓд, .гаран газр тӱшӓд ӧндӓгъӓд, кӱнд шавр авч хайдж чадад, кинь давхцад ӱкӓд бӓӓдж.

Тедӱ мет ӧршӓнъгъӱ уга йовдл хортн гаргъдж. Зӱр- ikh ишкрӓд бӓӓдг шордвр эдн манд ӱзӱлджӓнӓ. Тер йовдлмуд санхнь — зӱркн ӧрчдӓн бульглад хортна ӧм­ нӓс ӱктлӓн цоклдх санан кӱӱнд орна. Немшин фашистшрӓс ӧшӓгъӓн авх зӧвтӓвдн!

Дӓӓчнр ду гардган уурад, <кӱ.н 'болгън эврӓ дотрк санагъан ухалад сууцхав. Генткн дарук окоп талас шугшад уульсн ӓ сонъгогдв. Эн ротин санинструктор Маша Хорошая .гидг кӱӱкн ӓмтнӓс ичл — эмӓл уга парторгин келсн ӱгд уульджаонь эн.

— ӧшӓгъӓн авхмн!—болад генткн Федор Гончаров гидг курсант гарч ирв. Эн ӓвртӓ бӓӓдлтӓ, нургъта — турута кӧвӱн билӓ. Тегӓд чигн ӱӱрмӱднь наад бӓрӓд — Василий Буслаев гидж нер ӧгсмн. Бӓӓдлинь хӓлӓхнь тер кезӓнък орс баатрла ӓдлцх кӱн.

— ӧшӓгъӓн авхмн!— болдж дӓӓчнр цуг босдж зогсад, зер — зевӓн ӧрчдӓн шахцхав. Минь эн цагла ӧмӓрӓн орх зӧв ӧгӓд орксн болхнь, эдн ардан хӓлӓл уга,

ямаран чигн

хортн — шивӓг шу цокдж хамхлад,

зогсл

уга одх бӓӓснь ӱнн.

отг —

Эн дӓӓчнр

цергт, дӓӓнӓ кӧлд эврӓ дурар,

нутган харсхар ирсн улс. Ӱлгӱринь Алексей Озеровиг авий. дӓн эклхд Алексей Петровск — Забайкальск гидг,

ӧрпн Байкал муурин ца бӓӓдг балгъснд тӧмр хаалгьд

117

кӧдлдж йовсмн. Ик тоомсрта, кӧдлмшиннь тускар бол,

хла 'негдгч мастер бӓӓдж. Тегӓд чигн депон начальник

Кузьма демьянович Свиридов гидг ӧвгн Озеровиг тер кӧдлмштнь ӱлдӓхин сӓ хӓӓдж. Болв, Алексей эврӓн начальникиг меклӓд, эврӓн цергт морддж. Тӧрскндӓн ДУР* та халун зӱрктӓ бӓӓсн учрар Алексей Озеров Сталян-

градт дӓӓлддж бӓӓснь эн. Хоома седклтӓ кӱн бӓӓсн болхнь, дӓӓнӓс холд, ӧссн — боссн газртан кӧдлмш ке-

гъӓд кевтх билӓ.

Маша Хорошая гидг кӱӱкн юн куугъинь меднт? маштг шар кӱӱкн хавра шин арвдгч класс чнлӓдж. оУ'

нӓ гернь арткснь Урал уулин цаад биид бӓӓдг CyxoiЛог гидг селӓнд бӓӓнӓ. Минь тер селӓнд эн бригад цуглрдж, токтсмн. Цергӓ поезд кӧндрӓд гарлгънла, Ма-

ша ӱкс гӱӱгъӓд вагонд суусмн. Тингӓд кӧгшн эк—

хойран меклӓд, эврӓ сӓн дурар цергт ирсн Маша кӱӱк

болджана

_

Федор Гончаров, Саша Александров,

Василий

1а'

линский, дакад чигн кесг улс эврӓ дурар иергт ирсн улс. Кӱн кӱчӓр эдниг илгӓсн уга, бийснь дӓӓнӓ колд

ирснь лавта.

Тер кӱӱриг сонъгсдж оркад политрук хӓрӱ землӓик талан хӓрдж ирв. Удл уга дуудврар дамбаев Бадм чиг

нааран ирв.

