Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Теегин Герл, №3, 1958, август.pdf
Скачиваний:
3
Добавлен:
21.04.2023
Размер:
6.87 Mб
Скачать

Балакан Алексей

ЭЛСТӒС УУДЖМД.

(Очерк)

Хӧӧнӓ хошмуд хоорндан зӧвӓр хол болна. Матян

Эрднин хошас Баснъга Салан отар

кӱртл — 12

дууна.

Шавр кирпнчӓр кеон зуслнъгюн газа

ирӓд

буухла, гер-

тӓс бичкн кӱӱкд теврсн эмгн гарч ирв.

 

 

сурврт,

— Ээдж, герин эзн ягъла?— гидж сурсн

келв:

 

бӓӓцхӓнӓ-

— Хӧд услдж йовна. Эмгнӓ худг деер

Эргндӓн хӓлӓхлӓ, холд йовх темӓнӓс

талдан юмн

ӱзгдхш. Зуслнъгин ӧмн бӓӓсн. хотхрур одад занъгъта

худпиг деерӓснь хӓлӓхлӓ — уон дӱӱрнъ. «Иим элвгуон

бӓӓсн бийнь, хӧӧдӓн талдан газрур юнъгад туусмб?»— гидж санад, цааран гархла, уухнд хойр занъгъ ӱзгдв. Оӧрдӓд кӱрӓд нрхлӓ, хар зӱстӓ, тӧӧлтӓ хӧд, хойр худгин уснас уучкад, делвӓгъӓд кевтр талан гарч йовна.

Намрин тӱрӱн сарин нарн зунагъас тату бишӓр ха-

лулна. Ӧрӱн-ӱд болсн цаг билӓ. Хӧд кевтх цагнь болсн учрар, худгин эргндк царнъгиг хучад кевтцхӓв.

Мана ӧмнӓс, тару сахлта, зӧвӓр дуг гигӓд одсн наста кӱн ӧӧрддж ирӓд, гаран ӧгӓд мендлв. Цань йован баахн .кӧвӱнь, худгас уухнд мдшлджӓсн мӧрн элджгн хойрнг кӧтлдж мрӓд, онъгъцас услв:

Кӧвӱн, хамагъас новлач?— гидж нанас ӧвгн сурчкад. хавтхасн ганз гаргъад. тӓмк нерв.

, Хальмг кӱн харгъхларн холин зӓнъг сурдмн. Эн

иирин кӱӱндврнн хӧӧн, би ӧвгнӓс сурвв: Баснъга Сала гидг кӱн та болвзгот?

— Уга.... Сала гиончн — тер йовсн кӧвӱн — мана

кӱргнгидж ӧвгн хӓрӱ ӧпв.

127

— Тадна кемтн ах хӧӧчв?— гидж би бас сурвв. Тиигдж сурл уга бас бӓӓдж болшго. Гурвдгч фермин партийн организацин сеглӓтр Андрей Петрович Шеин келлӓ: «Баснъга Сала ах хӧӧч»— гидж. Ода эн баахн кӧвӱг ӱзчкӓд, ах хӧӧч гихд магъд, насарн дегд багъ болх бӓӓдлтӓ.

— Ах хӧӧч, Сала... Ягъна?..

ӧвгн тач бӓӓсн ганзан амнасн авад, нанур ормадж хӓлӓв.

Мини таньлдсн ӧвгн-Матян Ольда гидг кӱн бӓӓдж.

Ольда наснань турш малин ард йовх кӱн. Малин туст ӧвгнӓ медрл йир ик. Ода эврӓ газртан ирчкӓд, тер тоот

дамшлтан багъчудт ӧгхин кергт, кӱргӓн — Баснъга Са-

лаг дахулад нег отар хӧд авла. Авад гурвн cap шинъкан болджана, болв хӧд тӱрӱн авснасн ода хсйр холван таргъи.

Матян Ольда келнӓ:

— Хӧн таргън болхла, киитнӓс ӓӓдмп биш.

Ольдан келсн ӱнн. Июль сарин эклпӓр ӧвгн «Никэль-

ский» совхозин З-ч фермин конторт ирчкӓд келджӓна.

— Нанд отар хӧ ӧгтн.

Фермин ахлач Зайбухар Нургалиез, ӧвгиг кссгтап

ӧврдж хӓлӓджӓгъӓд сурв:

Та, кӧгшӓ, кедӱ наставт?

Арвн долатав!.. Ягъна?— гидж хӧкрлӓд Ольда.

хавтхаон хар модн ганзан гаргъдж авад, тӓмк перн бӓӓдж хӓрӱцв.— Бичӓ, ахлач, ӓ!.. Би ода далн долатав... Болв би чанъгъв.

Та ах хӧӧч орхар бӓӓнт?— гидж Нургалиев сурв-

Уга! Ах хӧӧчӓр орх седкл уга... Мяни кӱргн-р Баснъга Сала гидг кӱн бӓӓнӓ. Ода хӧрн хойрта. БИ

терӱнд малин кӧдлмшин аац дасхана!в...

Фермин ахлач, партийн организацин сеглӓтр Шеин-

лӓ кӱӱндӓд, ӧвгнд кӱргтӓднь нег отар хӧ ӧгх болдж ши-

■идв. Ташр деернь, Ергалиев Емажай гидг ах хӧӧч хоо-

нӓс данъгин сулдхар седӓд бӓӓдг билӓ. Ольда тер асхн* дан Емажайин хошур нӱӱдж ирӓд, .манъгъдуртнь х°°' дӓн тоолдж авб.

— Ай, яй, яй, джолдас, хӧн бичкн кӱӱкдлӓ ӓдл халӓврт дурта болдмн... Игтлнь эцӓдв кӧӧрксиг,— гидж ӧвгн Ергалиев тал хӓлӓдж, толгъагъан зӓӓлв.

Тедн 852 хӧ тоолдж авб. Тер хӧӧдӓс 26 хӧ талднь йилгъдж авад, онц хӓлӓв.

128

Тӱрӱн ӧдрӓн ӧвгн Салаг дахулад, хошин ӧӧр бӓӓсн Худг оддж хӓлӓв. Худгин усиг амсдж ӱзчкӓд, уурлдж келв:

— Иим уснас хӧн биш, кӱн ӱкхгов!.. Гашун... Энӱнӓс

хол биш, Эмгнӓ худг гидж бӓӓдмн, тиигӓн одхмн. Хадм эцюиннь ӱгӓс Сала гархш, дахад йовна. Эмгнӓ

худг хол биш бӓӓдж. Ик хотхр дотр, урднь кесг худгуд бӓӓсн бӓӓдлтӓ. Тер ӧдртӓн Ольда кӱргӓн йовулад, фермин ахлачд, шин ӓмтӓхн уон гарх газр бӓӓнӓ,—гидж зӓнъг ӧгӓд, кӧдлмшчнр авхулад, хойр худг малтулдж авб. Уон дала гӱӱнд эс бӓӓдж.

Хойр-гурв хонсна хӧӧн, сӱӱр уга ӧвгн келджӓнӓ:

— Сала чи ах хӧӧчч, би чини дарукв... Болв тӱрӱн

ӧдрмӱдт чи мини ӱг сонъс... ӧвгнӓ келснд Сала ӧӧлхш, юнъгад гихлӓ, Ольдан келсн ӱгмӱд кезӓд чигн чик болдж

гарна, дакад деернь хӧкр ӱгтӓ.

— Сала, бидн асхнд хӧӧдиг холд туудж гаргъджах-

мн. Эн эргндк ӧвсиг хӧд мӧлджӓд,

пддж орксн деерӓн,

кӧлӓрн эвдчкдж,— гидж

ӧ.впн

ӱгӓн

тӧгсӓв.

— Манд холд гарн

пихлӓ,

тергн уга,— гидж Сала

келв.

 

 

 

— Седкл бӓӓхлӓ, тергн олдх... ахлач ӧгх... Ода дее­

рӓн мӧр унад хӓлӓх кергтӓ. Оданас авн хӧӧдӓн ясрулдж эс авхла, бидн ӱвлдӓн тӱрхвдн... Хӧӧткӓн сансн цецн болдмн...

Тер ӧдрӓс авн, шилтӓ цӓ, хавтха гуйран ганзгьлдж авад, Ольда хӧӧдӓн кеер, холд гаргъдг болв. Ода хӧӧ-

динь ӱзсн кӱн, эн хӧд кезӓ нӧг цагт эццн, ӧргӱлджӓлӓ

гихлӓ, иткш уга.