— Чини келсн ӱгичнь цугинь соиъгсув. Мел чикаР

келвч,— гидж политрук парторгд келв.

— Сансан келӱв, буульмджд орм дала сӓн ӱг кел

чигн угав,— болдж дамбаев ӧмнӓснь

хӓрӱцв.

сӓн кэм

— Чикӓр келвч.

Ухан — седклӓн

келснӓс

уга.

 

 

 

Иигӓд кӱӱндӓд суутл, ӱӱд кӱн цокв.

н

— Ортн,— болдж

политрук келв.

 

Василий Галинский гидг курсант ордж ирӓд, гаР

ӧргдж мендлӓд, политрукас сурв:

 

 

— Парторгд нег ӱг келхиг зӧвшлтн.

й

— Кел, кел.

 

— Ур парторг, эн цаас танд ӧгс гилӓв.— ГалинсК

киилгиннь дагъмас дӧрв нугълад орксн цаас

гаргъд

авад дамбаевд ӧгв.

 

 

ж

Парторг цаасинь хӓлӓв. Тернь партьд орхар сеАА

бичсн эрлгъ бӓӓдж. «Намаг алдр Коммунпстическ п„а„Р

ин членд орулдж авхиг эрджӓнӓв. Кемрджӓн, Даа*; орад ӱхӓд одсн цагт, намаг коммунист билӓ гидж сант

118

Ламбаев дотран нег умшад, дакад политрукд эрлгъинь ӧгв. Галдобин бас умшдж оркад келв:

— Галинский, сӓн уха тоолджтБолв, ӱкхӓн санхм биш, ӓмд йовхин тӧрмӱд ухалхмн.

Иигӓ —тиигӓ бӓӓтл ӧр цӓӓгъӓд ирв. дӓӓчнр кӱн бол­ гън орман олдж белдцхӓв. дамбаев Катаевин пулеметин

ӧӧр суув. Костя Катаев ӓрӓ гидж арвц дола кӱрсн бичкн кӧвӱн. Эн кӱчтӓ гидгӓр ксзӓнък орс ду дуулна. Тегӓд чигн кӧвӱд ӱнӱг ӧкӓрлдг бӓӓсмн.

— Костя дамбаевин ӧрчд шахлддж суугъад «хал — хал»—гидж чнчрв.

— Аӓмшгтӓй?— болдж

Бадм аргъул сурв.

— Аӓджӓнӓв,— г.идж

улм шахлдв.

Ламбаев шинелиинь товч тӓӓлӓд, кӧвӱг ӧрчдӓн шахад келв:

— Би чигн тӱрӱн дӓӓнд орхларн икӓр ӓӓджӓлӓв.

Ода ӓӓджӓхшийт?

Бийӓн бӓрдг дасвв, дӓӓнӓ кӧлд иджлдвв.

Тӱрӱн дӓӓнд ягъдж орсан келдж ӧгтн.

Сонъс, иим билӓ...

ӧнъгрсн ӱвл билӓ,— гидж Бадм эклв,— Старая

Русь гидг балгъс авхар мана полк дӓврджӓлӓ. Минь бас иим хо — ӧрӱн билӓ. дӓврӓд орад одвдн. Сумн гисн

юмн хур мет асхрад бӓӓнӓ. Болв. ӓмд — менд йовпав. Фашистнриг нег траншеяснь кӧӧдж гаргъад, халдад

ЗогсвднБи кевтчкӓд, хортн тал хӓлӓгъӓд, «шовс» ги-

синь хагъад суунав. Мини ӧӧрм нег Лемидов гидг дӓӓч кевтлӓ. Эн мел нег чигн хаджахмн уга.

КЭнъгад эс ханач?—болвв.

Эзӓн зальгг, ӓльдӓс хаджасиг медхлӓрн манд гӱрмим бидн ӱзӱлх.— Тиигдж келӓд дӓӓч толгъагъан шар-

лджнд бултулад, газр дарад кевтв.

— Чн бас хагъад кишваг хавталгъад орк, —

гиджӓнӓв.

— Хагъад тусчкн гисн бӓӓдл гарад бӓӓнӓ. Би тиигӓн оч кевтнӓв,— болад дакад мӧлкӓд гарв.