Нег дакдж, хол биш хошд бӓӓсн дусунгалнев Кужай гидг ах хӧӧчин тал одсн ӧвгн, геедрдж одв. Ирх, нрх гигъӓд хӓлӓ — уга. Сӧӧни ӧрӓл давсн цагла, ик уурта ирв. Тигн гихнь, ӱвлзх кошаран хӓлӓхӓр одсн бӓӓдж.

— Цугъар сӓн, хаацнь чигн, кошарнь чигн, бӓӓх гернь чигн... Эрсмӱдинь шалдад, цагъалгъад бел кедж. Зуг, наад бӓрсн кевтӓ, хойрхн скирд ӧвс овалдж. Манъ-

гъдур

йов, йов тер ахлач тал!.. Ӧвс элӓдӓр зӧӧтхӓ —

гидж ӧвгн келв.

 

 

ннӓв.

Тер

Сала хадм эцкиннь ӱгмӱд сонъсад, мусг

бийнь

Сала, бас Ольдала

ӓдл, сӱӱр —бӓӓр

уга

бол­

джана.

Хӧӧдиннь тускар,

теднӓн

эрӱл — менд

бӓрхиг

ӱвлӓс

бӱри — бӱтн авч

гархиг

санхла — нӧр

кӱрхш.

Акад юмн — ӧмннь хӧн гидг малиг кӱцц меддго Са-

п

 

 

 

 

 

129

9 Альманах

 

 

 

 

 

ла, ода хӧн угагъар бӓӓдж чадшго болв. «Ӧӧгъин ӧӧр бӓӓхлӓ — ӧ, кӧӧгъин ӧӧр бӓӓхлӓ — кӧ»,— гидг ӱнн чигн.

Сала тӱрӱн ишнд ӧвгиг, тӧмрин хамхрха, суиъгъгин

тасрха цуглулдж авч ирӓд, худгин занъгъип ӧӧр овалад бӓӓхлӓ, алнъ болдг билӓ. ӧда бийнь тиим тӧмр кевтхла, хаджугъарнь гархш, авч ирӓд ӧвгнӓ овалсн тӧмрмӱд

деер хайна.

— Кӱӱнӓ эдл — ахуд юн болв чигн кергтӓ болдмн-

Энӱгичн фермин дархнд авч ӧгхлӓ, нег юмнднь кергтӓ болх,—гидж ӧвгн келнӓ.

Бидн чигн эн далн долата Матян Ольдан, хӧрн хои-

рта Баснъга Салан хӓрӱлджӓх таргън-цатхлпъ хӧд, ов­

алсн тӧмрмӱд, сӓӓхн-сӓӓхн дӧрвлджлӓд керчсн киицс

ӱзӓд, дотран байрлджанавди: йоста эздӱд иим болдг

бӓӓдж.

Элстӓс ууджмд, мана энъкр Хальмг танъгъчин нег ӧнцгт иим-иим шунмгъа, цуцрлт уга эздӱд бӓӓсн хӧӧн— мана джиргъл бадм-цецг мет шавшхнь лавта!

1957 дж., сентябрь.

Балакан Алексей.

АДУЧ.

(Очсрк?

Шиир алг кеегч гӱӱнд эмӓл тохчксн — бухн-цеглӓд

бӓӓдж, кӧлснь гооджад, цагъан кӧӧс цахрад, кӧшӓд ирв. Болв эмӓлин дӧрӓ татур олнцгла харгъад джинънхлӓ, эмнг гӱн дакнас ӧмн хойр кӧлӓрн газр чавчад, хойр чи-

кӓн хӓӓчлдж, ар хойр кӧл деерӓн зогсна.

Эн саамла гавшун Эрдни, мӧрнӓ фермин заведующ-

ин ,гарт бӓӓсн цулвриг шӱӱрч авад, мӧрнӓ чикнӓс батлдж атхад, ӧдн мет гиипнӓр гӓрӓдӓд, эмӓл деер тусв.

Кӧвӱг кӱцц суугъад уга йовтл, эмнг гӱн кедӱ кӧшсн

бийнь, дакнас бухн бульглад, хагдад улм ик чидлӓр шинӓс гӓрӓдв. Гавшун кӧвӱн хазарин джолаг батлдж атхад, хойр кӧлӓрн босн ишклӓд чихтхлӓд йовна, мӧрн

гедӓлгъдж йовсн толгъагъан генткн уралан саджад, деерӓн сууон кӧвӱг авч шивхӓр бухад йовна.

Ардаснь хӓлӓджӓсн фермин заведующ Александр Александрович Кипель, адуч кӧвӱнӓ гавшунд бахтдж,

ӧв.рдж гӓӓхв.

Заведующин ӧӧр зогсджасн, адучин дарук Саша Кривород, ӓӓмдж хӓӓкрв:

— Эрдни!.. Эрдни, гӓрӓд, шулун гӓрӓд!

Саша дегд сӱрдхлӓрн нег гарарн Кипелин тохагъас

атхчкад, наадк гарарн чирӓгъӓн ӓӓмсдж халхлв.

Тер хоорнд эмнг мӧрн улм-улм, хамр хургьсарн

сӱӱкндж киигъӓн авад, толгъагъан садждж, делнь сальк керчдж шуугна. Адуч Эрднин чирӓ, бульчнъгнь дегд •икӓр чанъгърон учрар, хар кӱрнътӓд, нӱднь машинӓ шам мет тӧгрглдж, гал асад, ӱӱриннь хӓӓкрсн ӱгмӱдиг

сонъсдж йовхш.

131

9*

Уханднь ганцхн тоолвр: «Ягъад болв чигн номгъ-

рулх... Сургьдж авх»...

Лор ормдан бухджасн мӧрн, генткн ормаон ӧсрад» ик холд гӓрӓдчкӓд, довтлад, гарад зулв. Эрдни энӱг кӱ-

лӓдж бӓӓсн мет, гартк цулврарн эмнг гӱӱг хонр бӧӧра-

рнь шавдад йовб.

Саша ӱӱрӓн толгъа ташрлад уга болдж одсинь

ӱзӓд, дегд ӓӓхлӓрн, гаран садждж келв:

— Эрдни хуурв... хӓӓрн кӧвӱн...

'

— Уга, хуурх уга, — гидж фермин

ахлач АлеКл

сандр Александрович адучин гавшунд бахтдж, байрта-

1ъар келв.

.. •

Зӧвӓр цаг болсна хӧӧн, Эрдни хӓрӱ довтлдж

ирӓд.

фермин ӧӧр мӧрнӓон гӓрӓддж буув. Эмнг гӱн ӧмнклагъӓн ӓдл биш—элджгн мет номгърдж. Адуч кӧвӱн

чигн кӧшдж, болв хаджутк ӓмтндӓн кӧшсӓн медӱлш

уган кергт—киигъӓн дотран авна.

Эн—Эрдни Кованов. дӓӓнӓ догшн цагла, бичкнӓон авн кӧдлмш эклдж кегъӓд, Ачинск балгъснд арвн гур-

вн джилин туршд марганцовый рудникд, шахтерар кӧдлсмн.

Эрдни — ода Яшалтинск района «Новый мир» колхозин член. Колхозд орхин ӧмн эцк кӧвӱн хойр хоорндан ик кӱӱндвр кев. Хальм1гин тег — ӧргн. Кӧдлмш —•

элвг. Ямаран кӧдлмшт чадхч — терӱгӓн ке!

Баснъ, Эрднин эцк, нимтр сахлан илн бӓӓдж, уха. тунъгъав. Хӧӧнд орхла, бӱл дегд олн — арв>н нӓӓмн.

Ташр деернь Эрдни талдан дӧрвн кӱӱкдтӓ. Кӧвӱтӓгъан

ниилдж, нег отар хӧ авч болшго. Бӱл дегд олн.

— Эмпн, энчн иигдж биш. Талдан эврӓннь колхоз бӱ.рдӓхмн, — гидж ӧвгн эмгӓн шоглв.

Екатерина Белтргиевна хӓрӱднь инӓхӓс онъгдан yr келхш: ӧрчинь «Матвринская слава» — гидг орден кее-

рӱлнӓ.

Аш сӱӱлднь Баснъ Басангович кӧвӱндӓн келв:

Би багъдан адуч йовлав, Тӧрскӓн харсгч Алдр дӓӓнӓ цагла чигн командирин мӧрч йовлав. Адунд орШ Эн тодлвр Эрдньд йир 'икӓр таасгдв. ӧргн тег! Цеэр агъар, халун нарн, эрвласн адун!.. Эх, эмнг мӧриг унч-

кад, теепин салькнла урлдсн болхнь!..

«Адуча.р орнавдн» лихлӓ, колхоз буру гисн уга. Тӱрӱн ӧдрмӱдӓсн авн Эрдни эмнг мӧрд ӱзчкӓд, «сур-

гъхмь эдниг» гидж, шӱлсӓн зальгдж сандг билӓ. 122 тол-

132

гъа мӧрд! Цугъар эмнг! Лотрнь 1946 джил, дӓӓнӓ хӧӧн

гарсн мӧрд бӓӓнӓ — ода чигн унгдад уга эмнг. Эрдни

кедӱ дакдж эдниг бӓрӓд, сургъх уха зӱӱсн болхв! Тадн, адуч кӱӱнӓ седклиг меддг болхт? Салькн мет хурлзон, гӧрӓснлӓ ӓдл хурдн эмнг-эмнг мӧрд ӧмнӓгъӓртн цервӓд йовхла, ксн тесдж чаддв?

Нег дакдж Эрдни дотрк седклӓн фермин ахлач ӱ.р

Кипельд келв:

— «Гӓрд» гидг аджргъиг сургъх зӧвшӓл ӧгтн?

Александр Александрович кӧвӱн тал ормадж хӓлӓв.

«Гӓрд»! Адун дотр цугтагъаонь догшн мӧрн. Хун сӓӓхн кӱзӱгъӓрн наадад орксн цагт, нигтторгън делньчичрдж

дольгалад, омругч сӓӓр хойрнь хальг-хальт гидж гилвлзӓд, тӧпрг дӧрвн ту.рунаснь бинв-ятхин ӓ гарад бӓӓдмн. Зӓрмдӓн сӱӱлӓн сеглдж авад гӱӱхлӓрн. хаджудан йовсн мӧрдиг ээрӓд, нег ӧмннь гарад, нег бӧӧрднь гарад, альвлад йовдмн.

Эн мӧриг сургъна гисн—ик чинртӓ тӧр. Зӧрг уга кӱн иим мӧриг сургъхнь гих биш, терӱн тал «ӧӧрдхнь»

гидж уха зӱӱшго.

Фермин ахлач зӧвӓрт тагчг бӓӓчкӓд келв:

— Уга, болшго. Кӱӱнӓ ӓмн манд ӱнтӓ. Тӱрӱлӓд алг шииртӓ кеегчниг дасх, дакад «Гӓрдиг» сургъхч... Хӓлӓх бидн...

Аш сӱӱлднь, тавн эмнг мӧрд сургъона хӧӧннь «Гӓр­ диг» сургъх зӧвшӓл ӧгв. Эн зӓнъг сонъссн колхозин ахлачин дарук Иоганнес Карлович Пэрн, тиигхд бӓӓсн партийн организацин сеглӓтр Иван Ивановнч Смолян-

ко эдн мӧрнӓ фермӱр ирцхӓв-

дӧрвн турутъарн газр чавчад, хун кӱзӱгъӓрн хойр

талан, ӓмтнлӓ мендлдж йовх мет, геглздж , нааддж йовх «Гӓрдиг» ӱзчкӓд, Иван Иванович Эрднӱр одад,

«Бийӓн сагл»— гив.

Адуч хӓрӱднь инӓн йовдж, олнд бийӓн бардмндж йовсн «гӓрдин» нургън деер тӧмр бӱӱргтӓ хар модн

эмӓлиг цев тохад, туульх цол ӧглго, татур-олнъгинь чанъгъагъад оркв. Кӧвӱнӓ гавшун бӓрц, гал ассн нӱдн,

зӧргтӓ йовдл ӱзӓд, эргнд бӓӓсн ӓмтн ӧврмдж кев.

дже гидж кӧшсн, сана дахдж ганъхдг болсн «Гӓр­ диг» эргӱлӓд, сургъад, авад ирхлӓ, партийн организа­ цин сеглӓтр ӱр Смолянко болн ӱр Пэрн хойр зӧрмг, га­ вшун кӧвӱнӓ гар ирдж атхв.

133

— Чи йосн партин ӱрнч! Партьд орх кергтӓ! — гидж, эцклӓ ӓдл энъкрӓр Иван Ивановнч байсдж келв.

— Бидн даавр ӧгнӓвдн.

Шидр болсн тооцана белн сунъгъврин партийн хургт Эрдни Ковановиг партин кг.ндидатд орулдж авцхав.

Эн эгл адуч кӧвӱнӓ зӧргтӓ йовдлмуд, Хальмг ӧргн

теегӓр нисдж, кӱн болгъна зӱрк байсадж, хальмг кӱӱ-

нӓ кезӓнӓс эндр кӱртл бӓӓх, зӧрг-бӓрцинь танюлдж, олна келн болх.

ЗУРКНД УЛДСН ур.

(Очерк)

Сӓӓни — Экнӓ багъчуд дунд билгтӓ-эрдмтӓ кӧвӱд,

кӱӱкд олн билӓ: Цернӓ Бадм-Увш, джуурга ӧлзӓт, Ту-

улатинЦерн-Увш.Балакан Эрдни-Гӓрӓ, Монтан Эрдни, Увшан Цӱрмпӓ, Бӓткин Мирдӓ, Убушая Убуш, Кӧкӓн

Зургъан... Эдн цугъар захас гарма татдг, домбр дегд сӓӓнӓр цокдг бӓӓсмн. джовалгин ӧргн цагъан нуурин кӧвӓд дуулад орксн дунь, эргнднь бӓӓх Шикртин, Хар—

Уона, дегдин селӓдт кӱрч, хаврин ӱсартсн асхна дӱӱрӓнд джинъндж, сонъсгддг бӓӓсмн.

Тедн дундас кӱн болх багъасн, кӱлг болх унгънасн гигӓд, гармачарн Манджин Улмдж, биич-дуучарн БадмГӓрӓн Эрдни — Гӓрӓ болн келни билгӓрн Эльдӓн Арав-

ка йилгърдмн.

Цуг багъчудас номгън, ӱрвсн, тӧвшӱн бӓрцтӓ, ӓрвго

мӧрн чирӓгъинь тӧгрг хар нӱддӱд кеерӱлсн, зузан урлта, ӧкӓсн, ӧндр нургъта, цогцин1нь кемӓнӓс ут хойр гарта, баахн кӧвӱн, багъчуд хурсн сӱӱрт булнъгд суучкад, эс меддгӓр цӧн, билгтӓ хурц-хурдн ӱг келхлӓ — эргндк

ӓмтснь элк хаддж инӓлддг билӓ. Тер цагла Аравка шӱлг бичдг угагъинь меддж бӓӓхшв, болв олн ӓмтн терӱг «Келмрч Ке-джилгън» гидж «ерӓддгинь сӓӓнӓр меднӓв.

...1941 джил. дӓн. Радио ӧдр болгън гашута зӓнъг

авч ирдмн. Киев ӱлдӓгдв... Орелиг бӱслӓд авчкв... Курск немшин гарт ӱлдв...

Багъчудин зӱркнь бульглдж цокв! ӧшӓтнд дурго

135

боллгън чееджд багтхш. деврӓд, деврӓд «андн» гисн ӱг

хӓӓкргддж гарна.

Арвн нӓӓмтӓ Эльдӓн Аравка ӱӱрмӱдтӓгӓн хамдан фронтд мордад, ӧагъ иаснасн авн дӓӓнӓ дӓрин ӱнрт дасв. Кесг дакдж ӧшӓтнлӓ гар бӓрлддж, нӱдӓрн зӧрлццж ноолдв. Аш сӱӱлднь 1943 джилин хаврар Эльдӓн Аравка нег дӓӓнӓс хӓрӱ ӓмд ирсн уга. Командир, дурта цергчӓн уга болхла, кедӱ гейӱрдг болвчн, эк-эцктнь гашута ӱниг зӓнъглл уга бӓӓдж чадшго болв.

Хальмгин ӧргн теегӱр, хол Баруна ӓӓ-мгӱр, Иджл голин нутг тал гашута, догшн зӓнъг трв. Бор ӧнъгтӓ цаас-

нд харар бичӓтӓ: «Тана ӱрн Эльдӓн Аравка Тӧрсиӓн харсгч Ӓлдр дӓӓнд баатр кевӓр...»