Тер газрасн бас талдан газрт оч кевтв. Одакин уха-

гъар болхла хортн мел ӱзчкн гисн болад, сумн тусчк бӓӓдл гарад бӓӓнӓ. Нааран — цааран гӱӱгъӓ бӓӓдж дӧрвдгч орман сольдж йовад демидов сумнд тусгдв. Би болхла тер нег кевтсн ормдан кевтнӓв, хортдуд хӓлӓгъ-

ӓд, ӱзгдхлӓнь хагъад бӓӓнӓв. ' Хортн бас кӱн, хагъад бӓӓхлӓ тер толгъагъан харсх зӧвтӓ. Халго бӓӓхлӓ одак

Ц9

улм гӱдӓд, сӱрнь иктӓд ирнӓ. Тер учрар дӓӓлдврт орсн кӱн нег мӧслӓд, хортнд ӱ — дӓ оглго орх зӧвтӓ, тӱӱг бийинь газрт шахад, хавталгъад оркх кергтӓ. Эн тускар ■

бас нег хуучн тууль бӓӓнӓлмнЧон адучнрт кӧӧгддж йовад, аратин нӱк ӱзӓд, гӱӱгъӓд орна. Нӱкн бичкн болсн учрар кӱзӱцӓгъӓн ордж, ууцнь газа ӱлддж. Толгъагъан бултулчкад, чон нӱкнд орсн болдж тоолдж. Адучнр ирӓд, сӱӱлӓснь авад, татад гаргъад авч. Тер чоншнъ улс

бас бӓӓнӓ. Толгъагъан

шарлджнд

бултулчкад,

ууцан

ӱзгдджӓхинь медцхӓхш.

Цергӓ

кӱн зогссн

газртан

сохр — номн мет газр малтад ордж одх зӧвтӓ.

дакад,

хортиг нӱднӓс алдл уга бӓрджӓх кергтӓ. Тииклӓ биид

амр, хортнд зовлнъгта болна.

Старшина хот

авч

Кӱӱндӓд суутл, ӧр цӓӓгъӓд ирв.

ирв. Амтн далагъар хотд дурлдж

бӓӓхш — болх

дан

толгъаг'ьас гарчахш. Зуг хойрхн кӱн эн ӧрӱн йосар хот уув: Политрук Галдобин болн парторг дамбаев. Галдо­ бин ююнас чигн ӓӓдго, тӧвшӱн кӱн билӓ. дамбаев болх­

ла— дӓӓнӓ кӧлин дасмдж.

Федоров часан хӓлӓгъӓд оркв: дигтӓ зургъан час бо-

лад бӓӓдж. Ӓ — чимӓн уга. Генткн товин ӓ гарв. Ик ард бӓӓсн кӱнд батареймудин сумн толгъа деегӱр шингдж

гарад, хортна окопд оч хагърлдв. Тедниг дахдж ӧмн

нӱӱрт бӓӓон товс, минометмӱд бас халданд орлццхав. ӧмн бӓӓсн ӧндр зо — хар, кӧк, цагъан утагъар бӱркгдв.

Тиигджӓтл гурвн цагъан ракет ӧрӱн агъарт зургдв-

— Белн болтн! — гисн командир рот Федоровин дун сонъгсгдв.

— Тӧрскн орн — нутгиннь тӧлӓ уралад ортн!—бол-

дж хӓӓкрӓд Галдобин окопас тӱрӱн болдж гарад, хортн тал гӱӱв. Буугъан ӧмнӓн бӓрсн, политрукин ардас даМ" баев кӱцлддж йовна. Эдниг дахад Озеров командирин

негдгч взвод цуг босад хортнур дӓврв. Теднӓ ардас НУГ

рота, батальон бослдв.

Гончаров, Галинский, Александров, Левинцов,нань чигн кӧвӱд политрук, парторг хойриг кӱцӓд ирдж йовнаТовин сумна ӓ багърад, автомат болн пулеметин сумна ӓ гӱдӓд ирв. Мана дӓӓчнр гӱӱдж йовад киисаД

одна, дакн босад гӱӱдж авад тарлдна. Зӓрмнь киисси ормдан Ӱлднӓ. Кесгнь хӓрӱ мӧлклдӓд гарна. Нег кУ

киисн тусн, дакн ӧндӓгъӓд ӧвдглдж суугъад хӓӓкрв:

— Гитлер ӱндсн уга од, тохм таср1— Дакад аргъ* ул — Маша, Маша, ӱкджӓнӓв, — гионь сонъсгдв.