Эн альхн дӱнъгӓ цаасиг эк-эцк хойрнь чилӓдж, умшдж чадсн уга: Аравкан эк, Талгър, харгъцад унв-ӧзг.н, яяхан меддж ядад, эмгӓн теврӓд киисв. Хаджудиь бӓӓсн ӓмтн эн хойр кӧгшӓг зовлнъган даадж чадх гидж тиигхд

сансмн биш. Тедӱ дӱнъгӓ гашута, кӱн сӱрдм ӱӱлдвр билӓ...

юнътад гихлӓ, Аравка эк-эцк хойриннь ӓмн билӓ. Эльдӓн дорджинас-Аравкин эцкӓс, негхн ӱрн гаромн. Арвн зургъан джилин туршарт эн танц кӧвӱгъӓн сакад, эк-эцк хойрнь нӱднӓннь цецкӓгъӓс дота сандж, гем-зов- лнъгас, «ӓмтнӓ келн-нӱднӓс» хадгълдж йовсмн. Генткн 1940 джил Дорджинд отхн кӧвӱнь — Вася тӧрнӓ. Ӓмнла ӓмн болсн, цогцла цогц болсн Аравка, отхн кӧвӱнӓс ду та болдж экэцкднь медгддмн. Тигӓд чигн байрта бӓӓх цагтан, дордж Талгър хойр бичкн Васяг: «Тӧӧрч йовад, ирон кӧвӱнч» гидж наадлдмн.

Эн сӓӓхн ӱрнь, алтн болсн Аравкань, ода эк-эцк хоирасн оньдинд холджад, дакдж ирш угагъар, кишго аидн

ӧшӓтнӓ сумнас кӧлтӓ тазрт даргддж.

_ Талгърт «шовуна кӧллӓ» киивр гем ирӓд, чееджлӓгъӓн кӱӱндӓд, адрад йовад бӓӓв. Галвр уласн мет,

алтн сӓӓхн ӱрӓн геенӓ гидг — ээд!жин зӱркнд цань yra

догшн зовлнъ.

II

1943 джилин август сарин 4. Сӓӓхн асхн билӓ. Хасгин нутг тал, колхозин малмуд ӧшӓтнӓс зулгъдж одсн багъ-

чуд тӧрсн газрурн хӓрӱ ирсн — ик нӓр-хӱрм болхмн 6И" лӓ. Бидн, кесг кӧвӱд-кӱӱкд, Хар-Модна захд бӓӓсн тарвс тӓрӓнӓ бригадас Сӓӓни-Э,нн тал, тер ик хӱрмд ирАж

136

иовла бидн. Тер цагт «Ноха угад, гаха хуцна» гигӓд, арвн тавта-зургъадта бидн чигн ӓмтнӓ тоод йовлавдн.

^Эльдӓн дорджин гер Сӓӓни-Экнӓ дорд зах талнь бӓӓдг билӓ. Селӓнӓ захар ордж ирӓд, дорджин герин тус ирдж йовтл, шам уга харнъгъу герӓс, ӱснь савсисн, кӧл нӱцкн, ганцхн дотрк киилгтӓ Талгър гарч ирӓд, кӱн сӱрдм чанъгъар хӓӓкрв:

— Олн-ӓмтн, сонъс! Кӧвӱм, алтн Аравкам, ирв! Цугъ­ ар наар! Цугъар наар!..

Эн зӱркн ишкрм экин гашута ду сонъсчкад, ӧмннь

Талгърт киивр гем ирдж гисиг сонъсон бидн, дорджин Овлдата хоюрн, галзурдж йовх эмгиг бӓрдж зогсахар,

гер тал гӱӱлдввдн. Мана ардас наадк багъчуд дахцхав. Ӱӱднӱр, Талгърур кӱрӓд ирхлӓ, мана ӧмнӓс «ӱкдж

одсн» ӓмд Эльдӓн Аравка, ӓӓрмин шар хувцта, пнлоткан барун цох деерӓн дарчксн гарч ирв.

Тенъгр-газр, би дегд ӓн тусхларн, хойр нӱдӓн эс иткдж чадад, хӓрӱ зулхар седӱв, болв мини гартас Талгър татад зогсачкад, бийнь ардан гарч ирсн кӧвӱнӓннь чееДЖ деер ухан-сегӓн уга киисв. Эн цагла Эльдӓн дордж гертӓн уга билӓ: кӧвӱнӓннь ӧшӓ авхар, немшнрлӓ ноолдхар дӓӓнд мордла.

Эн харгъц дегд ик байрта, мартгдш уга харгъц билӓ. Дӓӓнӓ ноолданд сумн тусад, шавтад унсн Аравкаг, дӧрвн хонг болсна хӧӧн, санитарк орс кӱӱкн ээм деерӓн

ӱӱрӓд, арвн дууна газрт тӱрӓд-эӱдӓд, мӧлкӓд-бӱдрӓд

йовдж, ӓмд авч гарсмн бӓӓдж. Кесг сарин турш госпитальд кевтӓд, гер-бӱлдть «ӱкснӓ цаасн» одсиг медсн

бийнь, Аравка • нег мӧслӓд, эк-эцкдӓн бичг эс бичдж.

Ягъсн хату зӱрктӓ бӓӓсмч, гаргъсн экдӓн ӓмд бӓӓхӓн эс зӓнъглх?— гидж мана келсн гемшӓврт, Аравка саналдчкад иигдж хӓрӱ ӧгв:

Оошгдм туссн сумн ода чипн бӓӓгъӓ бӓӓнӓ. тӱрӱн даругъан ухан-сегӓн уга кевтджв. Серл орсна хӧӧн бий-

ӓн ӓмд ӱлдх гидж, иткдг уга билӓв. Эк-эцкӓн хойр да-

кджзовадж бӓӓхӓр негзоваснь деер болх гидж тоолад, тагчк бӓӓлӓвМана эмчнр ӱклӓс чидлтӓ бӓӓдж.

дӓӓнӓ кӧлд ӱрнӓ зӱркн чигн хад мет хатурдг юмн

болнал!

III

Эльдӓн Аравка 1947 джил нег дакдж манад ирв.

— Чамд бичсн шӱлгӱд бӓӓхиг сонъсув. Умшдж бол-

хий?— гидж тер сурв.

137

Би энд-тенд кӧлврч йовсн цааснд бичгдсн шӱлгӱдиг атхдж авад, ӧмннь тӓвбӱв. Аравка тедниг авад, альхарн илӓд, нугъласинь чиклӓд, эклӓд умшв. Кесг шӱлг умшчкад, нег шӱлг деернь зӧвӓр уха тунъгъагъад суув. дакндакн умшчкад, нанур гилс хӓлӓв. Хӓлӓцнь киитн болдж медгдв.

— Укл ,ӱкл, ӱкл,

Урглджлдж бийим ээрдмч, Уӱрмӱдинм зерглӓнӓс хагъцулхар

Узӱрлдж цогцим эзлдмч!—гисн юн ӱгмӱдв?

гидж Аравка догшнар сурв.

Гертм ирчкӓд, терӱг бийим тиигдж керлдх гидж би тӧрӱц санджасн уга билӓв. Келдг хӓрӱ уга болад, ююнас иштӓгъӓр тиигдж бичсӓн цӓӓлгъхӓр седхлӓм, сонъссн уга.

— Иим тоолвр ухандчнь бӓӓхлӓ, хӓй, гӓрг!— гидж уурлдж келӓд, йовдж одв.

Терӱнӓ хӧӧн харгъдж чадсн угавдн.

Аравка дарунь гемтӓд, манахнас дӧчн дуунад бӓӓсн

Балахтон гидг селӓн тал кӱргӱлӓд, йовдж одв. Нег дакдж Аравкас бичг ирв. Геминнь тускар нег чигн амн ӱг эс бичдж. Болв ӱнн седклӓрн сурджана: «Инытӓн» гидг йисн куплет шӱлг бичӓд илгӓ,— гидж. дакад иим зург зурад ӧгӱл гиджӓнӓ. Cap гарсн сӓӓхн асхн. Цар тергтӓ кӱн туула кӧӧдж йовх.