12Q

Маша ӱкн гӱӱхӓрн шавта кӱн тал ирдж ӧвдглдж

суугъад, шавинь бооджагъад келв:

— Бичӓ хӓӓкрӓд бӓ, ӓӓх юмн уга, дарунь эдгдж одх. Курсант бичкн кӱӱкд мет толгъагъан кецӓлгъдж ӧгв.

Хойр кӧк нӱднӓснь нӱльмсн асхрдж гооджв. дӓӓчин шарх боогъад дуустл, дакад кесг улс дуудлдв:

— Маша, нааран up!

Маша Хорошая кӱӱнӓс кӱӱнӱр гӱӱдж, шархинь боодж кӱн болгънд элтӓ сӓн амн ӱгӓн келдж, кӱнд шавтагъинь

дӓӓнӓс чирӓд гаргъад йовб.

Минь эн цагла Озеровин взвод хортна траншейд ӧӧрдӓд ирв. Ӓмин ӧмн Левинцев гидг курсант гӱӱдж йовна. ӧӧрддж йовад, негл тавн ишкм газр ӱлддж йовсн цагла, курсант генткн ӧсрчкӓд, хӓрӱ газрт суугъад бӓӓв. Ар-

даснь тӱӱдж йовон Галдобин «урсантнг ӱздж оркад, хӓӓкрв:

— Манахс, ӱзвт?!

Тиигдж келн, чидл немсн мет, ниссн ӓдлӓр траншейд кӱрӓд, гарад зулхар седсн немшиг пистӱлӓрн хадж унъгъав. Ик хол биш пулеметин сумн асхрв. Халдж одон политрук траншейиг гӓрӓддж гарад, зулдж йовсн хойр немшин ардас кӧӧлдв. Зӧвӓр гӱӱдж оркад зогсад, цааран — нааран нӓӓхлдж бӓӓгъӓд, хортн тал киисдж унв.

Арднь траншейд гар бӓрлдӓн болдж йовна. Василий Галинаиий нег немшлӓ бӓрлдджӓнӓ, сурсн эрдмӓн гаргъад, эвиць олдж цокад, мана кӱн буугъинь гартаснь салгьв. Болв, гавшун немш Басилин буугъин джидӓс авад, хоюрн нег—«егӓн чичлдӓд, теврлдӓд унцхав. Фашист мана курсантин бахлуринь ӧӓрӓд, кихтнӱлӓд, зӧвӓр мууднь орджадж.Генткн акад юмн болад одв: немш бийнь татгдад йовдж одв. Бахлурт шигдсн тараснь мӧлтрӓд, Василий ӱкс гигъӓд босв. тиигхнь дамбаев немшиг хойр кӧлӓснь чирсн йовна.

Галинский траншейур гӓрӓддж орад, немшин пуле­ мет хӓру эргӱлдж тӓвӓд, сумлв.

— Бася, зӱн >биид пулемет!—болдж дамбаев хӓӓ-

крв.

Бийӓсн ик хол биш Вася хортна пулемет ӱзв.

Хойр кӱн арднь кевтсн,Озеровин курсантнриг йовдг аргъинь таслдж, хадж эдн бӓӓдж. Галинский тӧвлдж бӓӓгъӓд, пулеметинь чавгинь дарад орксн, ик деегӱр сумнь гарад одв. Лор авад хагъад орксн, нег пулеметчикнь орклад мӧлкӓд гарв: бӓӓдлнь шавтдж одв. дакад нег

121

хагъад орксн, хортна пулемет ду гархаи уурв. Тер амсхӱлинь олзлад, манахс «ура» гидж хӓӓкрлдӓд, тран-

шейур орлдад ирцхӓв.

Негдгч траншсйинь авчксн, ода хойрдгч талнь даврх

керг. Эндӓс хӓлӓхлӓ ода кӱртл

медгдл

yja

бӓасн

«дот» —ӱзгдджӓнӓ. Тендӓс хойр

пулемет

манахс тал

хаджана.

 

 

эврӓннь

— Пулеметмудиг уга кетн!— гидж Федоров

пулеметчикӱдтӓн команд ӧгв.