Эн тоот юнъгад терӱнд кергтӓ бӓӓсинь би тер цагт

медсн УгавБолв тер бичгӓс авн мана хоорнд цаасар кӱӱндлгън эклв. Аш сӱӱлднь, гашута бичг авбув, те*

рӱнд келгдджӓнӓ: «Ягъад болв чигн ирдж ӱз. Сурдн<а' нав. Ягъдж медхв, сӱӱлин харгъц чигн болх!»

Удл Yra бичг биш, гашута кӱнд зӓнъг со'н'ьсув. Аравка ӧнъгрдж оддж. Тиигдж, эн нарта орчлиъгас, 23-та поэт, эн саамдйосндан хольджв. Оошгднь ӱлдсн хортна сумн ӧшӓгъӓн авб. «Ур ӱкхӓр, ээдж ӱкг» гишнъ, мини зӱркн ода ирдж ямаран ик ӱнтӓ ӱӱрӓн гееси

меддж тӱнъшджӧвдв.

Хойр джил болад, 1949 джил зунар би Балахтои тал Аравкин эк-эцкӱр одув. Цасн ӓдл цагъан ӱстӓ, Х°ИИ кӧгшӓг ӱзӓд, зӱркм уйдм. Талгър нама ӱзн теврдж ӱМ ӓд, чинӓгъӓн алддж, доран суув. дордж авдран уудлад, (Нӓрхн шидмсӓр кирслӓд боосн, дӧрвлджн цаас гаргъад,

нанд ӧгв.

133

Тер орндан кевтн бӓӓдж бичсн шӱлгуд>»н деер тӓвсн бичг — дегд гашута билӓ. Болв шӱлгӱдинь умшхла, эн багъ насндан, ӱкхӓн ил ӱзӓд, эн нарта сӓӓхн орчлнъгас оньдинд хольджхан медӓд бӓӓсн бийнь, мини ӱӱрин

седклд нег чигн хар ухан уга бӓӓон, шӱлгӱдӓснь илтк-

сддж медгдв. Бичгӓн иим шӱлгӓр чилӓджӓнӓ:

Намч цецгӓ шарлсн цагт

Намрин кенз ногъан болсн, Хальмгин бичкн дууч чамд Ханлтан ягъдж ӧргхм медгдхш.

Хурц, хурдн урн ӱгӓр Худлииь илткдж, ӱнинь секвч,

Хальмгин дуучнрин тӧринь батлхар Хагърдж кенз дууч гарвч. Зӱӱднднь эс орсн зӓнъг ӧвртнь ордж одсн цагт, Зӧвин ӱ.н .илткдж дуулсн Зӧргтӓ кенз дууч билӓч.

Цолан дуудулх цаг ирх,

Санан мана делкӓд туурх, Ухалхнь холин туудж биш, Уутьхн зуурин юмн бизл.

Бич ӱӱрм, дуул дуучм, Билгин хурц шӱлг нерӓд, Танъгъчин сансн тӧр бӱтхиг

Тоолад-томджад, дуундан дуул.

Ӱнтӓ ӱӱрм эндр уга. Тер — мана Хальмгин хӓӓртӓ

ӱрн билӓ. Байрта джиргълин, сул сулдхврин тӧлӓ ӧшӓ-

тнлӓ цогцарн ноолдла. Сӱӱлин ӓмсхлӓн авад, ӓмнь гарчасн бийнь, Аравка байрта серглнъ, киитн булгин цевр усн мет дурна дуугъан дуулад ӧнъгрсмн.

Чи, ӱр, мана зӱркнд мӧнъкин ӱлдвч!

1957 дж., ноябрь.

польск агъарин— тенъгсин училищд одла. 1941 джил

Дан эклснӓс авн тенъгсин летчик болад, немшин летчик-

ӱдлӓ ноолдла. дӓӓнӓ тӱрӱн джилин августин тавнд, ошатнӓ арвн самолетла ноолдад, Григорий дӧрвинь хагъад, иегинь нурдж хамхлсмн. Эн зӓнъг сонъссн Женя ахиннь ардас, фронтд одхар седхлӓ, военкомат, наснчн бичкн гигӓд йовулхш.

— Ода йовнав, оргъад болвчн фроитд кӱрнӓв... Гри­ ша, Гриша!..

Алехнна бӱл йир ни-негн болдмн. Гриша, женя,

Витя, Рая дӧрвн нег-негӓн кӧтллдсн, дегд таарта наад-

Дмн. Зӓрмдӓн эцкнь эднӓ дунд суучкад, зӱсн—зӱӱл тууль, туудж келдж ӧгдмн.

Нег дакдж, иигӓд суусн цагла, женя сурджана:

•— Аава, аава, эн кӧвӱд нанас, эврӓннь ӧрк — бӱлин

?УУдж келдж ас гицхӓнӓ. Би яяхмб?... Федор Ивановнч, женян эцк, исӧвӱгъӓн толгъагъинь илдж таалчкад келв:

— Мана унъг-тохм—хальмг болдмн. Мини эцк, та­ на аав, ӧнчн шар Балдр, байн Алехинад кеог джилдӓн

зӱсн — зӱӱл кӧдлмш

кегъӓ йовдж, арвн

долата — нӓӓ-

мтӓ залу болад ирнӓ. Балдриг ода хотин

шавхр

ӧгч,

хувцна хуучниг ӧгч,

зардж болшго. Терӱнд джалв

ӧгх

кергтӓ. Кесг джилдӓн зарджасн кӧвӱнд ода кӱч — кӧлс

ӧпнӓ .гидг, байн кӱӱнд му иомн. Аш сӱӱлднь Алехин ми­ ни эцкиг кӧвӱчлдж авад, Балдр неринь уурулад, Иван гидж нер ӧгӓд, кирслӓд оркна. Удл уга, эцклӓм ӓдл ва-

ргдджасн нег ӧнчн орс кӱӱкиг кӱчӓр авч ӧгӓд, ӧрк босхад оркна. Тер ӧнчн хальмг кӧвӱн, орс кӱӱкн хойрас гарсн ӱрдӱд бидн. Тадн теднӓ ачнрт,— гидж келӓд Фе-

дор Ивановнч Женян хамрас авад, нӱдн талнь хӓлӓв.

Женя мусг инӓчкӓд, генткн гӓрӓддж босад, хаац дотрагъар хӓӓкрӓд гарад гӱӱв.

Ода чердак деер ууляд кевтхлӓ.рн, женя эн тоотан цугтнь санджана.

ӧрӱгъӓр военкоматас кӱн ирӓд, Алехиниг дуудхла, женя бийӓн фронтд авхар бӓӓнӓ гигӓд, ик байрта, ар-

даснь бӧгн — бӧгн гигӓд гӱӱгъӓд одла. Военком, цагъан — буурл ӱстӓ, чирӓгъинь то уга хурнясн бӱрксн, кӧшсн бӓӓдлтӓ нӱдтӓ полковник, киитнӓр сурв:

Нернчн кемб?

Алехин Евгений Федоровнч, 1942 джил гар-

141

БААТР ИОВДЛ

1.

женя военкоматас гарв.

Сахнда Haapan ордж йовтл, май сарин нарн дегд герлтӓ, модд кӱчр кӧк, ӓмтн йир серглнъ болдж медгдджӓлӓ.

Ода? Ода эргндк харнъгъу. Гермӱдин терзин шилд гилвкджӓх нарна толян, хамтхасдарн шимлдӓд, наад-

джах кӧк моддин бичрмӱд, зӱсн — зӱӱл хувц ӱмссн ШУУ' гата ӓмтн — алькнь чигн харгддж йовхш. ӧвӓрц сӓӓхн

кӧглджргън, герин ора деерӓс аргъул делдж буугъад, женян ӧмн, хойр — гурв гӓрӓддж йовад, хӓрӱ цервад

нисдж одв.

Аргъул йовдж йовсн женя генткн гарад гӱӱв. Зууран харгъсн ӓмтнлӓ ээмӓрн нӱрлцӓд, зӓрмсинь тротуарас тӱлкдж гаргъад, бийнь гӱӱдж йовх, угагъан медл уга йовна.

Лор базрин ӧӧрӓгъӓр гарад, Горькин нертӓ уульниД бӓӓсн гериннь хаацар ордж ирв. Витя, Рая хойрт ӱзгрл уга, чердак деер тагчгар давшдж гарад, дотрнь бӓасн

ӧвсн деер тӱргл унв.

Хойр ээмнь, даарчах кӱӱнӓ ээмлӓ ӓдл чичрӓд ^ӓана-

Шӱдӓн хӓврн бӓӓдж, нӱднӓсн гарчах нульмсиг,

хаМ

риннь ӧӧгӓр гооджад ирхлӓ, келӓрн долачкна.

— Гриша!.. Трнгорий... ягъснчн энв-.. Ях—-ях-

Нульмсна цальгрлгън зогсхш. Зӱркн чееджд

баг

уга, амарн гарн алдад бӓӓнӓ. Хоолнь вӓнъгдрад, ӧрчи»

бӱтнӓ. Экрджӓх женяд ахаснь онъгдан

ухан,

тоолвр

уга.

джил

Григорий Алехин, женян ах, 1939

Севасто-

140

Лӓв...— гйдж Женя бийӓн цергт авхар керглджӓнӓ гидж

санад, адгъдж келв.

кедӱтӓчн нанд керго.

— Аргъулд, аргъулд. Чини

Эцкчнь ягъла?

кӧдлджӓнӓ, экм бас

— Эцкм, Микоян — Шахард

тенд бӓӓнӓ...

 

Герттн кен бӓӓнӓ?

Гертий?.. Герт би, Витьк, Райк... Ягъна?

Витьк, Райк гидж келдмн биш. Витя, Рая. Чи

юнъгад зогсад бӓӓнӓч? Су, су— гидж буурл ӱстӓ полковник келӓд, женяг диван деер суулгъчкад, бийнь хаджуднь суув.

Кедӱтӓвч?

Арвн долатав! — Женя ормасн ӧсрӓд, босхар седв, зугар полковник ээмӓснь дарад келв:

Су, су. Эн болджах дӓн мана Тӧрскнд ик гидг...—

полковник ик холас эклӓд, женяд дӓӓнд ӱксн героймуд — летчикӱд Гестелло, Талалихин болн нань чирн баатрмудин тускар келв. Женя тӱрӱн ишндӓн ик гидг урмдтагъар сонъсджала. Генткн терӱнӓ зӱркнь кирд

гигӓд одв. Нӱднднь улан — улан тӧгргӱд ӱзгдӓд толгъ-

ань эргӓд, диван деерӓс унн алдв. Полковник ут ӱгиннь сӱӱлӓр келв:

— Эн цаасиг эцкдӓн ирхлӓнь ӧг. Кӱӱнд ода деерӓн бичӓ ӱзӱл.

женя военкоматин ӱӱднӓс гарн, цаасиг адгъдж умшв.

«Тана кӧвӱн Алехин Григорий Федорович героически

кевӓр ӱкв»... Цааранднь Женяд ӱзгддж ӧгсн уга. Гриша!... Григорий, минь! — гидж хӓӓкрчкӓд, ЖенЯ

зӱӱлг кӱн мет, уульнцин ӓмтн дунд орв.

11.

женя кесгтӓн чердак деерӓн кевтв. Аш сӱӱлднь а>рагъан зуудж, нудрман атхдж келв:

— Элст! Элст орнав... Мана гарсн—тӧрсн газрТендӓс Гриша училищд одла, би бас тендӓс йов1130"'

Тиигхд Алехина бӱл Сарпульд бӓӓлӓ.

женя кевтсн ормасн босад, чердакасн буугъад, rep тӓн ордж ирӓд, хойр дӱӱдӓн нег чигн ӱг Григорин тускар келл уга, селвдж ӱмсх хувцан авад, Элст балгъс орад гарв. Энд чигн терӱг фронтд авхш.

142

Элстд ирснӓ хӧӧннь Алехин «Спартак» гидг спортйвн

обществд ииструктор орад, всеобучд дасв. Фронтас ӧдр

болгън ӓӓмшгтӓ зӓнъг ир.нӓ: немшнр Тенъ голиг гатлдж.

Август capдӓӓнӓ гал деед ӱзгиг бӱрӓд, товин, бомбин ӓ соиъсгддг болад ирв. Элст деер нстребительн отряд бӱрдӓгдв. Энӱнд Женя орв.

Августин 13-д немшнр Хальмгин хотл Элстиг авб. Нстребительн отряднн дӓӓчнр зӱркндӓн гашута, хорт-

нур догшн ӧшӓтӓ, Иджл тал цухрад, Улан-Эрг деер

ирдж зогсв.

Августин 15 асхн. Отряднн командир Химич Алехиниг дуудв. женя командирин бӓӓсн герт ордж ирӓд,

цергин йосар «честь» ӧгӓд зогсв.

— Элст орад, Алехин, немшнр ю кеджӓхинь, ямаран чидлтӓгъинь, кедӱ ӓмтн бӓӓхинь медӓд ир-гидж коман-

Дир закв.

— Келснтн кӱцӓхв, ӱр командир,— гичкӓд Алехин гархар ссдв, болв кӧвӱг Химич гартаснь бӓрӓд зогсав.

— Женя, кӧвӱм, бийӓн сагл. «Сагин ээдж — ууль-

дмн биш». Байрта ир!—гидж командир бичкн цергчиг татдж авад, манънагъаснь ӱмсв.

Командир Химич харулд йовджах кӧвӱнд мӧрнӓ хамгин сӓӓнинь ӧгтхӓ гидж заксн бӓӓдж. Салькн мет

эрвлзӓд бӓӓдг мӧр унчксн Женя, Элстӱр зӧрӓд гарв.

Элст... Элст!... Кедӱ байрта йовдлмуд эн балгъснла

залгълдата... Ээджӓсн тӧрсн... тӱрӱн школд орсн... Тӱ­ рӱн самолетин ӱлгӱр... (модель) Гришата хоюрн кесн...

Гриша... Гриша... ах — минь... Тӱрӱн дурн... Роза... Энъкр Роза — минь...

Лурта кӱӱкӓн санхларн женя немшнр бӓӓсн балгъсн

тал биш, энъкр иньг Роза талан гиичлдж йовх болдж байрлв. Болв холд хагьрсн бомбин ӓ кӧвӱнд хӓрӱ дӓӓ­ нӓ цагиг санулв.

«Энӱнӓс хол биш Малиев гидг хӧӧч бӓӓхмн, теднӓгъ-

ӱр орад, Элстд юн болджахинь ӧмнӓснь медх кергтӓ.

Ягъв чигн эврӓ улс» — гидж санад, женя мӧрӓн хӧӧнӓ хош тал эргӱлв. Серӱн асхн. Леед ӱзгин уладжах тенъгр, газр герлтксн мет, энд — тенд бӓӓсн харан сӓӓхн ӱзгднӓ.

Удл уга хӧӧчин газа ирдж буув. Эмӓлин ӓ сонъсчкад, хошас Малиевин кӧвӱн гарч ирв. Алехина ундж йовсн, дӧрвн туругъарн чавчн наадджасн аджргъ ӱзчкӓд, гарч

ирсн кӧвӱн, ӓмтӓхнӓр шӱлсӓн зальгчкад, келв:

143

— А-а, нанд пӓртизанмудас белг авч ирвчи? Ханджанав! — гидж кӧвӱн ирӓд, Женян гартк нулвр буладж авхар седв. Алехин: «Андн»—тидж келӓд, кӧвӱг зӱн талькарнь цокдж унъгъагъад, мӧрн деерӓн гарад, Элстӱр довтлв.

«Хаджгър гаргъад

оркув, ягъув,— гидж ж©ня бий-

лӓгъӓн кӱӱндв.— Уга.

Тиим андиг цокх биш, алх кер­

гтӓ»...

Нег хотхрт мӧрӓн сӓӓнӓр тушчкад, Алехин

цааран

гарв. Балгъсна ар хаджугъас — Троицк

селӓн

талас

ордж ирв. Селӓн балгъсн хойриг керчдж

гарсн

салад

ордж авад, Женя яяхан ухалв.

«Роза тал одхла, цугтнь меддж болх билӓ. Зуг тер балгъсна дунд бӓӓнӓ, болшго. Эгч дарья Михайловна

тал одх кергтӓ».

Тер цагт дарья Михайловна Алехина, Женян садн, балгъсна захд, Базарн лереулкд 4-ч номерта герт бӓасмн.

Алехин, хавтхдан йовсн нагаг барун гартан атхчкад, уралан мӧлкв. Сӧӧни ӧрӓл болдж йовх цаг. Харнъгъу.

Хая-хая нохас хуцна. Уухнд немшин харулин госна а сонъсгдна. женя дотран киигъӓн авад, салагъар мӧлкӓ — мӧлкӓ йовдж, Базарн переулкин тус ирчкӓд, дарья

Михайловнан гер тал мӧлкв.