Федоров курсантнран хӓлӓгъӓд иим новдл ӱзв: Ко­ някин гидг курсант толгъагъан газрт шахчкад, пулеметиннь чавг дарчкад кевтнӓ. Сумн хагдад бӓӓнӓ, болв ӓльдӓрӓн — ялдараи очахнь медгддж бӓӓхш.

— Конякин ӓльдӓрӓн хаджанач?

Курсант командир тал хӓлӓн келв:

Яяхмб?

Хортнур хӓлӓх кергтӓ, айстан сум ӱрӓгъӓд КУ

кевтдв?

Тедн бас хагъад, толгъа ӧндӓлгъл уга бӓӓнӓлмн-

Пулеметд щит бӓӓнӓ, тӱнд толгъагъан халчлд

юмн.

Тиим бичкн щит намаг халхлхий.

Айстан бнчӓ бурад бӓ, хортиг хӓлӓдж хаджа.

Сонъгсджанав, сонъгсджанав.

Наатк пулеметчикӱд демӓр хагъа бӓӓдж, ДОТ-Э

гал гардгинь уурулцхав.

— Намаг дахад, уралан! — гидж хӓӓкрӓд Федоров

босв. Нег гучн -дӧчн ишкмд гӱӱдж оркад, автоматин сумнла харгъдж унв. Халугъар ӧндӓдж ӧвдглдж суугъад, гарарн ӧмц бӓӓсн зо заагъад аргъул келв:

— Иньгӱд, ӧмӓрӓн!

дӓӓчнр командириниь келсиг кӱцӓдж, ӧмӓрӓн босдж гӱӱлдв. Болв, никт сумна гал хойр траншейнн хоорнд

эдниг дардж кевтӱлв. Эн газрнь ӓльдӓс чигн ӱзгддг, эВ'

го билӓ. Тӱӱг Озеров медӓд ӱкс гидж эн газрас гетлхи

аргъ хӓӓв.

Озеров Сергеев гидг курсантиг гарарн дууддж авад»

шимлдӓд келв:

— Коля, хоюрн оч «дот» хамхлий. Чи зӱн таласнь ор, би — барун таласнь орнав. Гранат шивӓд, уга кехмнЭс гидж эн «дот» манд гӱрмимдн ӧгх.

— Сӓн, сонъсджанав!—болад

курсант граната

сумлв.

' • !

121?

— Катаев.«дот»-ии амар ха!— гидж хӓӓкрад, Озеров мӧлкӓд гарв. Зӧвӓр бӓӓдж оркад, «дот»-ас ик

хол биш Сергеев ондӓдж ӱзгдв. 1Он болад одз? Ӧндӓгъӓд

.гранатан шнвхӓр седсн бӓӓдл гарчкад, хӓрӱ газртан су-

угъад ӱлдв.

Озеров донда давад, хотхрур орад геедрӓд йовдж одв.

Генткн «дот»-ин ӧӧр Алексей босад зогсад оркв.

Катаев, бичӓ ха! — болдж курсантнр хӓӓкрлдв. дару—дарунь хойр гранат «дот»-нн амар орулдж

хаяд, бийнь киисн дорагшан кӧлврв.

Дот хамхрад унвКурсантнр дӓврӓд орцхав, ӧндриг

манахс авцхав. Не.мшнр хӓрӱ халдад. хошад — гурва-

дар гарад йӧвлддж йовна.

Пулсметчикӱд, хати! — болдж Озеров хӓӓкрв.

Катаевин «Максим» хальгад-чнчрӓд бӓӓв.

Костя, хӓлӓ. нег кӱн умдж одв! —

Альд?—эврӓннь нӱдӓн иткл уга, Костя сурв.

Сӓӓнӓр ха, тӧвлӓд ха!—болдж пулеметчнкӱд дӧ-

глдв.

Катаев эврӓн бас ӱзв. Нег фашнст унад одв, дакад чигн непнь киисв. дӓӓнӓ кӧлд халсн кӧвӱн, хӓӓкрн бӓӓнӓ.

Худл, холд одхн угач!

Хойрдгч пулемет ягъла? — болдж курсантнр нег —

негнӓ-сн сурлдцхав.

— Конякин хуучн ормдан ӱлдлӓлм,—болдж негнь келв.