Генткн эн саамла буугъин сумн толгъа деегӱрнь гииньв. Хойр... гурвн... Кесг кӧлмӱдин ӓ сала дунд сонъ-

сгдв, кӱӱнӓ медгддго келн, автоматин ӓ... Эн тоот агчмин зуур женяг бӱслв. Гурвн немш, харнъгъу заагас гарч ирӓд, кӧвӱнӱр дӓврв. Алехин альдаран мӧлкдЖ йовсан медӱлш уган кергт, хӓрӱ эргӓд, тӱрӱнд йовсн

немшӱр хав. Хортн му —ду гарад, зӧвӓрт зогсджагъад,

гедргӓн унвАрднь йовсн хойрнь, галзурсн чонмуд мет хӓӓкрлдв-

— Ӓмдӓр, ӓмдӓр авхмн!

Алехин хойр немшиг селгӓдӓр хасн бийнь сумн туссн уга, негнь гӓрӓдӓд, женян гартк нагаг цокдж УнЪ"

гъав.

Кӱнд тӧмр тахта госарн девсӓд, автоматин хундгар цокад, немшнр Алехиниг гестапур авч ирв.

111

Гурвн хонгин туршарт сурлгъан, цоклгън, зовалгънГурвн хонгин туршарт хоосн бӓӓлгън, наад бӓрӱллгън,

144

женя келн уга кӱн мет, нег чигн ӱг келхш. Таргън, Зевтӓ шар шӱдтӓ немш офицер болшго болад, аш сӱӱлднь кӧвӱг эврӓн гарарн цокдж унъгъагъад, ууртан бӱтхлӓрн, кӱнд кӧлӓрн чирӓ, толгъа хамгарнь игзӓрлдж девсв. Амн хамр хойраснь ӧткн кӱрнъ цусн турглджах, ӓрӓ кинтӓ Женяг, карцерӱр авч гарв.

Манъгъдуртнь, августин 19-д, Элст балгъсна цуг уульнцст, иим зар хадгдв:

«Августин 20-д, балгъсна паркд, улана бандит, тӧрс-

кӓн хулдсн, андн Алехин Евгений Федоровнч дӱӱджлгДДЖ алгдхмн. Цугъар, цугъар паркд нрх зӧвтӓ!»

...женя серӓд ирв. Цогцнь кӧшдж. Ӧцклдӱр юн болсиг ухалхла—тӧрӱц юмн медгдхш. «Уӱрмӱдиннь нер

келчкси болхий? Уга! Уга болх», Шӱлсӓн зальгхар сед-

хлӓ, амн дотрнь эврӓннь цусн могълцград хатдж оч. Хойр гер шӱднь уга. Зӱн чикнӓннь деер, ӧргн ик шавин

орм, госна улд бӓӓсн тӧмрӓс ӱлддж.

Ӱӱдн ӓ гарад, удл уга секгдӓд, газагъас хойр немш ордж ирв. Негнь, бахнь хандж, талт-мулт орсар келв:

Ӓха, попаль... звель...

Генткн хӓӓкрв:

Встафайт, пошол, мар-р-рш!

женяг туудж авад гарв.

Лорд ӱзгӓс шар нарн мандлад гарчана.

Песчанн уульнцин захар гарч йовад, Алехин генткн

толгъагъан ургшан кесн баг ӓмт ӱзв. Тедн дунд агчмин зуур Николай Сергеевич Клейнер, Василий Васильевич Могилкнн, Николай Петрович Андриенко, Наталия Ни-

колаевна Карачунова эдниг тӓнв.

Гилгр хар ӱсӓн гедр кедж саджад, толгъагъан ӧӧдӓн бӓрдж, Алехин теднӱр хӓӓкрв:

— Намаг алдг болв чигн, советин ӓмтн чилш уга! Советин Ӓӓрм ирх! Эн анддудт амр—зая'бичӓ ӧгтн!

туудж йовсн хойр немшин ӧӧр йовсн офицер дегд ӓӓмхлӓрн, бӱстӓн йовсн браунинг тач авад хав. Кӧвӱн тӱргл тусв. Баг ӓмтн дунд шугшлгън сонъсгдв.

>Кеня Алехин баатр кевӓр ӱкв. Терӱнӓ халун зӱркн ода чигн мана зерглӓнд цокджана — баатр йовдлнь ӓмд,

багъчудин дунд, олн ӓмтнӓ энъгд келн болна.

145

10 Альманах

Бадмин Бата.

ЦӒС МАНДЖ АНъгъУЧЛДж ЙОВНА. I

— Энчн юмб? — гидж Цӓс Мандж дурнав бӓрджӓон

Гудс Гунагъас сурна.

— Энчнь дурнав гидг юмн. Зӧвӓр холд бӓӓсн бара ӧӧртхӓд авч ирдмн. Ики тер кеер йовсн мӧриг зӱсн,

темдг кӱртлнь ӱздж болхмн.

«Ха-ха!» — гидж Цӓс Мандж ӧмнӓснь инӓн бӓӓдж

келв:

— Тер мӧрнчн бӓӓтхӓ, тӱӱнӓ ики цань бӓӓсн сунъгъгин модн деер суусн харада кӱртл би ӱзджӓнӓв. Чи тер

дурнаварн альк модн деер тер харада суухинь келд»<

ӧглч?

— Уга, тиим холд суух харада дурнавар ӱздж кел­

дж ӧгч чадш угав,— гидж Гудс Гуна келв.

— Ода энвч, хӓӓмнь!? Унӱгӓн авч гарад, кӱӱнд ӱзӱлл

уга, дӱрчк.

Цӓс Мандж улм — улмар дӧгӓд одв. Цухлтан угагъар эврӓннь кесг тууджиннь негинь эклӓд келӓд бӓӓв.

— Нег дакдж Элстӓс Яшкуль орад нисӱв. Мана са-

молет зӧвӓр деер йовла. «Улан Эргин» ӧмн дӱнъгӓ газр.

доран хӓлӓхнь нег арат сальк ӧрӓд делсӓд йовнадакад

эн хатрдган уурад, генткн цемшӓд бӓӓв. Ода юн болад одв гидж санад сӓӓнӓр хӓлӓхлӓм, нег туула сольр нӱдан бӱлтӓлгъӓд кевтдж. Кишва арат туулан ӱнр авчкад, тӱнӱг гетдж йовджСамолет деегӱрнь гарад ирхлӓ, туула самолетас ӓӓгъӓд, нӱдӓн аняд хавтагъад одв. Эннь ӱнӱнд ик гидг шалтг болв: тӱӱнлӓнь гӓ арат гӓрӓдад

бахлураснь авад, унв.

Аратиг гӓрӓдӓд орксна хӧӧннь, би ӱнӱг ягъсн Ут сӱӱлтӓгъинь медӱв. Арат цеглӓд гӓрӓдӓд оркхларн, сӱулӓрн мана самолетин элкинь илсн болад одв. Зуг биинь сӱӱлдӓн диилгдӓд, алс тусв. Болв, кишва андн туула-

гъан алдсн уга.

деер нисӓ йовдж, аратин бӓӓсн .газриг темдглӓд авч-

кув.

Бар сард бавгър нигт сӱӱлтӓгъӓн мини rapt эс орхйч?! Ода деерӓн туула, хулгънан менънӓд бӓӓдж оа

гидж дотран келӱв.

146

Тӱдл уга намр болад, дарунь ӱвл ирв. Кесгӓс нааран ут сӱӱлтӓ шаран би мартад угав. Мӧрӓн, нохагъан тавл-

чкад, нег сӓн ӧдр «Улан Эрг» орад гарув. Унд нег ӧнджӓд, манъгъдуртнь баахн тиим салькта ӧдрлӓ гарад йовув. Нег хӧрн километр йовад, темдглсн газртан кӱрӓд ирӱв. Мини шарм эн алднд бӓӓх зӧвтӓ. Арат иджлдсн газрасн холд эс гардг биший. Энд — тендӓн хӓлӓгъ­ ӓд, зӧвӓр эргӓд йовчкхлам, сӓлькн таласм нег бичкн шар довнъ ӱзгдӓд бӓӓв.

— Эн юн болхв?!—гидж сана йовдж кӱрӓд ирхлӓм, тер шар довнъ кӧндрӓд одв. Тиипн гихнь, арат сӱӱлӓрн бийӓн орадж авад кевтсн бӓӓдж. Тиим ут сӱӱлин цуглагъас гарна гисн удан юмн болв. Тӱрӱлӓд сӱӱлнь эр­ гӓд хагдад гарад ирв. Тӱнлӓгъӓн мини мӧрна толгъагъ-

ар ӧгӓд оркв. дакад нег эргӓд ирм цацунь, сӱӱлӓснь

абув. Арат сӱӱлиннь шӱрӱнд бийнь бас шивгдӓд одв. Лакад кӧндлнънӓд гархларн, бийим мӧртӓгъим дӓӓвлӱлӓд оркв. Тиигджӓгъӓд мӧрнӓннь буру бийднь эврӓн

гедргӓн тусув. Болв, аратин сӱӱлӓн алддж бӓӓхшв. Босн хӓлӓн гихнь, сӱӱлӓн зӧвӓр икӓр таслад ӱлдӓчкӓд, бас нег аратд элвг болм сӱӱлтӓгъӓн кец ӧӧдлӓд гарад

оддж.

 

— Хӓӓмнь,

мини нохагъас ююнд одх билӓч —гидж

санад, ардаснь

мордув. Укс гидж мӧгдгиг ганзгълдж

авхар, хатрад йовнав. Кесг хатрад оркув. ӧмнӓсм аратм нохагъим наад бӓрсн бӓӓдлтӓгъӓр зӧрдж аашна. Кишвӓ гӓ арат кӱлӓн йовдж гӱӱгъӓд, мини хаджугъар гарч

йовна. «Сӓн кӱн бӓӓджч, ханджанав.

Тер

бӓрджӓснчн

кеегъин тӧлӓ бӓӓлӓ,

нанд ӱлӱ

ацан билӓ.

Ода

гииг-

рӱв»_гих дӱнъгӓр хӓлӓгъӓд, текӓд,

дӱӱгӓд,

харан уга

одв.

 

 

болсн,

ӓрӓ — ӓрӓ

Мини хӱрднас хурдн нохам,

гӧл

тавллгъта,— ямаран

юмнла харгъулвч,

аргъан

нӧӧсн

угав,— гисн бӓӓдлтӓ

ирв.

 

 

 

 

 

Аратас ичӓд, нохагъан цокн гихлӓм, нохам аратин

сӱл тал нег хӓлӓгъӓд, нег нан тал хӓлӓгъӓд,—чи бӓрӓ бӓӓдж алдулмч, би яяхв —гих нӱдӓр хӓлӓдж, сӱӱлӓн

шарвадв.

Тер арат хӧӧнньчн кесг харгъв. Аш сӱӱлднь мини моха тӓнӓд, кӧӧдгӓн тас уурв.

Ода кӧгшрӓд ӱксн бӓӓдлтӓ.

147

10*

II

Анъгъуч Манджин «кӱлмн»

Мини «Кӱлмнӓ» дӱнъгӓ хурдн мӧрн уга билӓ ги­ гъӓд анъгъуч Мандж эклӓд гархинь мсдӓд дӧгӓхӓр кесг кӱн ӱнӱг кӱцӓд ирв.

— Намрар мал услад, гер талан хӓрдж аашлав. Кӧк царнъгд зӧвӓр олн тоодг идшджӓдж. Тедн дотр нсг икл гидг тоодг дондагъад бӓӓв. Мини «Кӱлмн» гӓӓгъӓ гидг амр тав билӓМалягъан сӓӓнӓр гартан салдргълдж

авад, «ик тоодг мини» — гидж санад, салькн таласнь «Кӱлмниг» султхад тӓвӓд оркув. «Кӱлмнӓ» гӱӱдлд 'нӱд-

нӓсм нӱлмсн асхрад, тоодгудан ӱздгӓн уурч одв.

Генткн ӧрчӓрм кӱрд гигъӓд кӱнд болн джӧӧлн. юмн

саржнънад ирӓд цокв. Тер тоодг сӓндж. Эн мӧртӓгъим хамднь авад хӓйчкн пигъӓд йовна. ӧрчӓрн цоксн тоодгла ноолдн йовдж, мӧрӓн татдж зогсадж болхш. Аргъ

ююндв?

«Кӱлмнӓн» гер талан залад тӓвӓд оркув. Тер хоорнд тоодг улм бухад йовна,дарлгъ ӧгхш.

Манахс мини ду сонъсчкад, «Кӱлмниг» залад орад ирхлӓм, ӓрӓ гидж зееглдж .бӓрдж зогсав.

ӧмнӓн йовсн тоодгла ноолдн гидж чидлм чилӓд бӓаэУг сӱӱлднь хотна залусар нӧкд кегъӓд, ӱнӱг эд — б°Д

кегъӓд авбув. Бӓрӓд авч ирсн тоодгм, мини тодлдж йов­ сн шовун бӓӓдж.

Мини «Кӱлмниг» айстан гӱӱлгхӓр седсн кӱн зӧвӓр гарула харгъад чигн бӓӓхмн билӓ. Гӱӱгъӓд оркхларн, уттад, сунад, бийнь маштград оддмнТер цагтнь б«шмудин хормагъан дӓвӱр доран эс авхла, хорма «шурд-^ шурд» гигъӓд тасрад, шуурад, нисӓд оддг чигн била. Госна ул удрад, дӧрӓтӓгъӓн хамдан газрт кӱрч чиргдӓД.

геедрӓд оддг цаг харгъдг билӓ, хормагъан таслуллав.

йовднънад орксн цагтан, дӧрвн кӧлнь цемшӓд, ногтарн наадад, хойр кӱлмн чикӓн соляд, хӓӓчлӓд ирдмнХатрад орксн цагтнь ююгъинь келхв! Кӱлмниг хатрчкхла, талин мӧрн эрӓн гӱӱдлӓрн дахдмн. Хатрлнь амР бийнь гидж! ӧлнъцгин захар цокад оркхла, хавтагъад,

148

дагджад бӓӓдмн. Her кӱӱнлӓ маргъад, «Кӱлмниг» хат-

рулдж йовад далгъа аагъта чигӓ цальгруллго уулав. Кӱлмнлӓ ӓдл мӧрн уга билӓ, — гидж анъгъуч

Мандж кӱӱрӓн чилӓв-

III

Турвн тоодг.

Намр посидан болчксн цаг билӓ. Эн алднд анъгъуч кӱн кевтдж чаддмн биш. Нег ӱлӱ нанла ӓдл муульта

анъгъуч. Мини «Товг хар» бу заядар гарт бӓргдӓд бӓӓ­ нӓ. Тоодг хагъад унъгъачкнь гихлӓ, зӱркн бульглад од-

на. Тесдж бӓӓдж болхш! Намаг альдаран гарвчн анъг, шовун ӧмнм дала харгъдмн. Тиим 1кишгтӓ кӱмб. Нег дӓкдж овалгъата ӧвснд кӱрӓд ирӱв-Тер ӧвснӓ ӧӧр тоодг бӓӓхинь би медджӓнӓв. Зах ӧвсӓр <мӧлкӓд кӱрӓд ирхлӓ тоодг дала. Бум негл амта билӓ. Болв, гавшундан, хойр хадв: негиг сумлчкад, iHernr гартан авад оркдв. Тер авъясарн хавтхан ӱкс гигӓд уудлхла, негхн сумн бӓӓдж.

Ода яяхв! Адг ятхдан гурвн тоодт авч нрх маргъата билӓв. Нег сумар олн тоодг авч >болш уга! Тиигӓд санад

оркхлам сӓн ухан торс гигӓд орад одв. Баг тоодгин зӱн

захин тоодг шагъагъад, хадн хагъад оркув. Буугъин дун таш гилгънлӓ, гурвн тоодг даранда-н унв-

Тоодгудан авад кӱрӓд ирӱв: хӓлӓхлӓм, шагъасн тоодг дарук тоодг хойрин кӱзӱнь бахлуларн керчгдӓд оркдж. Гурвдгч тоодгин толгъань, кӱзӱнь сумн эс туссн болх-

лань алнъ болад бӓӓввТигн гихлӓ, сумн муурад, далвагинь гатлад зӱркӓрнь тусдж. Tep сумиг би тоодгин зӱркнӓ'С тач авад, хӧӧннь кесг тоодг би бӓрӱв. Tep сумн

эн гидж анъгъуч Мандж хавтхасн гаргъдж ӱзӱлв.