Озеров тал дамбаев ирв. Толгъань боодгъата, цагъан сернджл ивтрдж, улан цусн халх деегӱрнь гоодждж

йовна. Эн келв:

— Политрук гару болдж одв, ротин командир шавтад гарв. Немшнр ода хӓрӱ дӓврх. тедниг тосхд белн болдж авх кергтӓ. Алеша, чи ротин командир бол.

Бадм, дӓӓнӓ тускиг чи нанас сӓӓнӓр меднӓч, чи командир болх кӱнч.

Эс болх кӱр кегъӓд суудг цаг уга. Чи, Алексей,

командир бол, би чини политрук болсв.

Тиим болхла сӓн!

,Немш ягъдж дӓӓнд ноолддгинь дамбаев медӓд бӓӓсн кӱн: ӧгсн (газран хӓрӱ авхар, хӓрӱ дӓврх зӧвтӓ.

Тегӓд чигн эн цергчнрӓн цугтнь зо деер авч ирӓд, таг — диг кегъӓд оркв.

123

Удсн уга. Хортн ӧндр

эргӱлдж эклдж

хав. Товин,

минометин дун, та-нкас хасн товин дуунда

неГдӓд» Газр

 

 

 

 

— хайсн

боМб

чичрӱлдж ганънъв. Тӱн деер самолетас

 

 

хагърад, чик дӱлӓрӱлдж ниргв.

 

 

 

 

Сумн гисн юмн хур болдж шуупв. Товин сумн агьар

хагърад, кесг зун бичкн-бичкн осколкс болдж, бӧкӱн ме

гииньлднӓ.

 

 

 

 

 

 

Халдан невчк багърад ирв. Хӓлӓн, дамбаев киитн

кӧлс асхад бӓӓв.

 

 

 

 

 

— Танк гарч аашна,—болдж тӧвкнӱн эн келв.

та

Курсантнр ӧскӓлдӓд хӓлӓлдв. Тавн

танк ӧндр

аашна. Эдн йовн йовдж хагъад йовна. Ардаснь йовгън

церг дахснь ӱзгднӓ.

зогъдад

 

 

 

й

Танксиг

ӱзӓд Конякин

 

бӓӓв. Галински

танкс ӱзӓд гранатмуд сумлад, ӧмнӓн тавб.

 

КЭм келго суудж болшго болв. Озеров политрук та

хӓлӓчкӓд, команд ӧгв:

 

 

 

 

 

— Гранат белдцхӓтн!

 

 

 

 

 

Товин нег сумн траншей дотр тусв. Хойр Кӱ гаруту

лад, дӧрвн кӱ шавтав.

 

дун соиъгсгдв- —*

— 1Ӧн

болджахмб?—гидж нег

Мана товс ягъсмб, юнъгад эс х.чджахмб?

 

Танкс ӧӧрдӓд, ӱзгдӓд ирв. Генткн

манахсин толГЪ

деегӱр шуугулад мана артиллерия хав.

Немшин

таШ

нег ормдан зогсдж халдв.

 

 

 

 

 

Ар бийд танкин моторин ӓ сонъгсдгдв.

 

— Ард бийӓс таңк аашна!— болдж

ӓӓсц дун с0Н

гсгдв.

 

Зеллӓд

тавн —зургъан

Цугтан хӓрӱ хӓлӓлдв.

танкс ирдж йовна. Тӱрӱн танк деер

 

«Александр

Невс-

кий» гидж бичӓтӓ.

 

 

 

 

 

— Мана танкс!—болдж Галинский байрлдж хӓӓкр •

«Невскин» ӧӧр, «дмитрий донской», «Минин и Пожар

ский»

— гидг танкс бас йовна.

й в

Мана ӧвкнр менд болтха! — гидж

Дамба

хӓӓкрв.

Танкс тер кевтӓн йовад, хортна танкс тал дӓврлдв-

Озеров командир болсан санад:

— Йовгън церпинь танкас таслдж авхмн,— болв. Мана танкс окоп деегӱр давад гархла, Дамбаев хаа-

крдж команд ӧгв:

— Элдӱ Советин Тӧрсини тӧлӓ, ӧмӓрӓн УРала орий!

124

Бийнь босад танк дахдж гӱӱв. Курсантнр ардаснь дахлддж бослдв. Хойр нӱӱрӓ танкс харгълдад, гал падрулад, цӧ-цӧӧлӓ тӱлклддж, шуучлддж ноолдцхав. Хойр нӱӱрин йовгън церг гар бӓрлдӓд, авлдаң тоодж болад

одцхав.

Саша Александров гидг курсант тӱрӱлдж хортнд кӱрв. Уӱна толгъаиь цагъан кенчрӓр боолгъата. «Ӧрӱна кӱзӱгъӓрм сумн зурчкв» — гидж шоглад эн келнӓ. Йосар авхла тернь зӧвӓр зовлнъгта шав. Келсн ӱг сонъгсдж ӧгл уга, шаван боолгъдж авн, Саша хӓрӱ дӓӓллдӓнд нрснь эн.

Нсг танкин цаагъас нӱднь гал |болсн немш ефрентор Алӧксандровала мӧрглдӓд гишнъ гарч ирв. Саша тӧвлл уга автоматиннь чавг дардж оркад, цааранднь гарч гӱӱв. Генткн зӱн ээмӓрнь тӱлкӓд — чичсн болад одвЗӱн гарин хургъд тӓвгдӓд, гар сунад ундж одв. Кӧвӱн

нам юн болсинь чигн медл уга, барун гарарн автоматан ӧргдж авад, дӓврӓд орв.

Зӧвӓр тиигӓд дӓӓллдӓд оркцхав. Болв, фашистнр

тесдж чадад, гарлдад зулцхав. «Ура» — гидж

хӓӓкрӓд

курсантнр ардаснь кӧӧлдв. Тедн дотр зӱн гаран

унджу-

лсн Саша Александров бас йовна. Минь тӱӱнӓ

хаджуд

toiBhh сумн хагьрв. Саша нӓӓхлджӓгъӓд, унад

одв. Ик

удан

болсн уга, Сашад ухац орв. Цаг ӱрӓл уга, улан

галзн

кӧлӓн ардан чирон, ӧмӓрӓн мӧлкӓд гарв.

 

1Он болснь нам медгдсн уга. ӧмн гӱӱдж йовсн немшнр киислдв, тедн деегӱр халдлдад, фашистнр дӓврӓд ордж аашхнь ӱзгдв. Нег ӓмсхл дунд курсантнр ю-кӱ кехӓн меддж чадад бӓӓв. дарук ӓмсхлднь зӓрмнь кевтн халдад, зӓрмнь хӓрӱ гарад зуллдв.

— Бичӓ гӱӱтн, неджӓд — хошадар

хӓрӱ

цухртн,

би

сӧргдж ӧпнӓв,— болдж дамбаев хӓӓкрдж закв.

 

 

Саша Александров амндан

орсарн

фашистнриг

му

келсн, цусндан даргдси кевтв.

Озеров

Ламбаев

хойр

нег — негнӱрн алнъ ӧолдж хӓлӓлдв. Саша

арвхн нӓӓ-

мтӓ, колхозин счетовод йовсн

кӧвӱн. Цергт ирӓд

ӧрӓл

джил болдж йовна. Э.н ротин пииср, экиннь геснӓс гарс-

нас нааран

ам алддж бузр ӱг келдж

ӱзӓд

уга

кӱн.

«Акад юмб,

ӓльдӓс

иигӓд

бузр ӱг дасчксмб!» —гисн

ухан Озеровд орв.

дамбаев

тӱӱнӓ

сансн

уха

медв.

«Акад юмн, кӱн шавтхларн эрк биш бузр ӱг келдж хӓӓкрнӓ. Тер ююнь учр болхв?» — гидж Бадм дотран санв.

125

— Алеша, Сашаг нургън деерӓн авад, хооран гар. Би хагъад сӧргнӓв,—болад Дамбаев Озеровд келв.

Хӓрӱ цухрад, халда йовдж манахс буладж авсн хортна хойрдгч окопт ирдж зогсцхав. Пулеметӓрн хагъад немшнриг хӓрӱ цухрулдж гаргъцхав. Мана танкс бас хӓрӱ гарад, ӧндр ташрлад йовдж одв. Асхн бӱрӱл болад ирв. ӧндр мана гарт ӱлдв.

(Эклцнь. Чилгчнь дарук К® гарх)